ปลายแผ่นดินขุนหลวงสุริยามรินทร์

ผละจากกรุง

ร่ายยาว๏ แถลงสมัยใกล้อวสาน รัชกาลพระเจ้าเอกทัศ ฉัตรบดินทร์ปิ่นอยุธยา คราววาศนาชนมายุ จักบรรลุขัยด้วยภัยไพริน พระยาตากสินสิ้นหวัง ที่จะช่วยประทังราชาธิปัตย์ แห่งปัจฉิมกษัตร์ราชวงศ์บ้านพลูหลวง จำปลดบ่วงห่วงใย มุ่งภักตร์ไปตามยถากรรม ถ้าบุญอุปถัมภ์ก็จะได้เชิดหน้า ​ณ คราหลัง สะสมกำลังเชื้อแถวทแกล้วทหาร กู้แก้แผ่ตำนารสยามราชอาณาจักร คืนสู่อิศรศักดิ์ประสิทธิผล ยื่นยงคงทนไปชั่วกาลนาน เทพเจ้าจงบันดาลให้สมหวัง ดังหฤทัยนี้เทอญ ฯ

๏ เมื่อได้ปลงใจโดยนัยฉนั้น ครั้น ณ วันเสาร์ขึ้นสี่ค่ำเดือนยี่ปีจออัฐศก พระยาตากยกบริวาร จำนวนประมาณกึ่งพัน หมดด้วยกันมีปืนกระบอกเดียว แต่เชี่ยวเชิงยุทธ์ด้วยอาวุธสั้น โจนจ้วงทลวงฟันผ่าวงริปู ฝ่ายศัตรูติดตามประจัญ ไปทันกันเมื่อเวลารุ่ง ได้รบพุ่งเป็นสามารถ ไทยองอาจต่อต้าน ฆ่าฟันม่านย่อยยับ พม่าแตกกลับเตลิดไป ฯ

๏ พระยาตากคระไลณไพรพนานต์ ถึงตำบลบ้านพรานนก ฟกกำลังพลไพร่ จึงสั่งให้หยุดพัก มิช้าก็ประจักษ์ปัจจามิตร เดินสวนทิศทางป่า จำนวนกว่าสองพันคน มีพลม้าสามสิบอัศว์ ก้าวสกัดทางกลางไพร พลไทยลาดเสบียงเลี้ยงกัน พม่าเข้าประจัญจักจับ ไทยหนีกลับบอกนาย ว่าริปูมากมายมาใกล้จะถึง จึงพระยาตากบัญชาสั่ง ให้แยกกำลังเป็นสองปีก หลีกเข้าสองข้างทาง ตัวท่านอยู่กลางโจนขึ้นม้า ออกประทะน่าไพรี เพื่อให้โยธีสองซีก แยกเข้าตีปีกพม่าณครานั้น ฯ

ร่าย๏ ขณะนั้นไทยเดินเท้า แยกกันเข้าสองผีก ตีสองปีกปฏิปักษ์ ซึ่งราวสักสองพัน ม่านมิทันรู้ตัว มัวพะวงด้านน่า มิรู้ว่าไทยมวญ มีจำนวนมากน้อย อลหม่านปมม่านด้อย แตกลี้หนีกจัด กจายแฮ ฯ

๏ ปางปวงไทยในลแวก แปลกหฤทัยที่ไทย มีชัยแก่ปฏิปักษ์ หักพม่ารามัญ ฆ่าฟันตายก่ายกอง ได้เข้าของมากมาย นายเป็นบุรุษอัศจรรย์ อันวาศนาบารมี ข่มไพรีม่านมอญ บรไม่ต้านทานศักดิ์ เห็นประจักษ์ว่าผู้ จักก่อกู้​อิศระ แห่งสยามะมณฑล จึ่งปวงชนสามิภักดิ์ สมัคเข้าร่วมรับใช้ คชอัศว์จัดมาให้ ต่อสู้ดัสกร ฯ

กาพย์ธนัญชยางค์ ๓๒๏ เดินพลในพน ผ่านตามตำบล สะสมผู้คน ฝึกปรนสั่งสอน อาวุธยุทธการ อาหารหาบคอน เลียบป่าฝ่าดอน ไปยังฝั่งชล ฯ

๏ ข้ามฟากนที ปราจิณบุรี ดำเนินโยธี จรลีตามหน ชายศรีมหาโพธ โปรดให้พักพล ไม่ช้ามีคน รีบไปรายงานฯ

๏ ว่าพม่าข้าศึก โยธาคณาณึก ทางบกทางทึก คักคึกแถวธาร เสียงคนโห่ร้อง เสียงฆ้องหม่องขาน คาดได้ไม่นาน คงข้ามตามทัน ฯ

๏ เวลามีน้อย กำลังยังด้อย แต่ใจใช่จ้อย ไม่ถอยหนีมัน ท่านใส่หาบคอน รีบจรอารัญ พลรบครบครัน ซุ่มสองข้างทาง ฯ

๏ ท่านเองนำพล ประมาณร้อยคน ไม่ยอมจำนน ต่อสู้อยู่กลาง ม่านบุกรุกรบ ไทยตลบกีดกาง สู้พลางหนีพลาง ล่อให้ไล่ตาม ฯ

