สำเนาหนังสือทูลเกล้าฯ ถวาย ลงวันที่ ๗ สิงหาคม ร.ศ. ๑๒๙

(สำเนา)

วันที่ ๗ สิงหาคม ร.ศ. ๑๒๙

ขอเดชะฝ่าละอองธุลีพระบาทปกเกล้าปกกระหม่อม

ข้าพระพุทธเจ้าได้รับพระราชทานพระราชหัตถเลขา ลงวันที่ ๖ เดือนนี้ พระราชทานพระราชปรารภเรื่องการโต้เถียงกันด้วยเรื่องกรมศึกษาเรียกค่าเล่าเรียนในหนังสือพิมพ์ ซึ่งได้มีมาไม่หยุดหย่อนนั้นแล้ว พระมหากรุณาเป็นล้นเกล้าฯ หาที่สุดมิได้

​ความเป็นไปในเรื่องหนังสือพิมพ์ แลคนที่ได้ความรู้ความคิดจากการฟังเกี่ยวข้องด้วยหนังสือพิมพ์มีอยู่เป็นพื้นในทุกวันนี้นั้น ต้องด้วยพระราชกระแสทุกประการ เรื่องโต้เถียงกันต่างๆ นี้ ไม่ใช่อื่นไกล เกิดแต่ความไม่เข้าใจตลอดอย่างเดียว ในชั้นเดิมถ้าได้มีประกาศรับพระบรมราชโองการอธิบายความประสงค์ในการเรียกค่าเล่าเรียนนี้ให้ชัดเจน แลประกาศให้แพร่หลายแล้ว เชื่อด้วยเกล้าฯ ว่าน่าจะไม่ต้องมีปากเสียงกันเหมือนเช่นนี้ แต่ประกาศที่ได้ออกนั้นเป็นประกาศสั้นๆ ลงพิมพ์ในวิทยาจารย์ แลส่งไปยังโรงเรียนทั้งปวง ซึ่งเป็นประกาศเฉพาะในวงโรงเรียนเท่านั้น คนทั้งหลายที่ต้องการออกความเห็นได้เห็นแต่ข่าวในหนังสือพิมพ์ ซึ่งผู้เขียนข่าวก็ไม่สามารถทราบเหตุผลตลอดเหมือนกัน กับบางทีจะได้ทราบจากบุตรหลานที่เป็นนักเรียนอยู่บ้างก็ออกความเห็นเขวไปต่าง ๆ สังเกตดูในหนังสือพิมพ์แผนกภาษาต่างประเทศ ก็ไม่เห็นมีข้อคัดค้านอย่างใด มีดกอยู่แต่ในส่วนภาษาไทยเท่านั้น ความจงรักภักดีของราษฎรทั้งหลายต่อใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท แลความเชื่อถือไว้ใจในพระบรมราโชบาย ยากที่จะหาราษฎรของประเทศอื่นเปรียบได้เพียงใด ข้าพระพุทธเจ้าขอพระราชทานยืนยันได้ผู้หนึ่ง เพราะฉะนั้น ในเรื่องเช่นนี้ ในชั้นต้นถึงแม้ว่าเป็นการยากที่จะให้คนทั้งหลายเข้าใจเหตุผลได้ทั่วกันก็ดี เพียงแต่เป็นประกาศดำเนินกระแสพระบรมราชโองการเท่านั้นก็พอเสียแล้ว

​ความเห็นในหนังสือพิมพ์เหล่านี้ ได้ให้ข้าพระพุทธเจ้าแลเจ้าหน้าที่ทั้งหลายกระวนกระวายอยู่เสมอ หากติดด้วยปอลิซีของราชการ จึงมิได้มีการแก้ไขตลอดมา ถึงกระนั้น ข้าพระพุทธเจ้าก็ได้พยายามทางอ้อม ได้พบพูดแลเขียนชี้แจงถึงเอดิเตอร์เป็นไปรเวตอยู่เนืองๆ แต่คิดด้วยเกล้าฯ ว่าสู้พูดแลจัดเป็นทางราชการโดยตรงไม่ได้ เพราะการทั้งนี้อาจให้ผลเป็นเสื่อมเสียแก่ผู้อ่านผู้ฟังดังพระราชปรารภได้เป็นอันมาก เพราะฉะนั้น เห็นด้วยเกล้าฯ ว่า ถ้าได้มีประกาศกระทรวงธรรมการหรือกรมศึกษาธิการอธิบายความให้ชัดเจนในหนังสือพิมพ์รายวันทุกฉบับ แล้วกำชับเอดิเตอร์ให้แข็งแรง การก็คงจะสำเร็จเรียบร้อยได้

ควรมิควรแล้วแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม

(ลงนาม) ข้าพระพุทธเจ้า พระยาไพศาลศิลปศาสตร์

ขอเดชะ.