บทที่ ๔ การต่างประเทศ

เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) ถึงกุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๙๐ (ค.ศ. ๑๙๔๗)

----------------------------

​ได้กล่าวในบทที่ ๑ ของภาคนี้แล้วว่า เมื่อสงครามสิ้นสุดลง ข้าพเจ้าได้เข้ารับราชการในกระทรวงการคลังรวม ๕ เดือนเต็ม ในรัฐบาลนายทวี บุณยเกตุ และรัฐบาล ม.ร.ว. เสนีย์ ปราโมช แล้วก็ออกจากราชการ เพราะสภาผู้แทนราษฎรชุดที่ให้ความไว้วางใจแก่คณะรัฐมนตรีซึ่งมี ม.ร.ว.เสนีย์ ปราโมช เป็นนายกรัฐมนตรีได้สิ้นสุดลง ต่อมาอีกประมาณสองเดือนคือ ในปลายเดือนมีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) รัฐบาลนายควง อภัยวงศ์ ได้กราบถวายบังคมลาออก เพราะแพ้คะแนนเสียงเกี่ยวกับฝ่ายค้านเสนอร่างพระราชบัญญัติลดการครองชีพซึ่งรัฐบาลแถลงว่าไม่สามารถรับได้ มีการจัดตั้งรัฐบาลโดยนายปรีดี พนมยงค์ เป็นนายกรัฐมนตรี ดังรายนามคณะรัฐมนตรีต่อไปนี้

รัฐบาลนายปรีดี พนมยงค์^๑

(๒๔ มีนาคม ๒๔๘๙-๙ มิถุนายน ๒๔๘๙)

ต่อมารัฐบาลลาออก เพื่อให้เป็นไปตามวิถีทางรัฐธรรมนูญ เพราะพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล เสด็จสวรรคต และตั้งรัฐบาลใหม่ ซึ่งส่วนมากก็คงประกอบด้วยรัฐมนตรีชุดเดิม

รัฐบาล นายปรีดี พนมยงค์ บริหารราชการต่อไป จนถึงวันที่ ๒๒ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) รวมเวลาเกือบ ๕ เดือน นายปรีดี พนมยงค์ ได้กราบถวายบังคมลาออก มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้า ฯ แต่งตั้งคณะรัฐมนตรี ดังต่อไปนี้

คณะรัฐบาลชุดพลเรือตรีถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์^๒

ในรัฐบาลของนายปรีดี พนมยงค์ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ แต่งตั้งข้าพเจ้าเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ ต่อมา ในรัฐบาล พลเรือตรีถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์ ข้าพเจ้าเป็นรองนายกรัฐมนตรี และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ ฉะนั้น ข้าพเจ้าจะได้กล่าวถึงความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ ในระยะเวลาดังกล่าว คือ ตั้งแต่เดือนเมษายน พ.ศ. ๒๔๘๙ จนถึงวันที่ ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๙๐ (ค.ศ. ๑๙๔๗) ซึ่งเป็นวันที่ข้าพเจ้ากราบถวายบังคมลาออก

การเจรจากับอังกฤษในเรื่องข้าวและเรื่องอื่น ๆ

เรื่องข้าว ข้าพเจ้าเข้ารับมอบงานในหน้าที่กระทรวงการต่างประเทศ จาก ม.ร.ว. เสนีย์ ปราโมช ซึ่งเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ ในรัฐบาลนายควง อภัยวงศ์ ในวันที่ ๒๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) ในวันเดียวกันนั้นเอง ข้าพเจ้าได้ออกต้อนรับนายจี ​เจอฟเฟรย์ ทอมป์สัน^๓ อัครราชทูตอังกฤษ ซึ่งข้าพเจ้ารู้จักและคุ้นเคยกันอยู่ก่อนแล้ว ข้าพเจ้าได้กล่าวกับทูตว่า ข้าพเจ้าจะพยายามให้ความร่วมมืออย่างดียิ่ง เพราะประเทศเราทั้งสองเป็นมิตรกันมาช้านาน และถ้าข้าพเจ้ามีอะไรซึ่งจำต้องพูดโดยจริงใจแล้ว ก็จะแจ้งให้ทูตทราบ เพราะการเปิดเผยจะเป็นทางนำมาซึ่งความร่วมมืออย่างดียิ่ง ทูตตอบว่า สำหรับเขาเองก็เช่นเดียวกัน และเขามองไปถึงความร่วมมือในกาลข้างหน้า เรื่องที่ล่วงมาแล้วเป็นอันลืมเสียได้ ในการร่วมมือในกาลข้างหน้าระหว่างไทยกับอังกฤษนี้ ทูตจะถือหลักการช่วยเหลือซึ่งกันและกันและได้ประโยชน์ร่วมกัน และยินดีที่จะร่วมมือและพบปะข้าพเจ้าเสมอ ครั้นแล้วทูตได้กล่าวว่า ข้าพเจ้าคงทราบดีว่า ตั้งแต่เซ็นความตกลงสมบูรณ์แบบมาแล้ว จนบัดนี้ได้สามเดือน ปัญหาเรื่องการส่งข้าวให้สหประชาชาติไม่ราบรื่น เพราะไม่ได้ข้าวตามที่ตกลง ฉะนั้น จึงขอยื่นบันทึกให้ข้าพเจ้าในวันนี้ สาระสำคัญคือ รัฐบาลอังกฤษได้ตกลงกับรัฐบาลอเมริกันแล้วว่า พร้อมที่จะยกเลิกข้อ ๑๔ แห่งความตกลงสมบูรณ์แบบ^๔ กล่าวคือ แต่บัดนี้เป็นต้นไป รัฐบาลอังกฤษจะจ่ายเงินค่าข้าวให้ ไม่เอาเปล่า โดยให้รัฐบาลไทยส่งข้าวให้แก่องค์การของอังกฤษ และอเมริกันจำนวน ๑ ล้านสองแสนตัน ส่วนราคาเท่าใดนั้นจะได้เจรจากัน จำนวนข้าวนี้​จะต้องส่งภายใน ๑๒ เดือน นับแต่วันแลกเปลี่ยนบันทึกแก้ไขความตกลงสมบูรณ์แบบ แต่ถ้ารัฐบาลไทยส่งข้าวได้น้อยกว่าหนึ่งล้านสองแสนตัน รัฐบาลอังกฤษจะขอให้รัฐบาลไทยส่งข้าวจำนวนที่เหลือ โดยไม่คิดมูลค่าภายในระยะเวลาซึ่งจะได้กำหนดต่อไป รัฐบาลไทยจะทำความตกลงสามฝ่าย คือ อังกฤษ สหรัฐอเมริกา และไทย และทำบันทึกความเข้าใจว่าด้วยกระบวนการ ซึ่งจะปฏิบัติตามที่กล่าว เพื่อที่จะเร่งการผลิตข้าวในประเทศไทย และวางวิธีการในเรื่องวิธีการส่งข้าวออกนอกประเทศไทย

