๒๑

การกินน้ำชาที่หวางฝูจิ่งวันนั้น ทำให้ข้าพเจ้าได้พบเรื่องที่ข้าพเจ้าต้องสนใจอีกเรื่องหนึ่ง ข้าพเจ้าไม่นึกว่าจะได้พบกับทามูราผู้นี้ และไม่เคยคิดว่าจะได้ฟังความคิดความเห็นของเขาอย่างตรงไปตรงมาในทันทีทันใด หลังจากที่รู้จักกันไม่ถึง ๑๕ นาที ข้าพเจ้าคิดว่าทามูราควรจะชวนข้าพเจ้าพูดถึงเรื่องดินฟ้าอากาศหรือวรรณคดีจีน ญี่ปุ่น หรืออะไร ๆ ที่เป็นสิ่งสวยงามสบายอกสบายใจ–ข้าพเจ้าไม่นึกเลยว่าจะต้องนั่งฟังความรู้สึกของเขาด้วยความยากใจ เท่าที่ชายผู้นี้ได้แสดงออกมาได้บ่งชัดว่าเขาเป็นคนใจร้อน ไม่สามารถจะเก็บอะไรไว้ในใจได้ ถ้าเรื่องเช่นนั้นเขาเป็นฝ่ายกระทำผิด เขาได้พูดความในใจของเขาออกมา ในที่และในเวลาซึ่งเขาไม่น่าจะพูด เขาคงไม่คิดว่าผู้ที่รู้จักกับเขาเพียง ๑๕ นาทีอาจจะงวยงงได้ ในเมื่อต้องฟังปัญหาอันหนักเช่นนั้น เขาอาจเผลอไปว่าเรากำลังนั่งอยู่ในสถานที่ซึ่งเต็มไปด้วยผู้คน ข้าพเจ้ารู้สึกอึดอัดที่ต้องฟังการกล่าวขวัญถึงปัญหาการเมืองที่ละเอียดมาก ในสถานที่ซึ่งอาจมีสันติบาล​นั่งอยู่ แต่อย่างไรก็ดี ข้าพเจ้าคิดว่าทามูราเป็นผู้ที่ควรจะสมาคมด้วยได้ แววตาของเขาบอกความซื่อและความจริงใจ คนที่มีความจริงใจเป็นคนที่ไม่มีอันตรายต่อคนอื่น เขาคงไม่ใช่คนตลบตะแลงหน้าไหว้หลังหลอก ข้าพเจ้าพยายามเชื่อ แต่ความเชื่อของข้าพเจ้านี้อาจจะต้องมีขอบเขต

ในที่สุดข้าพเจ้าก็ได้พบผู้ที่ข้าพเจ้าต้องเอาใจใส่อีกผู้หนึ่ง และผู้นี้เป็นชาวญี่ปุ่น ไม่ใช่ชาวจีน ชาวรัสเซีย ชาวอเมริกัน และชาวยุโรปที่ข้าพเจ้าได้พบมาแล้ว ประเทศจีนเป็นละครโรงใหญ่ ใครคนหนึ่งที่สิ้นชีวิตไปแล้วได้เคยกล่าวไว้เช่นนี้ ข้าพเจ้าคิดว่าผู้กล่าวได้กล่าวด้วยความรู้สึกที่ถูกต้อง ประเทศจีนเป็นละครโรงใหญ่ ไม่มีปัญหาเลย ละครโรงนี้ได้แสดงเรื่อยมาตลอดเวลาไม่น้อยกว่า ๕,๐๐๐ ปี และที่ในกำแพงเมืองปักกิ่งนี่เอง ละครของเราก็ได้แสดงตลอดอายุของอิฐหินในตัวตึกและตัวกำแพงซึ่งมีอายุหลายพันปี ตลอดเวลาอันสั้นที่ข้าพเจ้าได้อยู่ในนครโบราณแห่งนี้ ข้าพเจ้าได้พบความรู้สึกของคนต่างชั้นต่างชาติ ข้าพเจ้าได้พบความรัก ความเกลียด และความจริงความไม่จริง จากวารยามาถึงจางหลิน และจากจางหลินไปถึงดุสิตและทามูรา ความรู้สึกของคนเหล่านี้มีลักษณะแตกต่างกันจนเกือบจะสนทนาปราศรัยกันไม่ได้ ความในใจของดุสิตเพิ่งจะผ่านข้าพเจ้าไปไม่กี่ชั่วโมง ข้าพเจ้าก็ต้องผจญกับการคร่ำครวญของทามูรา บุรุษชาวญี่ปุ่นคนแรกที่ได้เจรจาในด้านที่เขาเองเป็นฝ่ายผิด ซึ่งดูว่าจะเป็นของประหลาดอยู่ ถ้อยคำและความรู้สึกของทามูราทำให้ข้าพเจ้านึกไปถึงดุสิตและพวกของเขา คนเหล่านั้นมองทามูราอย่างไร มีความรู้สึกนึกคิดอย่างไร และตัวทามูราเองมีความเห็นเกี่ยวกับการกระทำของรัฐบาลของเขาอย่างไร เหล่านี้มีอะไรขัดกันอยู่ ซึ่งถ้าท่านเป็นข้าพเจ้าก็คงจะรู้สึกได้

