ด้านตวันออก
กัมพูชา (ตอนต้น)
ร่าย๏ แถลงเรื่องเมืองกัมพุช เกิดอุตลุดกันเอง ครื้นเครงกรรมก่ำกาจ รบชิงราชสมบัติ ขัดแขงต่อจอมไทย จึ่งภูวนัยบัญชา พระยาอภัยรณฤทธิ์ พระยาอนุชิตราชา ยกโยธาไปปราบ ราบถึงเมืองเสียมราษฐ์ ฯ
๏ ฝ่ายนรนาถจอมธน ยาตราพลเรือจร สู่นครศรีธรรมราช ข่าวคราวปราศไปนาน จนเกิดการเลื่องรบือ ลือเหลวๆกันมา สองพระยายินอัตถ์ ว่าจอมกษัตร์สวรรค์คต จึ่งกระถดถอยทัพ กลับจากกัมพูชา ราศึกไปคราหนึ่ง ฯ
(ปีขาลโทศก ๒๓๑๓)
๏ ปีเถาะจึ่งเกิดใหม่ ครั้งนี้ใหญ่กว่าเดิม พระเสด็จเสริมทัพไป ในที่สุดเรียบร้อย กัมพุชาคลาคล้อย สู่ใต้ร่มรัฐเราแล ฯ
(ปีเถาะตรีศก ๒๓๑๔)
จำปาศักดิ์
โคลง ๔๏ แถลงปางโคราชเปลื้อง | ปรองดอง |
กับพระยานางรอง | รุ่มร้า |
ทูลแยบแทบฝ่าลออง | ธุลีบาท |
ดำรัศจัดทัพค้า | ศึกล้างนางรอง ฯ |
๏ แผ่เดชเผด็จบ่อนเบื้อง | บูรพา |
เจ้าพระยาจักรี | เตร็จเต้า |
นางรองบ่ครองอา | ตมยืด |
ปราบเสร็จท่านทราบเค้า | สื่อข้อส่อเข็ญ ฯ |
๏ นางรองหวังพึ่งเจ้า | จำปา ศักดิ์แฮ |
นึกว่ากรุงธนชตา | ต่ำใต้ |
จำปาศักดิ์ศักดา | ภิเดช ดังฤา |
อารักข์ปักษ์ปกให้ | ร่มข้างนางรอง ฯ |
๏ กรุงกษัตร์ตรัศทราบข้อ | คำเฉลย |
สั่งทัพเชษฐาเลย | รีบเต้า |
เจ้าพระยาสุรสีห์เอย | จงออก ไปเทอญ |
หนุนเนื่องเบื้องหลังเข้า | เข่นค้ำจำปา ฯ |
๏ จอมจำปาศักดิ์ลี้ | รณรงค์ |
เจ้าพระยาสององค์ | จับได้ |
บริเวณเขมรดง | โดยลม่อม |
เกลี้ยกล่อมยอมสู่ใต้ | ร่มเบื้องบาทบงสุ์ ฯ |
๏ คืนทัพกลับถิ่นไท้ | ไผทถวัลย์ |
ต่างๆรางวัลอนันต์ | เอนกหน้า |
จอมทัพรับเลื่อนบรร | ดาศักดิ์ |
เกริ่นกิตติคุณบุญกล้า | เกริกท้องธาตรี ฯ |
๏ งามสมสมเด็จเจ้า | พระยา |
มหากระษัตริย์ศึกนา | มไท้ |
เศิกศักดิ์อัครฐานา | ดิเรกรุ่ง เรืองแฮ |
เครื่องยศทุกอย่างได้ | ดั่งเจ้าต่างกรม ฯ |
(ปีวอกอัฐศก ๒๓๑๙)
เวียงจันทน์
ร่าย๏ เจ้าเวียงจันทน์อุกอาจ ไม่เกรงบาทยุคล จึ่งจอมธนเคืองขัด ตรัศให้เตรียมโยธา สมเด็จเจ้าพระยาแม่ทัพ กับเจ้าพระยาสุรสีห์ ยกไปตีกำหราบ สองท่านปราบเวียงจันทน์ จนโรมรันเรียบแล้ว จึ่งท่านเชิญพระแก้ว สู่ไท้กรุงธน