เท่าที่ข้าพเจ้าทราบ การที่รัฐบาลอังกฤษเสนอเช่นนี้ ก็เพราะตั้งแต่เจรจาเรื่องความตกลงสมบูรณ์แบบแล้ว รัฐบาลไทยทั้งที่กรุงเทพฯ และผู้แทนของเราที่สิงคโปร์ ได้ชี้แจงว่าการที่จะเอาข้าวปริมาณดังกล่าว คือ ๑ ๑/๒ ล้านตันนั้น เป็นการพ้นวิสัย เพราะเงินมากมายเหลือเกิน ตั้งสองพันกว่าล้านบาท ไทยจนลงมากเนื่องจากสงคราม ญี่ปุ่นก็ยืมไปร่วมสองพันล้านบาท การขนส่งและคมนาคมอื่น ๆ ก็ทรุดโทรมมาก ไทยยังไม่สามารถที่จะเร่งการผลิตกรรมต่าง ๆ เพื่อหาเงินตราต่างประเทศมาได้ และการที่รัฐบาลจะไปบังคับซื้อจากราษฎรราคาถูก ๆ นั้น ยากมากและไม่เป็นธรรม และตลาดข้าวในขณะนั้นก็ไม่ได้อยู่ในมือรัฐบาล ผลก็คืออังกฤษจะไม่ได้ข้าวตามที่ต้องการ และก็จะมีผู้ลักลอบเอาข้าวไปขายต่างประเทศยิ่งกว่าเพราะหวังในราคาสูง และก็ปรากฏจริงตามที่รัฐบาลทำนายไว้ รัฐบาลอังกฤษจึงเปลี่ยนให้เป็นเสนอซื้อตามบันทึกดังกล่าวข้างต้น

