พระราชปุจฉาที่ ๑๗

ว่าด้วยปลาว่ายน้ำตามสำเภาฟังธรรม

​แลนกแขกเต้า ซึ่งภาวนาอัฏฐิกกรรมัฏฐาน กลับชาติมาเปนมนุษย์ได้สำเร็จมรรคผล

----------------------------

ศุภมัศดุตยุลศักราช ๑๑๔๗ สัปปสังวัจฉรนักษัตรสัปตศก ทุติยาสาธมาศกาฬปักษ์ปาฏิบทดฤถีศุกรวารปริเฉทกาลกำหนด พระบาทสมเด็จบรมบพิตรพระพุทธเจ้าอยู่หัว เสด็จสถิตย์ณะพระที่นั่งท้องพระโรงจักรพรรดิพิมาน ทรงฟังพระธรรมเทศนาพระพุทธโฆษาถวายวิสัชนายังไม่สิ้นข้อสงไสย จึงทรงพระกรุณาตรัสเหนือเกล้าเหนือกระหม่อม สั่งให้หลวงศรีวรโวหารไปนมัสการผเดียงถามสมเด็จพระสังฆราชว่า วัตถุนิทานในคัมภีร์โสตัพพมาลินี มีเนื้อความว่า ปลาตัวหนึ่งว่ายน้ำตามสำเภาฟังพระอภิธรรม พระสงฆ์อยู่ในสำเภาสังวัธยายไปแต่ท่าชมพูทวีปถึงท่าเมืองลังกา พอปลาถึงแก่ความตายแล้วได้เกิดเปนมนุษย์ในเกาะลังกา จำเริญใหญ่มาได้บวชเปนภิกษุในพระสาสนา บำเพ็ญภาวนาพระกรรมัฎฐาน ปลงพระไตรลักษณญาณได้ลุพระอรหัต ด้วยอานิสงส์ เมื่อเปนปลาว่ายน้ำตามฟังพระธรรมเท่านั้น

​อนึ่งนิทานสุวโปดกนกแขกเต้าชื่อเจ้าพุทธรักขิต เปนศิษย์นางภิกษุนีเลี้ยงไว้ สอนให้ภาวนาอัฏฐิกกรรมัฏฐาน เจ้าพุทธรักขิตแขกเต้าก็ภาวนาอัฏฐิกกรรมัฏฐาน พิจารณาถึงร่างกระดูกกองกระดูกเปนอารมณ์ จิรังกาลนานมาตราบเท่าชราสิ้นอายุ กระทำกาลกิริยาตายได้เกิดเปนมนุษย์ในลังกา จำเริญใหญ่มามีศรัทธาบวชเปนภิกษุในพระสาสนา พระอุปัชฌาย์สอนให้ภาวนาทวดึงษาการ เกสา, โลมา, นขา, ทนฺตา. เท่าใดไม่ได้มรรคผลจนถึงอัฏฐิกกรรมัฏฐาน ต้องด้วยวาศนาเมื่อเปนเดียรฉานชาตินกแขกเต้า ก็ได้ปัญญาพระไตรลักษณญาณลุพระอรหัตเปนพระอรหันต์

เนื้อความทั้งสองนิทานนี้ไม่อธิบายให้แจ้ง ก็ไม่สิ้นความสงไสย เห็นว่าอานิสงส์ปลาที่ว่ายน้ำได้ฟังพระธรรมเท่านั้น ลำดับชาติมาๆ ได้พระอรหัต ฝ่ายนกแขกเต้าเล่าได้ภาวนาอัฏฐิกกรรมัฏฐานเท่านั้น ลำดับชาติมาๆ ได้พระอรหัต ไม่ปรากฎว่าปลาแลนกแขกเต้ารักษาศีลบำเพ็ญทานสร้างกุศลบารมีนานช้าเท่าใดเลย

อนึ่งได้ฟังพระธรรมเทศนาแต่ก่อนว่า พระบรมโพธิสัตวสร้างบารมีนานกำหนด ๑๖ อสงไขย ๘ อสงไขย ๔ อสงไขย แสนกลัปได้ตรัสเปนพระพุทธเจ้าละองค์ ๆ สร้างบารมีนานกำหนดถึงสองอสงไขยแสนกลัปเท่านั้น จึงได้เปนพระปัจเจกโพธิละองค์ ๆ สร้างพระบารมีกำหนดนานถึงแสนกลัป จึงได้เปนพระอรหัตละองค์ๆ

