ตอนที่ ๖ ท้าวยศวิมลตามพระสังข์

ยานี

๏ มาจะกล่าวบทไป	ถึงท้าวสหัสไนยไตรตรึงษา
ครั้นพระสังข์ได้ดีก็ปรีดา	สมความปราถนานึกไว้
ยังแต่นฤมลชนนี	ชื่อจันท์เทวีศรีใส
ท้าวยศวิมลนั้นไซ้	ขับไล่เสียจากธานี
นางอาไศรยอยู่ด้วยยายกับตา	แสนทุกข์ทรมาเหมือนทาษี
เที่ยวเก็บผักหักฟืนในพงพี	มาขายเลี้ยงชีวีเปนนิรันตร์
จำกูจะให้ไอ้เถ้าผัว	ไปรับตัวโฉมฉายผายผัน
จึงจะได้พบภักตร์ลูกรักนั้น	ในเขตรขัณฑ์สามลภารา

ฯ ๘ คำ ฯ

ร่าย

๏ คิดแล้วแต่งองค์ทรงเครื่อง	รุ่งเรืองระยับจับเวหา
ถือตระบองเหล็กใหญ่ไคลคลา	เหาะจากฟากฟ้าในราตรี

ฯ ๒ คำ ฯ กลม

๏ ครั้นถึงปราสาทไชยไพชนต์	ท้าวยศวิมลเรืองศรี
เห็นหลับเงียบเยียบเย็นทั้งธานี	ไม่มีใครฟื้นตื่นสักคน
จึงเลื่อนลอยอยู่บนบัญชรไชย	ร้องเรียกเข้าไปหลายหน
เหวยเหวยท้าวยศวิมล	นอนกรนอยู่ได้ไม่ขานรับ

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลมัวหลับ
ได้ยินเรียกเข้าไปตกใจวับ	ไม่รู้ศัพท์สำเนียงว่าเสียงใคร
ค่อยย่องลงจากแท่นแล้วถอยหลัง	ยืนฟังนึกพรั่นหวั่นไหว
เปิดแกลแลเห็นสหัสไนย	ถือตระบองเหล็กใหญ่เท่าลำตาล
ความกลัวตัวสั่นงันงก	ลูบอกตกประหม่าไม่ว่าขาน
ปิดหน้าต่างทันทีตลีตะลาน	ซมซานเข้าซ่อนนอนคุดคู้

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	สหัสไนยเสแสร้งแกล้งขู่
จึงร้องบอกออกนามให้รู้	เราอยู่ฟากฟ้าสุราไลย
ชื่อว่าสมเด็จมัฆวาน	จะมาผลาญชีวิตรให้ม้วยไหม้
เห็นว่าพ้นมือแล้วฤๅไร	จึงไม่ออกมาหากัน
อย่าพักซ่อนซบหลบหน้า	วันนี้ชีวาจะอาสัญ
ว่าพลางทางถีบบัญชรพลัน	ลิ่มสลักหักลั่นด้วยกำลัง

ฯ ๖ คำ ฯ เชิด

๏ เข้าไปในที่ไสยา	เห็นหลับตานิ่งนอนผินหลัง
ขึ้นกระทืบบนเตียงเสียงตึงตัง	น้อยฤๅยังนิ่งได้ช่างไม่อาย
แกล้งทำหลับหลอกข้าน่าแค้น	เข้าจับแขนฉุดชักผลักคว่ำหงาย
ไม่ตื่นก็ตามทีตีให้ตาย	ทำวุ่นวายขู่รู่ดูทำนอง

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลยิ่งหม่นหมอง
เห็นพระอินทร์ตั้งท่าง่าตระบอง	เอามือป้องร้องว่าช้าพ่อคุณ
เมื่อข้าอยู่ดีดีไม่มีโทษ	ท่านมาโกรธโกรธาว้าวุ่น
จงโปรดบอกข้าเจ้าเอาบุญ	ซึ่งเคืองขุ่นคั่งแค้นด้วยข้อใด
ฤๅจะเอาสมบัติพัศฐาน	ยศศักดิ์ศฤงฆารเปนไฉน
เชิญช่วยชี้แจงให้แจ้งใจ	จะมอบให้ทุกสิ่งสารพัด
ตัวข้าก็จะลาออกบวชเสีย	ขอแต่เมียสักคนปรนนิบัติ
จะจำศีลภาวนาอยู่หาวัด	รั้ววังจังหวัดไม่วี่แวว
ข้าเปนคนแก่เถ้าเฉาโฉด	ขอโทษเถิดทูลกระหม่อมแก้ว
ยกมือไหว้ท่วมหัวลูกกลัวแล้ว	แม้นมิโปรดก็แววไม่เปนตัว