​ข้าพเจ้าได้ตอบทูตไปว่า เรื่องนี้จะได้นำเสนอนายกรัฐมนตรี^๕ โดยด่วน และก็คงจะปรึกษากันในคณะรัฐมนตรีพร้อมทั้งผู้เชี่ยวชาญต่าง ๆ ได้ผลประการใดจะแจ้งให้ทูตทราบ ข้าพเจ้าได้บอกกับทูตให้ทราบด้วยว่า เมื่อวันก่อนซึ่งเป็นวันแถลงนโยบาย นายกรัฐมนตรีก็ได้แถลงแล้วว่า จะเร่งในเรื่องผลิตสินค้าต่าง ๆ ให้มากที่สุด เฉพาะอย่างยิ่งเรื่องข้าว แต่ทูตต้องตระหนักไว้ด้วยว่า เราเนรมิตไม่ได้ เพราะเราเสียหายมากจากสงคราม แน่นอน ทูตจะไปเทียบเรากับประเทศอื่น ๆ ไม่ได้ ว่าเราเสียหายน้อย เราตัวเล็กแม้เจ็บน้อยก็เท่ากับเจ็บมาก นอกจากนี้รัฐบาลก็ช่วยเงินอีก ๑๕ ล้านบาท สำหรับซื้อพันธุ์ข้าวแจกจ่ายราษฎร เพื่อให้ได้ผลมากที่สุด นี่ก็แสดงให้เห็นแล้วว่า นโยบายของรัฐบาล นอกจากจะบำรุงราษฎรแล้ว ก็เพื่อให้เป็นไปตามเจตจำนงของความตกลงสมบูรณ์แบบ ต่อมา ในวันที่ ๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) ฝ่ายเราได้ตกลง เพราะเห็นว่าความตกลงนี้ดีกว่าข้อ ๑๔ ของความตกลงสมบูรณ์แบบ ซึ่งเราต้องให้ข้าวโดยไม่คิดมูลค่า และได้มีประกาศในกรุงเทพ ฯ กรุงลอนดอน และกรุงวอชิงตัน พร้อมกันว่า รัฐบาลทั้งสามได้ตกลงกันว่า ต่อนี้ไปไทยจะไม่ต้องให้ข้าวเปล่า และรัฐบาลอังกฤษจะซื้อข้าวจากไทยเป็นจำนวน ๑,๒๐๐,๐๐๐ ตัน โดยรัฐบาลไทยจะส่งมอบภายใน ๑๒ เดือน โดยกำหนดราคาข้าวเป็นมูลฐาน ตันละ ๑๒ ปอนด์ ๑๔ ชิลลิง (ประมาณ ๗๖๒ บาท) เพิ่มค่าปรีเมียมตันละ ​๓ ปอนด์ สำหรับการส่งมอบภายในกำหนดวันที่ ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) และตันละ ๑ ปอนด์ ๑๐ ชิลลิง สำหรับการส่งมอบระหว่างวันที่ ๓๑ พฤษภาคม ถึง ๑๕ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) แต่ถ้าภายใน ๑๒ เดือน นับตั้งแต่วันตกลงนี้ การส่งมอบข้าวจำนวนต่ำกว่าที่ตกลง รัฐบาลไทยจะต้องมอบข้าวจำนวนที่ขาดให้โดยไม่คิดมูลค่า เมื่อรัฐบาลไทยส่งข้าวให้แล้ว องค์การอาหารร่วมที่กรุงวอชิงตันจะเป็นผู้พิจารณาว่า จะแจกจ่ายไปให้ที่ใดบ้าง^๖ ความตกลงนี้นับว่าเป็นครั้งแรกที่อังกฤษเริ่มผ่อนปรนจากความตกลงสมบูรณ์แบบ โดยยอมให้เงินแทนเอาเปล่า แต่ก็ยังให้ราคาต่ำกว่าราคาโลกมาก อย่างไรก็ดี ความตกลงเรื่องข้าวครั้งนี้ยังไม่ได้ผลสมความปรารถนา เพราะมีอุปสรรคอีก ดังจะได้กล่าวในบทที่ ๕ ของภาคนี้

เรื่องรัฐบาลรับซื้อรางรถไฟสายพม่า (กาญจนบุรี)

ประมาณเดือนเมษายน พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) ทูตอังกฤษมีหนังสือถึงกระทรวงการต่างประเทศว่า ตามที่ญี่ปุ่นได้ขนวัสดุต่าง ๆ จาก พม่า มลายู และเนเธอร์แลนด์อิสต์อินดีส (อินโดนีเซีย) มาสร้างทางรถไฟสายกาญจนบุรี-พม่า รวมทั้งรถจักรและเครื่องอุปกรณ์มากหลายนั้น บัดนี้ทางรัฐบาลอังกฤษจะต้องชดใช้​ค่าเสียหายให้แก่สามประเทศนั้น ๆ จึงจะรื้อและขนไป เพราะเวลานั้นยังมีทหารสัมพันธมิตรและเชลยศึกชาวญี่ปุ่นอยู่เป็นอันมาก จะได้ใช้เป็นกำลัง ฉะนั้น รัฐบาลอังกฤษจึงขอความเห็นชอบจากรัฐบาลไทยก่อน รัฐบาลได้มาพิจารณาแล้ว เฉพาะอย่างยิ่งทางกระทรวงคมนาคมเห็นว่า ควรรับซื้อไว้ดีกว่า เพราะทางรถไฟของเราก็กำลังขาดสัมภาระในเรื่องรถไฟอยู่มาก รัฐบาลจึงถามไปยังรัฐบาลอังกฤษว่า เพื่อไม่ให้อังกฤษต้องลำบากในการที่จะต้องรื้อขน รัฐบาลไทยจะช่วยอังกฤษโดยรับซื้อ ฉะนั้นขอทราบราคา ชั้นแรกรัฐบาลอังกฤษตอบมาว่าจะขอขายในราคาทั้งหมด ๓ ล้านปอนด์ เราตอบไปว่าสูงมาก รับไม่ไหว ในที่สุดรัฐบาลอังกฤษเสนอมาใหม่หนึ่งล้านห้าแสนปอนด์ รัฐบาลได้ตั้งกรรมการขึ้นพิจารณาเห็นว่าควรลดลงมาอีก ในที่สุด อังกฤษจึงเสนอราคาเด็ดขาด คือ ๑ ล้านสองแสนห้าหมื่นปอนด์ ซึ่งรัฐบาลได้ตกลงเมื่อเดือนตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖)

เรื่องรถไฟสายกาญจนบุรี-พม่านี้ มีชื่อเสียงโด่งดังในด้านเศร้าสลดมาก จนทั่วโลกขนานนามว่า “รถไฟสายมรณะ” (The Railway of Death)