​แต่ทุกคนจะต้องแสดงบทบาทของเขาต่อไปอีก และทุกคนจะต้องจบบทของเขาอย่างแน่นอน

ข้าพเจ้าท่องเที่ยวไปในนครโบราณแห่งนี้ตามความพอใจของข้าพเจ้า อาณาเขตสี่เหลี่ยมมีเนื้อที่ไม่กี่ตารางไมล์ แต่ก็ยังเที่ยวไม่หมด ข้าพเจ้าสนใจกับโบราณสถานและโบราณวัตถุทุกชนิดที่ยังเหลืออยู่ในที่ต่าง ๆ โดยเฉพาะในพระราชวังหลวง ซึ่งจะเดินสักกี่วันก็ไม่มีทางจะดูให้หมดสิ้นได้ ดอกไม้ในฤดูสปริงและสิ่งแวดล้อมต่าง ๆ ที่ชวนข้าพเจ้าให้สนใจ ได้ค่อย ๆ กลืนเอาความรู้สึกใหม่ ๆ ที่ได้จากดุสิตและทามูรา ตลอดจนจางหลินและแอนนา เจียงหายไปทีละน้อย ข้าพเจ้ายังไม่ต้องการจะคิดว่าเหตุการณ์ในจีนเหนือจะย่างเข้าสู่ขั้นวิกฤติการณ์ได้อย่างรวดเร็ว ข้าพเจ้ายังมีความเชื่อมั่นในสันนิบาตชาติอย่างมั่นคงเสมอ ข้าพเจ้าไม่เคยคิดว่าพวกฝรั่งผู้เจริญจะทำอะไรกันเล่น ๆ เขาได้ปล้ำปลุกกันอยู่ในกองเลือดเป็นเวลานานถึง ๔ ปี คนตายหลายสิบล้าน ทรัพย์สมบัติสูญหายไปนับไม่ถ้วน เสร็จแล้วเขาก็ประชุมกันตั้งสันนิบาตชาติขึ้นเพื่อป้องกันไม่ให้มนุษย์หลงฆ่ากันอีก เขาควรจะเข็ดและควรจะเอาจริงกันเสียที เพื่อสร้างโลกให้สวยงามกว่าที่เป็นอยู่เดี๋ยวนี้ ข้าพเจ้าเชื่ออยู่เสมอว่า สันนิบาตชาติเป็นองค์การที่มีเกียรติสูงสุดในจำนวนองค์การระหว่างชาติทั้งหมดที่มนุษย์ผู้เจริญได้เคยตั้งขึ้น องค์การที่มีเกียรติเช่นนี้ ไฉนเล่าจึงจะไม่รักเกียรติแห่งคำมั่นสัญญาที่ตนได้ให้ต่อโลกมนุษย์ ตราบใดที่สันนิบาตชาติยังมีเกียรติ ตราบนั้นข้าพเจ้าก็คงจะยังอยู่ในที่ซึ่งปลอดภัยได้เสมอ ข้าพเจ้าไม่วิตกถึงตะวันออกไกล ทั้ง ๆ ที่แมนจูเรียกำลังจะลุกเป็นไฟได้ทุกขณะ ข้าพเจ้ายังเพลินอยู่กับดอกไม้ในฤดูสปริง ยังไม่อยากจะปล่อยตัวให้ตกลงไปอยู่ในอารมณ์ของความกลัว ซึ่งย่อมไม่ทำประโยชน์อะไรให้แก่ข้าพเจ้าเลย