ฯ ๑๐ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	สหัสไนยได้ยินก็ยิ้มหัว
ฟังท้าวเธอมอบครอบครัว	เห็นเต็มกลัวตั้งกระทู้ขู่สำทับ
น่าชังนักหนาพระยาเคอะ	พูดเลอะหลงใหลไม่ได้ศัพท์
มันน่าตีจริงหนอให้คอพับ	ยังจะกลับงอนง้อขอชีวิตร
มีแต่โง่เง่าเมามัว	ไม่รู้ฤๅที่ตัวกระทำผิด
เชื่อแต่เมียน้อยไปเปนนิจ	จะทำไมไม่พิจารณา
นางจันท์นั้นผิดสิ่งไร	จึงขับหนีตีไล่ออกอยู่ป่า
มิหนำซ้ำจับพระสังข์มา	ถ่วงลงคงคาไม่ปรานี
ทำยุ่งหยาบบาปกรรมไม่คิดเห็น	เสียแรงเปนถึงท้าวเจ้ากรุงศรี
เชื่อคนฤษยาทั้งตาปี	วันนี้ชีวันจะบรรไลย
แม้นรักตัวกลัวตายอย่านิ่งเสีย	ไปตามลูกตามเมียมาให้ได้
แล้วเงือดเงื้อตระบองจ้องไว้	ทำฮึดฮัดขัดใจจะตีรัน

ฯ ๑๒ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลไม่มีขวัญ
ทำตาปลกปลกงกงัน	ปากสั่นเสียงสั่นขอโทษตัว
ซึ่งงวยงงหลงเชื่อผู้หญิง	ไม่ทันคิดผิดจริงแล้วทูลหัว
เหมือนหนึ่งคนโฉดเฉาเมามัว	ความชั่วเปนพ้นคณนา
อันนางจันท์นั้นข้าให้ขับหนี	ก็สูญไปหลายปีนักหนา
หอยสังข์ถ่วงลงในคงคา	ป่านนี้ปลามันกินสิ้นชีวิตร
จะไปตามที่ไหนมาได้เล่า	อันโทษาข้าเจ้าไม่พ้นผิด
มิเมตตาฆ่าตีคงม้วยมิด	ขอพระองค์ทรงฤทธิ์จงโปรดปราน

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	สหัสไนยได้ฟังจึงว่าขาน
อันลูกน้อยหอยสังข์กุมาร	บุญญาธิการเขาล้นพ้น
ถึงจะทำอย่างไรก็ไม่ตาย	บรรยายเล่าความมาแต่ต้น
บัดนี้ได้ลูกสาวท้าวสามล	ครอบครองไพร่พลมนตรี
แต่ส่วนนางจันท์กัลยา	ทนทุกข์ทรมาหมองศรี
ยายกับตาเลี้ยงไว้ในพงพี	เทวียากเย็นเข็ญใจ
นางอยู่ยังปลายด่านบ้านนอก	นี่เราเอนดูดอกจึงบอกให้
ท้าวจงรีบร้อนอย่านอนใจ	ตามไปรับลูกกับเมียมา
ให้ได้สำเร็จในเจ็ดวัน	มิให้ผ่อนผันผัดผา
แม้นนานเนิ่นเกินวันสัญญา	จะลงมาตีทุบให้ยุบยับ
เปนกะไรได้ยินอยู่แล้วฤๅ	มากอดมือนั่งโยกโงกหงับ
พระแกล้งขู่ซ้ำสำทับ	แล้วแผลงฤทธิเหาะกลับไปฉับไว