เนื่องจากกองทัพญี่ปุ่นมีนโยบายที่จะเชื่อมการคมนาคมกับพม่า โดยผ่านทางเมืองกาญจนบุรี ฉะนั้นจึงได้เริ่มสำรวจการสร้างทางรถไฟสายนี้เมื่อเดือนมิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๕ (ค.ศ. ๑๙๔๒) เริ่มสร้างตั้งแต่เดือนพฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๘๕ (ค.ศ. ๑๙๔๒) โดยสร้างพร้อม ๆ กัน ทั้งสองด้าน คือ ทางด้านพม่าเริ่มจากเมืองทันไบยูซะยัดทางภาคใต้ของพม่า ทางด้านไทยเริ่มทางเมืองกาญจนบุรี แต่ภายหลังสร้างได้ไม่กี่​เดือน ญี่ปุ่นเสียหายทางทะเลมากขึ้น ญี่ปุ่นเห็นว่าถ้าทางนี้เสร็จได้เร็วก็จะช่วยในเรื่องการขนส่งมาก จึงออกคำสั่งระดมให้เสร็จภายในเดือน สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๘๖ (ค.ศ. ๑๙๔๓) แต่เป็นที่ทราบกันแล้วว่า เส้นทางสายนี้ทุรกันดารที่สุด ต้องผ่านทิวเขามากหลาย ป่าดงทึบ อากาศก็ร้อนจัด และในภูมิภาคนี้ฝนก็หนัก โรคภัยไข้เจ็บนานาชนิดรุนแรง เครื่องมือสำหรับการช่างก็มีไม่พอ ทหารสัมพันธมิตรซึ่งเป็นเชลยเล่าว่างานส่วนมากต้องทำโดยใช้มือและกำลังแรงเป็นส่วนใหญ่ ญี่ปุ่นเกณฑ์เชลยศึกชาติต่าง ๆ เอามาใช้ รวมทั้งจ้างเกณฑ์พวกกุลีชาวทมิฬ พม่า ชวา ญวน มลายู และจีน คนงานเหล่านี้ไม่ว่าจะเป็นเชลยศึกหรือคนงานซึ่งเกณฑ์จ้าง ต้องทำงานอย่างหนักที่สุด ตั้งแต่เช้าจนค่ำ อาหารก็ไม่พอกิน ที่พักก็ใช้ผ้าใบซึ่งทำเป็นหลังคา ในฤดูมรสุมฝนตกหนักนอนไม่ได้เพราะน้ำท่วม คนงานส่วนมากจึงเจ็บป่วย ยาก็มีไม่พอหรือไม่มี ส่วนมากจึงไม่รักษาปล่อยให้เป็นไปตามยถากรรม ผลก็คือล้มตายลงเป็นอันมาก ในที่สุดญี่ปุ่นก็เร่งจนเสร็จได้ และเริ่มเปิดเมื่อวันที่ ๑๗ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๖ (ค.ศ. ๑๙๔๓) เป็นระยะทาง ๔๑๕ กิโลเมตร เมื่อเปิดทางกองทัพญี่ปุ่นต้องทำพิธีทางศาสนาอุทิศส่วนกุศลให้คนงานที่ตายในการสร้างทางนี้ ญี่ปุ่นคำนวณว่าในการสร้างทางรถไฟสายนี้ ทหารญี่ปุ่นต้องตายประมาณ ๑๐,๐๐๐ เชลยศึกตายประมาณ ๑๐,๐๐๐ และพวกกลีที่จ้างเกณฑ์มาประมาณ ๓๐,๐๐๐ แต่ฝ่ายสัมพันธมิตรแถลงว่าญี่ปุ่นคำนวณต่ำมาก สัมพันธมิตรคำนวณ จากผู้คนที่สูญหายไปในการนี้ว่า เชลยศึกคงตายประมาณ ๑๒,๐๐๐ กุลประมาณ ๒๕๐,๐๐๐

​เป็นที่น่าปลื้มใจและอนุโมทนาอยู่อย่างหนึ่งที่ระหว่างสร้างทางนี้ คนไทยทั่วไป เฉพาะอย่างยิ่งคนไทยในจังหวัดกาญจนบุรี ซึ่งเป็นแหล่งที่เริ่มสร้างทางนั้น ได้เวทนารู้สึกสงสารพวกเชลยและพวกกุลีเหล่านั้น ได้แอบส่งอาหารเสื้อผ้า เงิน บุหรี่ ยา ฯลฯ ให้ สัมพันธมิตรเองได้บันทึกเรื่องนี้ไว้และมีหลักฐานปรากฏในสำนวนศาลทหารระหว่างประเทศที่กรุงโตเกียวถึงความเมตตากรุณาของพวกเราชาวไทย ความจริงไทยเราเป็นคนมีนิสัยเมตตากรุณาสงสารมนุษย์ทั้งนั้น ทั้งนี้เพราะอานุภาพของหลักธรรมในพระพุทธศาสนา ข้าพเจ้าเองเห็นกับตา ระหว่างญี่ปุ่นยึดครองเรา ๆ สงสารพวกฝรั่งที่ถูกจับเป็นเชลย แต่พอสัมพันธมิตรชนะทหารญี่ปุ่นกลับเปลี่ยนฐานะเป็นเชลย ต้องทำงานให้สัมพันธมิตร พวกเราก็กลับสงสารญี่ปุ่นและให้อาหารเสื้อผ้าเช่นเดียวกัน