​เวลาผ่านไปอีก ๒-๓ สัปดาห์ ข่าวความเคลื่อนไหวของโลกในหน้ากระดาษหนังสือพิมพ์ได้ทวีความเคร่งเครียดยิ่งขึ้นทุกวัน การไหวตัวของเยอรมนีในยุโรปกำลังย่างขึ้นสู่ขั้นสำคัญอีกขั้นหนึ่ง ฮิตเลอร์กำลังนำพรรคนาซีของเขาก้าวขึ้นสู่ความได้เปรียบบนเวทีการเมืองเยอรมัน ความบีบคั้นของฝรั่งเศสนับตั้งแต่สมัยเครมังโซเรื่อยมา ได้ทำให้เข็มนาฬิกาของสันติภาพหมุนกลับหลังไปอีกหลายหมื่นรอบ ข้าพเจ้าเฝ้าดูพฤติการณ์ของนักการเมืองสุภาพบุรุษผิวสำลีบางคน แล้วก็ปลงอนิจจังกับตนเองว่า “อนิจจา โลกมนุษย์ แน่แล้วหรือที่เราจะสร้างสันติภาพของโลกได้สำเร็จโดยอาศัยความเกลียดชังเป็นรากฐาน?” ฝรั่งเศสต้องการให้ชาวเยอรมันหลั่งเลือดออกมาเพื่อตอบแทนการที่ฝรั่งเศสต้องเสียเลือดไประหว่างสงคราม ค.ศ. ๑๙๑๔-๑๙๑๘ มันเป็นการแสดงความพยาบาทอย่างเอาเป็นเอาตาย–เป็นความพยาบาทซึ่งควรจะได้ฝังดินไว้ในถ้ำหลายพันหลายหมื่นปีมาแล้ว ความพยาบาทอันนี้แหละที่ทำให้เยอรมันทั้งปวงต้องคิดสู้ ใครเลยจะยอมนั่งอยู่นิ่ง ๆ ในเมื่ออีกฝ่ายหนึ่งไม่ยอมคิดถึงมิตรภาพและอนาคตอันไพบูลย์ร่วมกัน ความพยาบาทของฝรั่งเศสในยุคนั้น ได้สร้างพระเจ้าของสงครามขึ้นองค์หนึ่งในริปับลิกเยอรมนี–นั่นคือฮิตเลอร์

การต่อสู้ของฮิตเลอร์นี้ได้ทำให้โลกสะท้านสะเทือนไปทั่ว ตะวันออกไกล แม้ว่าไกลแสนไกล แต่ก็มิได้พันจากคลื่นของความสะเทือนไปได้ ญี่ปุ่นได้เริ่มตัดสินใจในนาทีสุดท้ายว่าจะทำอะไรบ้างในแมนจูเรีย และเมื่อได้ตัดสินใจแล้ว ญี่ปุ่นก็ลงมือทำทันที เป็นผลให้หนังสือพิมพ์ทุกฉบับในจีนเหนือเต็มไปด้วยข่าวที่ทำให้ใจคอไม่สบายตลอดเวลา

แต่ข้าพเจ้ายังท่องเที่ยวต่อไปในระหว่างบรรทัดหนังสือและระหว่างช่อดอกไม้และตัวผึ้ง ข้าพเจ้ากำลังสนใจอยู่กับชีวิตอัน​น่าเศร้าของวารยา ราเนฟสกายา และบางเวลาก็จะสะดุดไปกับชีวิตอันน่าสนใจของจางหลินซึ่งชวนให้ความรู้สึกนึกคิดแล่นไปไกล

วันหนึ่ง ขณะที่ข่าวในหน้าหนังสือพิมพ์กำลังเต็มไปด้วยการเคลื่อนไหวของทหารญี่ปุ่นในแมนจูเรีย ซึ่งขณะนั้นอยู่ในร่มธงของจางโซเหลียง ข้าพเจ้าก็ได้รับโทรศัพท์จากจางหลิน แจ้งให้ทราบว่าในวันรุ่งขึ้นจะได้มีการแสดงปาฐกถาที่ พี.ยู.เอ็ม.ซี. ออดิทอเรียม โปรเฟสเซอร์เลี่ยวถิงไข่เป็นผู้แสดง ท่านผู้นี้เป็นผู้ชำนาญทางประวัติศาสตร์การเมืองในตะวันออก เคยเขียนหนังสือหลายเล่มเป็นภาษาอังกฤษ เกี่ยวกับการเมืองตะวันออกไกลตั้งแต่สมัยราชวงศ์ชิงลงมาจนถึงสมัยปัจจุบัน ดร. เลี่ยว เพิ่งกลับมาจากแมนจูเรีย เพราะฉะนั้นจึงมีเรื่องที่จะพูดได้มากมายในเวลาเพียง ๑ ชั่วโมงบนเวที จางหลินชวนข้าพเจ้าไปฟังเพื่อจะได้ช่วยกันคาดคะเนว่า จากปากคำของ ดร. เลี่ยว สงครามแมนจูเรียจะเกิดขึ้นเมื่อใด

ก่อนวันแสดงปาฐกถา ๑ วัน ข้าพเจ้าได้รับจดหมายจากเพื่อนเก่าผู้สนิทคนหนึ่งในเมืองไทย ตอนหนึ่งเขาเขียนว่า :