ฯ ๑๒ คำ ฯ เชิด

โอ้ปี่

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลหม่นไหม้
ประจักษ์แจ้งแห่งคำสหัสไนย	พระเร่าร้อนฤทัยดังไฟเลีย
รำลึกถึงลูกน้อยหอยสังข์	พ่อผิดพลั้งสั่งให้ไปถ่วงเสีย
แล้วหวนคิดรำพึงถึงเมีย	ยิ่งละห้อยละเหี่ยเสียน้ำใจ
แต่พลัดพรากจากไปหลายปี	ปานนี้จะทุกข์ตรอมผอมไผ่
แล้วมิหนำซ้ำลูกก็จากไป	จะอยู่เดียวเปลี่ยวใจทุกคืนวัน
พระยิ่งคิดละห้อยสร้อยเศร้า	กอดเข่านั่งโงกโศกศัลย์
พระเนตรนองชลนาจาบัลย์	สอื้นอั้นอยู่ในที่ไสยา

ฯ ๘ คำ ฯ โอด

ร่าย

๏ ครั้นรุ่งรางสร่างแสงทินกร	ท้าวยิ่งทุกข์ร้อนเปนนักหนา
ไม่แต่งองค์สรงเสวยโภชนา	ออกมาพระโรงคัลทันที
พร้อมหมู่เสนาข้าเฝ้า	จึงตรัสเรียกให้เข้ามาถึงนี่
แล้วแถลงแจ้งความตามคดี	คืนนี้หลับใหลอยู่ในมุ้ง
พระอินทร์บนสวรรค์ท่านลงมา	กูคะเนเพลาราวค่อนรุ่ง
ถือตระบองเหล็กใหญ่เท่าไม้ซุง	หมายมุ่งจะทุบให้ยุบยับ
ความกลัวตัวสั่นขวัญแขวน	จักกะแหล่นลมล่อยจะพลอยจับ
เธอยิ่งขู่ซ้ำสำทับ	ให้ไปรับหอยสังข์นางจันท์มา
เร่งเร็วรีบรัดจัดรี้พล	จะพากันดั้นด้นค้นหา
ช้านักไม่ได้นะเสนา	จะไคลคลาให้ทันวันพรุ่งนี้

ฯ ๑๐ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	เสนารับสั่งใส่เกษี
ก้มเกล้ากราบงามสามที	ออกไปจากที่พระโรงธาร

ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ

๏ จึงสั่งให้เวรเกณฑ์ผู้คน	เปนการเร็วรีบร้นอลหม่าน
หมายบอกบรรดาข้าราชการ	พลเรือนทหารให้พร้อมกัน
เอาบาญชีนายไพร่ไตรตรวจ	กำชับทุกหมวดกวดขัน
เข้ากระบวนโดยเสด็จเจ็ดพัน	ที่เหลือนั้นเกณฑ์ไว้ให้เฝ้าเมือง
เตรียมช้างที่นั่งหลังคาทอง	ช้างพังที่นั่งรองช้างเครื่อง
พร้อมพรั่งตั้งกองนองเนือง	คอยท่าท้าวเจ้าเมืองจะคลาไคล

ฯ ๖ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลหม่นไหม้
จึงเสด็จเยื้องย่างเข้าข้างใน	แล้วตรัสสั่งสาวใช้ทันที
กูจะออกไปรับนางจันท์มา	คืนเข้าภารากรุงศรี
แต่บรรดาข้าคนของเทวี	วันนี้ให้ตามกูออกไป

ฯ ๔ คำ ฯ

ช้า

๏ เมื่อนั้น	นางจันทานารีศรีใส
ครั้นได้รู้ข่าวว่าท้าวไท	จะคลาไคลไปรับนางจันท์มา
อกใจทึกทึกนึกกลัว	ด้วยตัวทำผิดฤษยา
แม้นนิ่งให้ไปรับกลับมา	เห็นว่าจะไม่พ้นโทษทัณฑ์
จำกูจะคิดปิดความ	ห้ามปรามเปรียบเปรยเย้ยหยัน
ให้ท้าวเธออดสูหมู่กำนัล	อย่าให้ไปรับมันเข้ามา