เรื่องอังกฤษยอมปล่อยเงินที่กักกันไว้ระหว่างสงครามบางส่วน

ตามบันทึกของพระองค์เจ้าวิวัฒนไชย ข้างต้น^๗ เมื่อเกิดสงครามก้านแปซิฟิค อีกนัยหนึ่งเมื่อเราเข้าสงคราม ทองคำของเราในสหรัฐอเมริกาถูกยึดมีค่า ๓๘,๓๙๐,๕๔๕ บาท หลักทรัพย์สเตอรลิงก์ และปอนด์สเตอรลิงก์ในอังกฤษถูกยึดมีค่า ๒๖๕,๗๕๓,๘๙๖, บาท แม้เมื่อเสร็จสงครามและอังกฤษจะได้ทำความตกลงสมบูรณ์แบบ^๘กับไทยแล้วก็ตาม ก็ยังกักกันไว้ ยังไม่ยอมปล่อย โดยให้เหตุผลว่า ต้องกักกันไว้ก่อนเพื่อเป็นประกันการใช้ค่าเสียหาย ​ซึ่งคณะกรรมการตามความตกลงสมบูรณ์แบบจะต้องพิจารณาค่าเสียหายซึ่งคนฝ่ายสัมพันธมิตรจะเรียกร้องก่อน การกระทำเช่นนี้เป็นการเดือดร้อนแก่ฝ่ายเรานานัปการ เมื่อลงนามความตกลงสมบูรณ์แบบแล้ว รัฐบาลไทยในขณะนั้นได้พยายามร้องขอ แต่ก็ได้รับแจ้งว่าต้องรอไปก่อน เพราะยังไม่ทราบแน่ว่าค่าเสียหายซึ่งไทยจะต้องชดใช้มีเท่าใดแน่ ครั้นเมื่อเดือนมีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) ข้าพเจ้าเข้ารับตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ นายกรัฐมนตรี^๙ได้สั่งให้ข้าพเจ้าเจรจาวิงวอนต่ออังกฤษ ขอให้เห็นใจในฐานะของไทย เพราะไทยก็ได้แสดงการร่วมมือตลอดมา ในที่สุด ในเดือนมิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) รัฐบาลอังกฤษแจ้งมาว่ายอมปล่อย แต่จะปล่อยเพียงบางส่วน เป็นเงินมูลค่าหนึ่งล้านปอนด์สเตอรลิงก์ ส่วนที่ยังคงยึดไว้อีก รัฐบาลอังกฤษให้เหตุผลเช่นเดิมว่า เพื่อเป็นประกันการชำระดอกเบี้ยเงินกู้ที่ไทยกู้ก่อนสงครามและค้างชำระระหว่างสงครามกับต้นเงินกู้ของรัฐบาลไทยซึ่งกู้จากอังกฤษ เงินบำเหน็จบำนาญของข้าราชการชาวอังกฤษซึ่งมารับราชการในกระทรวงทบวงกรมต่าง ๆ ของไทย และการเรียกร้องค่าเสียหายเนื่องจากสงครามของเอกชนชาติอังกฤษ

เรื่องอังกฤษถอนทหารจากประเทศไทย

เรื่องที่ประชาชนคนไทยดีใจที่สุดในระหว่างนี้ก็คือ เรื่องอังกฤษถอนทหารออกจากประเทศไทย ย่อมทราบดีแล้วว่า การที่มีทหาร​ต่างด้าวเข้ามาอยู่ในประเทศ ไม่ว่าประเทศใดที่เป็นเจ้าของบ้าน ไม่ยินดีทั้งนั้น นอกจากเจ้าของบ้านมีเหตุจำเป็นเพื่อการป้องกันตัว จึงต้องไปเชื้อเชิญเขาเข้ามา แต่ในกรณีทหารอังกฤษนี้ เขาเข้ามาโดยผลแห่งความตกลงสมบูรณ์แบบดังกล่าว

เริ่มแรกก็คือ ในราวกลางเดือนกันยายน พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) ทูตอังกฤษ และพลตรีบรันสกิล ผู้บัญชาการทหารอังกฤษประจำประเทศไทยได้มาพบข้าพเจ้าและแจ้งว่า บัดนี้รัฐบาลอังกฤษได้ตกลงใจที่จะถอนทหารออกจากประเทศไทยแล้ว ภายในสิ้นเดือนตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) ซึ่งข้าพเจ้าก็ได้รับขอบคุณเขาและแถลงให้สภาผู้แทนราษฎรทราบ แต่ในขณะนั้นเป็นแต่มาแจ้งด้วยวาจา ต่อมาในกลางเดือนตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) จึงได้รับการยืนยันเป็นลายลักษณ์อักษร ข้าพเจ้าจึงได้แถลงต่อสภาผู้แทนราษฎร ในวันที่ ๓๑ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) ซึ่งเป็นวันที่อังกฤษถอนทหาร มีความดังต่อไปนี้