(ปีจอสัมฤทธิศก ๒๓๒๑)
พระแก้วมรกต
โคลง ๔๏ สิ่งงามเป็นเครื่องปลื้ม | ใจเสมอ |
ปรีดิแดแผ่เผยอ | เผยิบเย้า |
ยวนจิตปลิดโศกเสนอ | โสมนัส |
แก่บ่รู้จักเถ้า | ใหม่หมั้นนิรันดร ฯ |
๏ พิมพ์ภักตร์ลักษณซึ้ง | สันตา รมณ์แล |
ศิลปะเลียนธรรมดา | เด่นได้ |
ขจีรัตนสัตถา | ภิลักข์ |
ก่อเกิดเชิดจิตให้ | ชุ่มชื้นยืนยง ฯ |
๏ ถ้อยคำธรรมรสผู้ | พาที |
ศัพท์บ่ดีฟังดี | บ่ได้ |
มณีมุนีศรี | ศุภอรรถ |
ฟังบ่ยินหากให้ | รสแท้ทางธรรม ฯ |
๏ คำณวนศัตวรรษล้ำ | ปรัมปรา |
ชนบุราณนานกา | ละกี้ |
สมมุติพุทธปฏิมา | มณีรัตน์ |
ดุจดั่งเราบัดนี้ | ว่าไร้ใดเทียม ฯ |
โคลง ๒๏ จอมธนกมลผ่องแผ้ว | สั่งสรรพรับพระแก้ว |
เกริกซร้องสาธุการ ฯ | |
๏ สมโภชโฆษณก้ำ | แห่ตลอดลำน้ำ |
ท่าเจ้าสนุกนิ์เนื่อง มานา ฯ | |
๏ ขบวนแห่แลลิ่วริ้ว | เรือลครเรืองิ้ว |
ครึกครื้นนที แท้แฮ ฯ | |
๏ เรือประพาศดอกสร้อย | เรือพระวงศ์ใหญ่น้อย |
อีกข้าราชราษ ฎรแฮ ฯ | |
๏ มหรสพครบอย่างตั้ง | สองฟากแม่น้ำทั้ง |
หุ่นงิ้วโขนหนัง ลครนอ ฯ |
โคลง ๔๏ เจ็ดวารงานพระแก้ว | มรกต |
ชลสถลชนบท | บอกเบื้อง |
ภูวนัยพระหทัยสด | ใสสุทธิ์ |
ปราโมทย์โรจนเรื้อง | รุ่งไร้ราคี ฯ |
สังวาลย์นพรัตน์
๏ ความชอบเชิญพระแก้ว | มาถวาย |
ศรีศรัณย์พรรณราย | เลื่องรู้ |
สังวาลย์นพรัตน์สาย | หนึ่งโปรด |
บำเหน็จจอมทัพผู้ | เกียรติ์กล้าปรากรม ฯ |
กัมพูชา (ตอนหลัง)
โคลง ๔๏ ปีมโรงถึงชวดเก้า | สังวัจฉร์ |
กัมพุชหยุดอยู่สงัด | เงียบด้าว |
ฉลูเบ็ญจศกตัด | สันติ |
กอบก่อการก้าวร้าว | รุกรั้นกันเอง ฯ |
๏ เกิดการลอบฆ่าขึ้น | หลายครา |
องค์อุปโยราชา | ชีพม้วย |
ชนฉินกล่าวนินทา | เขมรราช |
หาว่ารู้เห็นด้วย | กับผู้ลงมือ ฯ |
๏ ขบถจับจอมราชย์ได้ | ทันใด |
พาพระองค์ตรงไป | ถ่วงน้ำ |
กัมพุชประดุจไฟ | โพลงพลุ่ง |
พลุกพล่านอลหม่านพล้ำ | เพลี่ยงคว้างทางสลาย ฯ |
๏ ตำนารการขบถแท้ | ทุกที เทียวเนอ |
เป็นเหตุก่อการกลี | เริ่มทิ้ง |
ยับยิบฉิบหายมี | มาเนื่อง กันนา |