“—เธอจากไปนานพอดู เมืองไทยก็ยังคงเป็นเมืองไทยอยู่ ไม่มีอะไรเปลี่ยนแปลงมากนัก ฉันยังคงต่อสู้ต่อไป เราต้องมีการเปลี่ยนแปลงกันบ้างในทางการปกครอง หาไม่แล้วคุณค่าของความเป็นคนแห่งประชาชนพลเมืองก็จะไม่มีวันได้รับการยกย่อง เราได้เคยพูดกันไว้มากในเรื่องคุณค่าของคน หวังว่าเธอคงยังไม่ลืม ปีนี้ ๒๔๗๔ ฉันคะเนว่าคงจะไม่ช้านัก เธอคงช่วยยินดีอยู่ทางโน้น ถ้าแม้วันหนึ่งวิทยุส่งข่าวไปว่าเมืองไทยมีอะไรใหม่สำหรับคนไทย ฉันไม่ต้องการอะไรมาก ขออย่างเดียวว่าราษฎรชาวไทยเป็นผู้มีชีวิต มีวิญญาณ มีความรู้สึก และมีเกียรติ เพราะฉะนั้นเขาควรได้รับการยกย่อง อย่างน้อยก็ได้มีการเคารพคุณค่าของความเป็นคนของเขาบ้าง ในอุดมคติของฉัน ประเทศไทยเป็นของคนไทย ​เพราะฉะนั้นคนไทยจึงควรมีส่วนในการปกครองอย่างใกล้ชิดยิ่งกว่านี้

เข้าใจว่าเธอคงสบายดี เป็นห่วงเรื่องแมนจูเรีย ไม่ทราบว่าจะสะเทือนถึงอย่างไรหรือไม่.

รักสนิท

เทวัน”

นี่เป็นจดหมายฉบับหนึ่งในจำนวนจดหมายหลาย ๆ ฉบับที่เทวันเขียนถึงข้าพเจ้า ก่อนจะมีการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ยิ่งในเมืองไทยเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๕ ข้าพเจ้าควรจะชี้แจงไว้ด้วยว่า เทวัน^๑ ผู้นี้เป็นใคร ในจำนวนเพื่อนร่วมโรงเรียนหลาย ๆ คนของข้าพเจ้า เทวันเป็นผู้หนึ่งที่สนใจในบ้านเมืองของเขายิ่งกว่าคนหนุ่มรุ่นเขาจะควรสนใจ เขามองเห็นว่าบ้านเมืองได้มองข้ามคุณค่าของความเป็นคนแห่งประชาชนไป เพราะได้มีการเล่นพวกเล่นพ้องกันอยู่มิได้ขาด เมื่อเป็นเช่นนี้ ราษฎรผู้เป็นเจ้าของประเทศก็ไม่สามารถจะรักษาประโยชน์ของตนไว้ได้ จึงน่าจะมีการเปลี่ยนแปลงอะไรกันบ้าง เพื่อให้โอกาสประชาชนคนไทยได้ช่วยกันดูแลสิทธิและประโยชน์ของเขาบ้างเท่าที่จะสามารถเป็นไปได้ เขามีความคิดเห็นรุนแรงในเรื่องการปกครองที่อยู่ในมือของคนคนเดียวหรือคณะพรรคพรรคเดียว ซึ่งเขาถือว่ายากที่จะรักษาประโยชน์ของราษฎรผู้เป็นเจ้าของประเทศไว้อย่างเต็มเม็ดเต็มหน่วยได้ เขาเป็นนักหนังสือพิมพ์ เขาได้เขียนความคิดเห็นของเขาในหน้ากระดาษหนังสือพิมพ์ และเขาก็ต้องตกอยู่ในสายตาของผู้มีอำนาจตลอดเวลา

​วันที่ข้าพเจ้าบันทึกข้อความในเรื่อง ผู้เสียสละ นี้ เวลาได้ผ่านไปแล้ว ๑๖ ปี ข้าพเจ้าหยิบเอาจดหมายของเทวันมาอ่านทุกฉบับ แล้วก็หัวเราะ—ข้าพเจ้าต้องการจะหัวเราะเพื่อความขบขันทั้งหมดจะได้เหือดหายไป แต่จะหัวเราะสักเท่าใดก็ยังอดขันไม่หาย—

อย่างไรก็ดี ชีวิตคือละคร จะแปลกอะไรนักเล่าท่านสำหรับการถ่มน้ำลาย—

ข้าพเจ้ารอวันที่จะพบกับจางหลินที่ออดิทอเรียมของ พี.ยู.เอ็ม.ซี.