“รัฐบาลมีเรื่องที่จะแถลงให้สภาทราบ ตามที่รัฐบาลได้เรียนกับสภาผู้แทนนี้เมื่อเดือนก่อนว่า ทหารฝ่ายสัมพันธมิตร ซึ่งมีอยู่ในประเทศไทยจะได้เดินทางออกจากประเทศไทยภายในวันที่ ๓๑ ตุลาคม ศกนี้นั้น บัดนี้ รัฐบาลมีความยินดีที่จะเรียนให้สภานี้ทราบว่า รัฐบาลได้รับแจ้งจากฝ่ายอังกฤษว่า ได้ถอนทหารอังกฤษ และทหารอินเดีย ออกไปหมดแล้วในวันที่ (๓๑ ตุลาคม) คงเหลืออยู่ประมาณไม่เกิน ๕๐๐ คน ซึ่งเป็นผู้ช่วยพลรบและทหารช่าง ทั้งนี้ เพื่อช่วยเหลือในการซ่อมรถไฟ และปฏิบัติงานบางอย่างเกี่ยวกับทรัพย์สินของชนชาติ​ศัตรู ส่วนทหารญี่ปุ่นซึ่งมีอยู่เมื่อวันที่ ๒๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๙ ๑๑๕,๐๐๐ คนนั้น ได้ออกไปหมดแล้วภายในวันนี้ ส่วนชาวดัทช์ซึ่งยังคงเหลืออยู่ประมาณ ๓๐๐ คน ส่วนมากเป็นหญิงและเด็ก และกำลังรอเรือที่จะมารับกลับบ้านเมืองของเขาใน ๒-๓ วันนี้ และมีกุลีหลายชาติด้วยกัน ซึ่งญี่ปุ่นเกณฑ์มาหลายแห่ง ก็ออกไปแล้วเมื่อวันที่ ๒๒ กุมภาพันธ์ ๒๔๘๙ กุลีราว ๆ ๒๓,๐๐๐ คน เวลานี้เหลืออยู่ ๗๐๐ คน ซึ่งกำลังรอเรือกลับบ้านของตนเช่นเดียวกันใน ๒-๓ วันนี้ ในการนี้ ฝ่ายอังกฤษได้ชี้แจงว่า รู้สึกขอบคุณฝ่ายไทยที่ได้อำนวยความสะดวกและร่วมมือตลอดมา ทางฝ่ายรัฐบาลจึงถือโอกาสในการแถลงวันนี้ด้วยว่า ระหว่างที่ทหารสัมพันธมิตรดังกล่าวแล้วเข้ามาอยู่ในประเทศไทย เพื่อเกี่ยวกับการปฏิบัติปลดอาวุธทหารญี่ปุ่นตามความตกลงนั้น ก็ได้มีส่วนช่วยทางฝ่ายไทยเป็นอย่างดี เฉพาะอย่างยิ่ง อาทิเช่นในการช่วยซ่อมและจัดหาวัตถุเกี่ยวกับการซ่อมสร้างทางคมนาคม ฯลฯ ซึ่งรัฐบาลเว้นเสียมิได้ที่จะขอบคุณเป็นอย่างยิ่ง^๑๐ รวมเวลาที่ทหารสัมพันธมิตรอยู่ในเมืองไทย ๑๔ เดือนครึ่ง”

เรื่องอื่น ๆ

ในระยะเวลาดังกล่าวข้างต้น นอกจากเรื่องที่กล่าวมาแล้ว ก็มีการเจรจาเรื่องอื่น ๆ อีกหลายเรื่องอาทิ เรื่องฝรั่งเศส^๑๑ เรื่องอังกฤษ​จะช่วยบูรณะการขนส่งทางรถไฟ เรื่องอังกฤษช่วยซ่อมทำสะพานพระรามหก เรื่องการที่ไทยจะเข้าเป็นสมาชิกสหประชาชาติ^๑๒ เรื่องอังกฤษตกลงถอนทหารทั้งหมดออกจากประเทศไทย ฯลฯ

ตลอดเวลาที่ข้าพเจ้ารับราชการในกระทรวงการต่างประเทศในระยะนี้เป็นเวลา ๑๑ เดือน ข้าพเจ้ากับเซอร์ จีออฟเฟรย์ ทอมป์สัน เอกอัครราชทูตอังกฤษได้เจรจาเรื่องต่าง ๆ ทั้งหมดนี้ด้วยต่างฝ่ายต่างเห็นอกเห็นใจกันเป็นอย่างดี ซึ่งทูตเองก็ได้บันทึกไว้ในหนังสือความจำของเขา^๑๓

การเจรจากับสหรัฐอเมริกา

ข้าพเจ้าได้ออกต้อนรับนายโยสต์ อุปทูตอเมริกัน ในวันเดียวกับที่ต้อนรับทูตอังกฤษ คือ ในวันที่ ๒๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) โดยที่นายโยสต์ก็รู้จักกันมาก่อนแล้ว ฉะนั้นเราจึงสนิทสนมและเข้าใจซึ่งกันและกันอย่างดี ข้าพเจ้าได้กล่าวกับอุปทูตว่า คนไทยทั่วไปตระหนักในความกรุณาและไมตรีจิตของรัฐบาลอเมริกันและประชาชนอเมริกันซึ่งมีต่อชาติไทยและคนไทยเป็นอันมาก เมื่อเป็นเช่นนี้จึงเป็นหน้าที่ของข้าพเจ้าที่จะไม่ละเลยแม้แต่น้อยในอันที่จะร่วมมือและส่งเสริมสัมพันธไมตรี และความเข้าใจอันดีระหว่างประเทศของเราทั้งสอง อุปทูตได้กล่าวตอบทำนองเดียวกัน เนื่องจากสหรัฐ​อเมริกาไม่ถือว่าเราเป็นคู่สงคราม ฉะนั้นปัญหากับสหรัฐอเมริกาจึงมีไม่สู้มากนัก

