๑๘ นิทานเรื่องวิชาเสื่อมเพราะโกหก

ณะกาลก่อนมีบุรุษจัณฑาลผู้ ๑ อยู่ในเมืองพาราณสี ไปเรียนศิลปศาสตร์ในเมืองตักศิลา จึงเข้าไปสู่สำนักครูทิศาปาโมกข์ แลครูทิศาปาโมกข์นั้นปลูกหมากม่วงวันเดียวให้เปนผล บุรุษจัณฑาลนั้นเรียนมนต์ปลูกหมากม่วงต่อสำนักครูทิศาปาโมกข์ได้แล้ว ก็ลาครูทิศาปาโมกข์อาจารย์มาสู่เมืองพาราณสี ครั้นอยู่มามีมาณพผู้หนึ่งมาสู่สำนักแห่งบุรุษจัณฑาล จึงขอเรียนเอามนต์ปลูกหมากม่วงให้เปนผลในวันเดียว ครั้นได้แล้วก็ลาบุรุษจัณฑาล ๆ จึงสั่งว่า ถ้าผู้ใดถามท่านอย่าอำพรางให้บอกตามสัตย์ ว่าเรียนมาแต่สำนักแห่งเรา มาณพก็รับคำแล้วก็ลาไปสู่บ้าน จึงเอาผลหมากม่วงมาปลูกก็เปนผลได้ในวันเดียว จึงนำเอาผลหมากม่วงเข้าไปถวายแก่สมเด็จพระมหากระษัตริย์ ๆ ก็พระราชทานทรัพย์แก่มาณพนั้น พระมหากระษัตริย์จะเสวยผลหมากม่วงเมื่อใด ก็รับสั่งมาณพให้ทำมาถวายทุกครั้ง ๆ พาลมาณพนั้นก็ได้ลาภสักการมาก ครั้นอยู่มามีพระราชโองการรับสั่งให้หามาณพเข้าไป จึงตรัสถามว่าวิชาปลูกหมากม่วงนี้เรียนมาแต่ไหน พาลมาณพครั้นจะกราบทูลว่าเรียนมาแต่บุรุษจัณฑาลตามจริงก็คิดอาย จึงให้อำมาตย์กราบทูลว่า เรียนมาแต่ครูทิศาปาโมกข์เมืองตักศิลา มนต์วิทยาที่ปลูกหมากม่วงนั้นก็เสื่อมไป

วัน ๑ พระมหากระษัตริย์เสด็จไปประพาสอุทยาน รับสั่งให้หาพาลมาณพมาปลูกหมากม่วง พาลมาณพนั้นครั้นมาปลูกผลหมากม่วงก็มิได้เปนผลดุจก่อน พระมหากระษัตริย์จึงตรัสถามถึง ๒ ครั้ง ๓ ครั้ง พาลมาณพนั้นมิอาจจะพรางได้ จึงทูลโดยจริงว่า ข้าพระพุทธเจ้าเรียนมาแต่สำนักบุรุษจัณฑาล ข้าพระพุทธเจ้าคิดละอายจึงกราบทูลว่าเรียนมาแต่ครูทิศาปาโมกข์ ด้วยข้าพระพุทธเจ้ามุสาวาทมนต์จึงเสื่อมสูญไป พระมหากระษัตริย์ก็ทรงพระโกรธ ว่าพาลมาณพเปนคนหลู่คุณครู ให้นิราศขับเสียจากเมือง พาลมาณพนั้นก็เข้าไปสู่สำนักอาจารย์ อาจารย์ก็ขับเสีย พาลมาณพนั้นหาที่พึ่งมิได้ก็เข้าไปสู่บ้านหาอาหารบริโภคมิได้ ก็ทนทุกข์ลำบากบุกป่าไป เสือโคร่งจรมาพบเข้า ก็กัดกินเปนอาหารเสียในที่นั้น ผู้ใดมิได้ฟังคำท่านผู้เปนครูเปนอาจารย์ ความฉิบหายก็จะบังเกิดมีดุจพาลมาณพคนนี้

ครั้งนั้นปักษีชาติทั้งหลายพร้อมกันอันจะจัดกันแต่ในหมู่นกทั้งหลาย บางทีก็ยกคุณบางทีก็กล่าวโทษต่าง ๆ ก็ไม่ได้ใครเปนใหญ่ จึงปฤกษากันว่าควรเราทั้งหลายจะเข้าไปถวายตัวเปนข้าอยู่กับพระยาครุฑ ๆ จะได้บังคับบัญชาตัดสินสุขทุกข์ของเราทั้งหลาย ญาติทั้งหลายจะได้อยู่เย็นเปนสุข เพราะบุญพระยาครุฑแผ่ปกไป ครั้นนกทั้งหลายเห็นพร้อมกันแล้ว ก็ไปยังป่าหาผลไม้แลบุบผชาติที่มีสีแลกลิ่นแปลกปลาด ๆ ครั้นได้แล้วก็นำไปถวายพระยาครุฑยังฉิมพลีรุกขชาติ เสร็จแล้วจึงทูลถวายตัวต่อภายหลัง ครั้งนั้นพระยาครุฑเปนอธิบดีแก่ปักษีทั้งหลาย จึงตั้งนกอินทรีเปนที่อุปราช นกการเวกเปนเอกมนตรี คิชฌสกุณเปนอรรคมหาเสนาบดี นกแขกเต้าประกอบไปด้วยปัญญาเปนราชบัณฑิต นกดุเหว่ามีปรีชารู้อย่างธรรมเนียม เปนที่ปุโรหิต นกยางตั้งให้เปนเสนาบดี ตั้งกาให้เปนแขวง