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

๏ คิดพลางย่างเยื้องจรลี	มาอาบน้ำขัดสีมังสา
กระแจะแป้งแต่งกายละลายทา	ผัดหน้านวลลอองยองใย
นุ่งผ้ายกแย่งเทพนม	แล้วห่มริ้วทองผ่องใส
ครั้นเสร็จลีลาคลาไคล	ข้าไทแวดล้อมมาพร้อมพรัก

ฯ ๔ คำ ฯ

เย้ย

๏ ครั้นถึงจึงแกล้งทำกระแอม	ยิ้มแย้มเยาะองค์พระทรงศักดิ์
เอออะไรอึกกะทึกคึกคัก	ไม่รู้จักเหตุผลต้นปลายเลย
จะยกรี้กรีพลไปไหนหนอ	น่าหัวร่อนักหนาเจ้าข้าเอ๋ย
ทุกข์ร้อนถึงใครไม่เสบย	หัดเชยกุ๋ยกุ๋ยฮุ่ยหุยเจียว
ดูเหมือนบ้าหลังนั่งมัวมึน	จนฟ่าขึ้นจับหน้าขอบตาเขียว
เซอะซมงมงายไปฝ่ายเดียว	ช่างไม่เหลียวหลังนึกตรึกตรา
เปนกระษัตริย์ตรัสแล้วไม่แม่นยำ	กลับถ้อยคืนคำทำขายหน้า
เหมือนไม้หลักปักเลนเอนไปมา	ยิ่งกว่าลูกเล็กเด็กอมมือ
น้ำลายคายถ่มลงถึงดิน	จะกลับคืนกลืนกินไม่เกลียดฤๅ
ไพร่บ้านพลเมืองจะเลื่องฦๅ	ออกชื่อท้าวเธอเออน่าชัง
นางจันท์ว่าชั่วตัวอุบาทว์	ออกลูกประหลาดเปนหอยสังข์
ขับไล่ไสหัวจากรั้ววัง	ไม่อินังขังข้อแล้วหนอเรา
เดี๋ยวนี้คิดติดใจอย่างไรฤๅ	จึงรื้อจะไปรับกลับมาเล่า
ช่างไม่อดสูเลยดูเอา	นางเย้ยเย้าหัวเราะเยาะไยไพ

ฯ ๑๔ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลมันไส้
ลุกขึ้นกระทืบบาทตวาดไป	กนการอะไรทำไมกู
กลับมาเย้ยเยาะหัวเราะข้า	ลอยหน้าค้าคารมข่มขู่
จองหองพองขนเปนพ้นรู้	ว่ากูชั่วช้าสารพัน
ระวังตัวเหมือนวัวสันหลังขาด	เห็นแต่กาบินผาดก็หวาดหวั่น
ท่วงทีทำนองจะป้องกัน	เชิงชั้นของเจ้าข้าเข้าใจ
เดิมทีคิดว่าเปนหน้าซื่อ	เชื่อถือลุ่มหลงไม่สงไสย
จนลูกเมียกูพรากจากเวียงไชย	เพราะมึงฤๅไม่ได้ทุกข์ร้อน
คืนนี้ตรีเนตรท่านกริ้วกราด	จะตีให้ตัวขาดเปนสองท่อน
นี่หากกูอ้อยอิ่งวิงวอน	ผันผ่อนผัดไว้จึงไม่ตาย
เพี้ยงเอ๋ยผีสางเทวดา	ให้ได้ลูกเมียมาเหมือนใจหมาย
แล้วจะจับตัวต้นอีคนร้าย	ฆ่าเสียให้ตายวายชีวิตร