ยากจะหยุดดุจกลิ้ง | ท่อนไม้ลงเขา ฯ |
๏ บางขบถปลดรากรั้ง | รัฐบาล ลงแฮ |
เปลี่ยนจัดเป็นรัฐผลาญ | โภคด้วน |
เพ่งเล็งเร่งเร็วทยาน | ขยอกเหยื่อ |
ผอมหมดแต่ขบถอ้วน | อิ่มท้องครองสถาน ฯ |
๏ เวียงขอมจอมขบถครั้ง | ปีฉลู นั้นแล |
วางแยบแบบเผด็จดู | ง่ายได้ |
ตั้งเจ้าแผ่นดินหนู | เนาราชย์ |
สี่ขวบแต่หากให้ | ครอบบ้านครองเมือง ฯ |
๏ อำนาจราชกิจทั้ง | ปวงหมด |
สิทธิขาดแก่พวกขบถ | บ่อนนั้น |
ยักย้ายอุบายปลด | แปลงเปลี่ยน |
กลับหน้าเป็นหลังปั้น | แปลกเค้าเลาเดิม ฯ |
๏ ร่วมคิดปลิดราชเปลื้อง | ปรุงปรับ |
จับจ่ายกระจายทรัพย์ | ท่านสร้าง |
ส่ายเสียดเบียดบังคับ | คับแคบ |
เขาว่าหมาแย่งก้าง | ย่อมก้าวร้าวกัน ฯ |
๏ ไทยธราธิราชรู้ | ราวความ |
อันจะเลยลามปาม | เลื่อนเปื้อน |
เวรก่อจะต่อตาม | เวรติด |
เลอะดั่งกายลายเกลื้อน | เกลื่อนกล้นมลทิน ฯ |
๏ ฝ่ายเราเนานิ่งได้ | ฉันใด |
กัมพุชดุจอามัย | หมกด้าว |
พิษแพร่จะแผ่ภัย | สู่เพื่อน เมืองนอ |
ทามริกพลิกรัฐร้าว | เรื่องร้ายหลายเหลือ ฯ |
๏ ธนธรณินทร์ปิ่นหล้า | ดำรัศ |
กิจกระทำบำบัด | บ่วงเร้า |
สมเด็จมหากษัตร์ | ศึกจุ่ง จรเทอญ |
เป็นแม่ทัพใหญ่เต้า | สู่เบื้องเมืองขอม ฯ |
๏ แม่ทัพทัพน่าผู้ | ภักดี ท่านนา |
เจ้าพระยาสุรสีห์ | ศักดิ์แผ้ว |
ทัพพิศณุโลกมี | เดชะ |
พลทกล้าทแกล้ว | เกลื่อนสล้างกลางรณ ฯ |
๏ ตรัศเอาเจ้าฟ้าราช | โอรส |
อินทรพิทักษ์กรมขุนยศ | เยี่ยมหล้า |
กองหนุนธกำหนด | ตำแหน่ง ให้นา |
ทัพทแกล้วทกล้า | กลาดกลุ้มชุมพล ฯ |
๏ ศึกเสร็จให้เศกผู้ | พระดนุช |
อินทรพิทักษ์ราชบุตร | ท่านไว้ |
เป็นกษัตร์รัฐกัมพุช | ประเทศ |
เพื่อ ณ ภายน่าให้ | เรียบร้อยรอยเจริญ ฯ |
๏ ศึกยังมิเสร็จได้ | ดังจำ นงนอ |
เกิดยุ่งกรุงธนกรรม | ก่อบ้าย |
เรื่องราวจะกล่าวลำ | ดับต่อ ไปเอย |
ทุกข์เทวศเหตุร้าย | ร่ำล้ำกำศรวญ ฯ |
ชาติ ชรา พยาธิ มรณ
๏ เกิดแก่เจ็บม้วยไม่ | มีผัน แปรเลย |
อาวุธยุทธภัณฑ์อัน | เอกถ้วน |
สินทรัพย์จะนับพัน | แสนโกฏิ ก็ดี |
ฤทธิเดชเวทมนต์ล้วน | ไม้แพ้แก่ตาย ได้แล ฯ |