สหรัฐอเมริกาปล่อยเงินที่กักกัน

ในวันแรกที่ข้าพเจ้าได้พบอุปทูตอเมริกันผู้นี้ ข้าพเจ้าได้เริ่มทาบทามขอความเห็นอกเห็นใจจากอุปทูตทันที ว่าเรื่องหลักทรัพย์ของเราที่สหรัฐอเมริกากักกันไว้นั้น บัดนี้ก็ล่วงเวลามาพอสมควรแล้ว ฉะนั้น ขอให้เขารีบรายงานรัฐมนตรีต่างประเทศของเขาด่วนด้วย ว่า นายกรัฐมนตรีและรัฐบาลของข้าพเจ้า ตลอดทั้งประชาชนคนไทย จะไม่ลืมเลย ถ้ารัฐบาลอเมริกันจะช่วยปล่อยหลักทรัพย์ที่กักกันไว้ ทั้งนี้ รัฐบาลจะได้นำมาซื้อสินค้าเข้ามาบำรุงประเทศ เป็นการช่วยเหลือราษฎร ทั้งนี้ข้าพเจ้าขอร้องต่อสหรัฐอเมริกาเป็นพิเศษ อุปทูตได้ตอบว่า เข้าใจว่ายังมีปัญหาทางเทคนิคอยู่ จะได้รับรายงานไปด่วน อีก ๙ วันต่อมา คือ ในวันที่ ๓ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) อุปทูตได้มาขอพบ และแจ้งว่า ยินดีที่จะแจ้งให้ข้าพเจ้าทราบว่า รัฐบาลอเมริกันได้ตกลงปล่อยหลักทรัพย์ของรัฐบาลไทย ซึ่งอยู่ในสหรัฐอเมริกาแล้ว ส่วนเงินของเอกชนคนไทยนั้น กำลังพิจารณาอยู่โดยด่วนแล้ว จะได้ปล่อยทันทีเมื่อได้รับยืนยันจากฝ่ายไทยว่า ทุกรายการของเงินของเอกชนนั้น ไม่ใช่เป็นเงินของญี่ปุ่นหรือเยอรมันนีหรืออิตาลี ซึ่งต่อมาอีกไม่นานนักก็ได้รับการเพิกถอนกักกันเช่นเดียวกัน

​เรื่องตั้งทูตอเมริกัน

อุปทูตอเมริกันได้แจ้งว่า รัฐบาลอเมริกันจะแต่งตั้งนายเอดวิน สแตนตัน ซึ่งเดิมเป็นกงสุลใหญ่ที่เมืองแวนคูเวอร์ ประเทศคานาดา เคยเป็นรองอธิบดีกรมตะวันออกไกล เคยรับราชการในเมืองจีนหลายปี ฉะนั้นจึงขอความเห็นชอบรัฐบาลไทยเพื่อแต่งตั้งให้มาเป็นอัครราชทูตที่กรุงเทพ ฯ เรื่องนี้รัฐบาลเราได้พิจารณาเห็นชอบโดยด่วน และท่านผู้นี้ก็ได้เดินทางเข้ามารับตำแหน่งเมื่อปลายเดือนมิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) และต่อมาเลื่อนเป็นเอกอัครราชทูต และจากไปเมื่อ พ.ศ. ๒๔๙๖ (ค.ศ. ๑๙๕๓) ท่านผู้นี้นับว่าเป็นทูตอเมริกันที่มีไมตรีจิตก็ต่อเมืองไทยและชาวไทยที่สุดคนหนึ่ง รวมทั้งภรรยาด้วย แม้จะออกจากราชการไปแล้วก็ยังคอยส่งเสริมกิจกรรมและโฆษณาเรื่องเมืองไทย โดยรับเป็นประธานคณะกรรมการคณะมนตรีเกี่ยวกับเรื่องเมืองไทยของ Asia Society ที่นครนิวยอร์คจนทุกวันนี้

วันที่ ๒๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๙ (ค.ศ. ๑๙๔๖) นายโยสต์ นำนายสแตนตัน อัครราชทูตอเมริกันมาพบข้าพเจ้าเป็นครั้งแรก และข้าพเจ้ารู้สึกทันทีว่า ท่านผู้นี้เป็นมิตรของไทยและมีจิตใจงาม เราจะร่วมมือกันได้เป็นอย่างดี

นายสแตนตัน เอกอัครราชทูตอเมริกัน ได้กล่าวไว้ในหนังสือเกี่ยวกับการงานของเขาในหนังสือ “Brief Authority” ถึงการเจรจาเรื่องดินแดน เรื่องข้าว และเรื่องการทูตของไทย ซึ่งข้าพเจ้า​ขอแปลมีสาระสำคัญดังนี้ “................นายดิเรก รัฐมนตรีว่าการต่างประเทศ ซึ่งข้าพเจ้าได้วางฐานความสัมพันธ์ฉันมิตรไว้แล้ว ได้กล่าวกับข้าพเจ้าอย่างตรงไปตรงมา แต่โดยใช้ภาษาการทูตที่สุภาพว่า คนไทยไม่มีความสุขใจเลย ในการที่จะต้องคืนดินแดนบางส่วนในกัมพูชาให้แก่ฝรั่งเศส ที่เสียไปเมื่อ พ.ศ. ๒๓๓๘^๑๔ (ค.ศ. ๑๘๙๕) ทั้งนี้เพราะถูกฝรั่งเศสบังคับ แต่ทูตเห็นว่าในระหว่างสงครามนี้ไทยได้มาโดยญี่ปุ่นจัดการ รัฐมนตรีแย้งว่า เราถือว่าดินแดนเหล่านี้เป็นของเราซึ่งถูกแย่งเอาไป