ฯ ๑๒ คำ ฯ

๏ น่าเอยน่าหัวร่อ	เอออะไรใจคอช่างหงุดหงิด
กริ้วโกรธโลดเต้นพึ่งเห็นฤทธิ์	มาหยิบผิดว่าข้าอิจฉาเมีย
เดิมว่านางจันท์เปนกาลี	เลี้ยงไว้ไม่ดีจึงขับเสีย
นี่ชรอยถูกกระทำยำเยีย	คิดถึงเมียขึ้นมาแล้วพาโล
อ้างเอาสวรรค์ชั้นอินทร์พรหม	ใครเห็นสมด้วยมั่งชั่งปดโป้
เกิดมาพึ่งได้ยินพระอินทร์โป	ข้าไม่โง่เง่าดอกอย่าหลอกกัน
น้อยฤๅนางบุญหนักศักดิ์ใหญ่	ร้อนไปถึงจนบนสวรรค์
ควรแล้วที่พระองค์ทรงธรรม์	จะไปรับเมียขวัญนางจันท์มา
เออก็ถ่วงลูกชายสูญหายไป	มิต้องให้ประดาน้ำลงดำหา
ปานนี้เลือดเนื้อเปนเหยื่อปลา	ไปงมเอากระดูกมาก็เปนไร
ไม่รู้ว่าลูกดีมีบุญเลย	อกเอ๋ยมาเปนเช่นนี้ได้
มันน่าโจนลงน้ำซ้ำตายไป	ให้สมที่รักใคร่พระโอรส

ฯ ๑๒ คำ ฯ

๏ แค้นเอยแค้นใจ	กลับจะให้กูนี้เปนขี้ปด
แสนกระแหน่แก้เกี้ยวเลี้ยวลด	จริงแล้วคะข้าคดชดลิ้นคาง
ปากกล้าด่าทอไม่ท้อถอย	ออกคอยสกัดรีสกัดขวาง
น่าชังจังฑาลทำรานทาง	ร้อยสีร้อยอย่างช่างไม่อาย
ถึงลูกกูถ่วงลงในคงคา	จะมอดม้วยมรณานั้นอย่าหมาย
พระอินทร์บอกเหตุผลต้นปลาย	ว่ามึงนี้แสนร้ายดังงูพิศม์
อย่าพักเถียงเทลาะเยาะเย้ยข้า	คงจะได้ดูหน้าอีคนผิด
แม้นได้ลูกเมียสมอารมณ์คิด	กูจะติดไม้ถามสักสามยก
พรุ่งนี้จะไปรับนางจันท์มา	กลับคืนไม่ช้าอย่าวิตก
พระโกรธเกรี้ยวเคี้ยวฟันงันงก	เคืองขุ่นมุ่นหมกจะชกตี

ฯ ๑๐ คำ ฯ

๏ ชะเอยชะต้า	โมโหโกรธาไม่พอที่
เอออะไรมาเปนเช่นนี้	ช่วยว่าให้ดีก็มิเอา
มุทะลุดุดันขันเหลือ	ปรานีตีเอาเรือเสียอิกเล่า
รักแต่ที่ชั่วมัวเมา	จริงอยู่คะข้าเจ้าเปนคนโกง
สารพัดไม่ดีมีแต่ชั่ว	เดี๋ยวนี้ก็เห็นตัวอยู่โต้งโต้ง
เอาพระอินทร์พระอ้อยมาพลอยโกง	ปากโป้งไปกระนั้นกันนินทา
เจ้าข้าเอ๋ยไม่เคยจะพบเห็น	พูดเล่นตามสบายไม่อายหน้า
ยกเมียขึ้นไม่น้อยออกลอยฟ้า	ทีนี้นะชะต้าจะเลื่องฦๅ
มิไปรับไปพากันมาไย	ข้าหน่วงเหนี่ยวไว้เมื่อไรฤๅ
อย่าพักหมายมั่นปั้นมือ	โกรธขึ้งอึงอื้อจะทำไม

ฯ ๑๐ คำ ฯ

๏ อีเอยอีคนคด	ช่างประชดประชันน่ามันไส้
เยาะเย้ยยิ้มหัวไม่กลัวใคร	เอออะไรใส่ถ้อยร้อยความ
ว่ากูแอบอ้างเอาพระอินทร์	ประมาทหมิ่นจ้วงจาบหยาบหยาม
ปากคอน้อยฤๅนั่นไม่ครั่นคร้าม	ลวนลามนักหนาอีหน้าเปน
ดูดู๋ยิ่งว่าด่าทอ	ยังขืนเข้ามาฬ่อล้อเล่น
เทลาะผัวตัดภ้อคอเปนเอ็น	ขู่เข็นเท่าไรก็ไม่ฟัง
จะกำราบปราบเสียสักหน่อยหนึ่ง	ให้มึงรู้สึกสำนึกมั่ง
พระพิโรธโกรธขึ้งตึงตัง	เหน็บรั้งขัดเขมรเปนเกลียว