เนื้อความทั้งสองนี้เถียงกันอยู่ ขอพระผู้เปนเจ้าวิสัชนาให้แจ้ง ถ้า​ตกลงว่าได้เนื้อความว่าเฉพาะสร้างพระบารมีนานถึงแสนกลัปจึงได้อรหัตถึงปลาแลนกแขกเต้า ก็สร้างบารมีมาครบแสนกลัป จึงได้พระอรหัต แต่หากไม่ว่า จะเฉพาะว่าแต่อานิสงส์ฟังพระธรรมแลบริกรรมอัฏฐิกกรรมัฏฐาน ถ้าเปนดังนั้นพระผู้เปนเจ้าผู้เปนธรรมกถึกสำแดงพระธรรมเทศนา ว่าเนื้อความให้ค้างไว้ไม่อธิบายให้ตลอดเลย ผู้มีปัญญาน้อยได้นิทานอันใด เหมือนนิทานปลาแลนกแขกเต้า ก็จะเข้าใจว่าไม่พักสร้างบารมีนานถึงแสนกลัปหามิได้ แต่ได้ฟังพระธรรมบริกรรมอัฏฐิกกรรมัฏฐาน แต่ครั้งเดียวชาติเดียวเท่านั้น ไปชาติหน้าก็จะได้พระอรหัตเปนมั่นคง เมื่อเข้าใจดังนี้ ก็จะไม่สร้างบารมีอื่นเลย จะถือเอาแต่ฟังพระธรรมบริกรรมกรรมัฏฐานเท่านั้น จะขาดประโยชน์เสียจากสร้างบารมีหนักหนา ขอให้เจ้าคุณปฤกษา ชอบควรลงโดยสถานใด ได้โปรดให้โอวาทสั่งสอนพระสงฆ์ธรรมกถึกทั้งปวง จงสำแดงธรรมเทศนาในพระราชสถานก็ดี นอกพระราชสถานก็ดี ขอให้วิสัชนาจงแจ้งให้วิตถารกว้างขวางอย่าให้ค้างเนื้อความไว้อย่างนี้ ผู้มีสติปัญญาน้อยจะถือมั่นสำคัญผิด ขาดจากประโยชน์เสียจากกุศลเปนอันมาก ฯ

แก้พระราชปุจฉาที่ ๑๗

อาตมาภาพ สมเด็จพระสังฆราช ขอพระราชทานถวายพระพรจำเริญพระราชศิริสวัสดิพิพัฒมงคลพระชนมสุขทุกประการ แด่สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ด้วยพระธรรม​กถึกสำแดงพระธรรมเทศนาว่าด้วยนิทานปลาอันว่ายน้ำตามฟังพระธรรมเท่านั้น ครั้นลำดับชาติมาได้ลุพระอรหัต แลนิทานสุวโปดกนกแขกเต้าอันได้เรียนพระอัฏฐิกกรรมัฏฐาน ในสำนักนางภิกษุณี ครั้นตายจากชาตินั้นได้บังเกิดเปนมนุษย์ในลังกาทวีป ได้บวชเปนภิกษุภาวะในพระสาสนา จำเริญทวดึงษาการอัฎฐิกกรรมัฎฐาน ต้องด้วยวาศนาก็ได้ลุถึงพระอรหัตก็ดี ซึ่งปลาแลนกแขกเต้า จะได้พระอรหัตด้วยฟังพระธรรมแลบริกรรมอัฎฐิกกรรมัฎฐานแต่เท่านั้นหามิได้ อาไศรยด้วยบารมีได้สร้างสมอบรมมาเปนอันมากแก่บริบูรณ์แล้ว จึงได้ลุถึงพระอรหัตตามประเวณีพุทธเวไนยแลสาวกเวไนยทั้งปวง ซึ่งพระธรรมกถึกทั้งปวงสำแดงพระธรรมเทศนาว่าเปนสังเขปกถา แต่ว่าได้ฟังธรรมเทศนา แลเรียนพระกรรมัฎฐานแต่ละสิ่งละอันแล้วก็ได้ลุมรรคผลนั้น แลมิได้สำแดงซึ่งบารมีอันได้สร้างสมมาแต่หนหลังแก่บริบูรณ์อยู่แล้ว จึงได้สำเร็จมรรคผลนั้นไม่ควร

อาตมาภาพ เห็นผิดอยู่ด้วย แต่นี้สืบไปภายน่า อาตมาภาพจะว่ากล่าวตักเตือนพระสงฆ์ธรรมกถึกทั้งปวง ให้สำแดงพระธรรมเทศนาโดยวิตถารให้สิ้นความสงไสย เหมือนด้วยพระราชดำริห์ ทรงพระกรุณาโปรดพระราชทานสติอารมน์มาทั้งนี้ พระเดชพระคุณหาที่สุดมิได้ ขอถวายพระพร ๚