ผู้นำ

สร้างกำลัง

ผู้ว่าราชการจันทบุรี

ตีจันทบุรี

ร่าย๏ พระเชียงเงินยอดทหาร หลวงชำนาญไพรสณฑ์ อีกคนชายชาตรี นายบุญมีมหาดเล็ก หนึ่งชายเหล็กแรงยอด นายบุญรอดแขนอ่อน ชายกระฉ่อนนามไกร ขุนอภัยภักดี พิพิธวาทีอีกขุน คนคู่บุญภูวนัย หลวงพิชัยอาสา พรหมเสนาอีกหลวง แรงทลวงเริงฉกาจ ราชเสนหาหลวงหนึ่ง ซึ่งศัตรูเกรงขาม นักองค์รามเชี่ยวชาย นายทองดีนายแสง ​ล้วนเข้มแข็งรณรงค์ ทรงปรึกษากลศึก อันคักคึกคาบนี้ เห็นไฉนให้ชี้ ช่องเข้าเอาชัย ฯ

ร่าย๏ เหล่านายทัพนายกอง ฟังทำนองกลยุทธ สุดยินดีทุกตน รีบสั่งพลบ่มิหึง จึ่งเหล่าทหารหาญศึก รู้ตื้นลึกหนาบาง ต่างคนวางหฤทัย ในบุรุษผู้นำ ต่างกระทำตามสั่ง คำดำรัศบ่มิแคล้ว โภชนกิจสำฤทธิ์แล้ว ต่อยหม้อรอเวลาแฮ ฯ

​ร่าย๏ เวลานาฬิกาสาม ได้ฤกษ์งามยามดี นายโยธีพร้อมสรรพ ขับทหารไทยจีน เข้าป่ายปีนกำแพง ทั้งด้านแวงด้านฉวาง วางมณฑกนกสับ ชาวเมืองรับรบสู้ ผู้คนตายก่ายกอง แต่กระดองแห่งเมือง แม้หนุนเนืองเข้าตี ก็ไม่มีบุบฉลาย นายเร่งไพร่ไล่เข้า บั่นบุกรุกโรมเร้า ยิ่งล้มตายลง ฯ

ร่ายยาว๏ ฝ่ายพหลพลไพร่ในกองทัพ ดาบหอกกลอกกลับคะลิงชิงชัย ครั้นเข้าเมืองได้ก็มิรีรอ รีบหาหม้อหุงข้าว กินมื้อเช้าในเมือง เครื่องคาวมากสมมาน เครื่องหวานมากสมหมาย ณ มื้อนั้น ฯ

​๏ ส่วนหญิงชายชาวเมือง ผู้มิได้เกี่ยวเนื่องในการศึก รู้สำนึกว่าจันทบุรี แม้มิได้มีม่านไปรานรอน แม้มิได้มีมอญไปรอนรบ ก็สยองสยบอยู่มิเว้นวาร เห็นว่าใกล้กาลที่อิศระ จะถึงมรณะลงไปด้วยกัน ประเทศเขตขัณฑ์ถึงคราวพินาศ เสรีแห่งชาติถึงคราวพิบัติ เว้นแต่จะเกิดกษัตร์ผู้นำส่ำประชา เปล่งประคุณบุญวาศนามหาเดช กลับนำประเทศสู่ราชาธิปตัย ให้ไทยเป็นไทยดังอภิธัยแห่งชาติ บำราศริปูอยู่ยงธำรงมั่นนิรันดร ฯ

๏ ฉนี้ชนนิกรชาวจันทบุรี แลท้องที่ทั่วไปในอาณาเขต สังเกตเดชาภินิหาร บุญญาธิการหลายหลาก แห่งเจ้าตากผู้นำพล บอกยุบลกันต่อ ๆ ไป เกิดเลื่อมใสในพระองค์ ปลงใจสมัคภักดี ต่อภูมีผู้นำ กำลังทรัพย์กำลังกาย ถวายแด่ผู้จมูบดี พลีต่อชาติซึ่งถูกบีฑา ต่อสาสนาซึ่งถูกพาธะ ต่อราชะผู้ทรงคุณวิเศษ อาจนำประเทศสู่สุขารมณ์ อุดมสวัสดิวัฒนาการ เป็นรมยสถานธำรงเสถียร ด้วยความเพ่งเพียรแห่งกษัตร์ ณ บัดนั้น ฯ

ชุมพล

เจ้าทองอิน

ร่าย๏ ปางโยธินทร์ปิ่นทัพ สั่งสรรพพหลพลหาญ ทยานเร่งเร้าเอาชัย ฝ่ายมอญไทยในธน ต่างเถลือกถลนหลบหลีก ปลีกจากตรอกออกทุ่ง ไม่รบพุ่งต่อต้าน ด้านนี้ผันนั้นผิน ศพทองอินบ่มิหึง ก็ถึงแดนป่าช้า ฟ้าเป็นเฝือกเกลือกกลิ้ง หมาแย่งแร้งกาทึ้ง ปราศผู้สงสาร ฯ

สมิงพ่าย

ร่าย๏ เสร็จปราบพม่ารามัญ อันดุจโรคสึงทรวง ตรัสทราบปวงทุกข์เข็ญ อันเป็นไปในด้าว ซึ่งม่านห้าวเม็งเหี้ยม เสี้ยมให้รทมกรมกรอม ลอมปอมทั่วท้องถิ่น จึ่งปิ่นเผ้าเจ้าชีพ รีบจัดสรรบันเทา ให้เบาทุกข์ทกผู้ สืบส่อทางก่อกู้ สุดแท้แต่ควร ฯ

พระสุบิน