เรื่องที่เราสนทนานี้เป็นเรื่องละเอียดอ่อน เพราะโยงไปถึงเกียรติภูมิและชาตินิยมของไทย ข้าพเจ้า (ทูต) เองเข้าใจจิตใจของไทยดี อย่างไรก็ดี เพื่อประโยชน์ของสันติและความราบรื่นในเอเซียตะวันออกเฉียงใต้ จะเป็นการเดินการเมืองที่ถูกต้อง ถ้าพรมแดนของไทยจะกลับไปสู่สถานะเดิมก่อนสงคราม และเหตุผลยิ่งมีมากขึ้นอีก เพราะว่าไทยได้เข้าเป็นพันธมิตรกับญี่ปุ่น และเมื่อญี่ปุ่นชวน ก็เห็นด้วยถึงกับประกาศสงครามต่ออังกฤษและเรา (สหรัฐอเมริกา) รัฐบาลไทยได้ยอมคืนดินแดนพม่าบางส่วน ซึ่งไทยได้เข้ายึดครอง​ระหว่างสงครามและได้ตกลงในหลักการแล้วว่าจะยอมคืนดินแดนในอินโดจีนที่ยึดไว้ให้ฝรั่งเศส........................นายดิเรกย่อมตระหนักดีว่า เนื่องจากประเด็นนี้อาจถูกยกขึ้นที่สหประชาชาติ^๑๕ ถ้าไม่สามารถตกลงกันได้ ฝรั่งเศสก็คงจะออกเสียงยับยั้งไม่ให้ไทยเข้าองค์การสหประชาชาติ

ข้าพเจ้าถามนายดิเรกว่า เรื่องการส่งข้าวให้สหประชาชาติว่า จะจัดการได้เพียงใด เพราะรัฐบาลอเมริกันเป็นห่วงใยในการที่ประเทศต่าง ๆ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และเอเซียใต้ ฟิลิปปินส์ และจีน ขาดแคลนอาหารอย่างน่าวิตก สหรัฐอเมริกาได้เป็นภาคีในความตกลงไตรภาคี^๑๖ ร่วมกับอังกฤษและไทย ตามความตกลงนี้ได้ตั้งคณะกรรมการข้าวขึ้นในกรุงเทพฯ โดยให้มีหน้าที่จัดสรรตามที่คณะกรรมการเรื่องช่วยเหลืออาหารยามฉุกเฉินระหว่างประเทศ ซึ่งสัมพันธมิตรได้ตั้งขึ้นจะได้กำหนดเมื่อเสร็จสงคราม เพื่อจะได้บรรเทาในเรื่องขาดอาหาร ข้าพเจ้าได้กล่าวกับรัฐมนตรีว่า สถิติการส่งข้าวออก นอกประเทศของไทยดูต่ำมาก รัฐบาลไทยจะช่วยให้ส่งได้มากขึ้นไม่ได้หรือ รัฐมนตรีตอบอย่างแนบเนียนว่า ขอให้เห็นใจ รัฐบาลต้องประสบความยุ่งยากมากหลายเช่น รถไฟบรรทุกสินค้าซึ่งส่วนมาก​ถูกทำลายระหว่างสงครามโดยสัมพันธมิตร แต่รัฐบาลจะพยายามอย่างที่สุด^๑๗

ข้าพเจ้ากลับไปสถานทูต รู้สึกว่าเรารู้จักเข้าใจกันดียิ่งขึ้น ครั้งนี้เป็นครั้งแรกที่ข้าพเจ้าได้ประสบพบเห็นฝีมือและการปฏิบัติอย่างแนบเนียน (skill and tact) ของนักการทูตไทย ข้าพเจ้าจำต้องกล่าวว่านับตั้งแต่นั้นมา ข้าพเจ้ารู้สึกประทับใจยิ่งขึ้นว่า คนไทยนั้นมีความสุภาพเสมอและใช้ความแนบเนียนซึ่งหาทัดเทียมได้ยาก แม้เรื่องที่จะต้องอภิปรายหรือเจรจากันนั้นเป็นเรื่องที่ไม่สนุก (disagreeable) ก็ตาม คนไทยก็มีศิลปในการที่จะพูดจาคล้าย ๆ ยินยอมโดยวาจาสุภาพที่สุด แต่ไม่แปลว่าจะตกลงทำด้วย ถ้าเขาเห็นว่าเรื่องนั้น ๆ ไม่เป็นประโยชน์แก่ชาติบ้านเมืองของเขา.........”^๑๘ ที่นายสแตนตันว่าในวรรคท้ายนี้ก็เป็นความจริง เพราะในกรณีถูกบีบบังคับไม่มีทางหนีได้ ก็จำต้องยอม แต่เป็นธรรมดาของมนุษย์ที่รักความเป็นไท เมื่อทราบดีว่า เรื่องที่ต้องยอมนั้นเสียหายแก่ชาติบ้านเมือง ก็ต้องพยายามดิ้นรนสลัดจากข้อผูกมัด