ฯ ๘ คำ ฯ

ศัพท์ไทย

๏ อีเอยอีจันทา	กล้าดีแล้วอย่าทำตาเหมียว
ฉวยได้ไม้เรียว	ไล่เลี้ยวพัลวัน
ดูดู๋ด้านหน้า	กลับมาเย้ยหยัน
โกรธเกรี้ยวเคี้ยวฟัน	ตีรันร่ำไป

ฯ ๔ คำ ฯ

รื้อ

๏ ขันเอยขันจ้าน	งุ่นง่านพาลโกรธโลดไล่
เขาว่าถูกใจ	จับไม้ไล่ตี
ตบหัดถ์ผัดพ่อ	เลี้ยวฬ่อหลีกหนี
เยาะเย้ยภูมี	ทำทีแยบคาย

ฯ ๔ คำ ฯ

รื้อ

๏ ดูเอยดูเอา	ขืนเฝ้าเย้ายั่วไม่กลัวหวาย
ตีเสียให้ตาย	แสนร้ายรังแก
หวดด้วยไม้เรียว	ช้ำเขียวหลายแผล
คนขยันนั่นแน่	วิ่งแร่ไปไย

ฯ ๔ คำ ฯ

รื้อ

๏ ภูเอยภูมี	มาทำโพยโบยตีไม่ปราไส
แต่ก่อนร่อนชะไร	ท้าวไม่มุทลุ
เดี๋ยวนี้นี่หนอ	ใจคอร้ายดุ
ยิ่งกว่าบ้ายุ	ดูรุน่าชัง
แกล้งเย้ยยิ้มหัว	เยาะยั่วให้คลั่ง
เลี้ยวฬ่อรอรั้ง	เหลียวหลังแล่นไป

ฯ ๖ คำ ฯ

รื้อ

๏ อีเอยอีชาติชั่ว	ขึ้นเสียงเถียงผัวหากลัวไม่
เลี้ยงมันไว้ไย	จรรใรใจคด
ล้อเล่นเช่นนี้	เหลือที่จะอด
ตัวดีมีพยศ	ไม่ลดละมึง
ทั้งตีทั้งด่า	ปากว่ามือถึง
ถูกถองสองตึง	ร้องอึงอื้อไป

ฯ ๖ คำ ฯ เชิด

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	นางจันทาเศร้าสร้อยละห้อยไห้
เจ็บปวดยับย่อยด้วยรอยไม้	น้ำตาไหลเปนคราบอาบแก้มคาง
ความกลัวตัวสั่นงันงก	พลัดตกอัฒจันท์ถึงชั้นล่าง
ลุกขึ้นเดินด่วนครวญคราง	กลับมาตำหนักนางทันใด

ฯ ๔ คำ ฯ เพลง

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลบ่นเมื่อยไหล่
หยุดนั่งเหนื่อยบอบหอบหายใจ	ร้องเรียกไปใครนี่อีกำนัล
กูอยากน้ำอยากท่านักหนานัก	เร็วเร็วไปตักมาสักขัน
กินน้ำสำลักกลืนไม่ทัน	มือสั่นงันงกหกเพรื่อไป
แล้วคิดถึงคำอำมรินทรา	จะหน่วงหนักชักช้าเห็นไม่ได้
ชวนเหล่าสาวสรรค์กำนัลใน	เสด็จไปยังที่เกยลา
เห็นเสนีรี้พลคับคั่ง	พร้อมพรั่งไพร่นายซ้ายขวา
ขึ้นทรงช้างที่นั่งหลังคา	รีบเร่งโยธาคลาไคล

ฯ ๘ คำ ฯ เชิด

๏ ออกจากภาราเข้าป่ากว้าง	เห็นบ้านเรือนรายทางให้ถามไถ่
ไม่ได้ข่าวราวเรื่องก็รีบไป	จนเกือบใกล้ที่อยู่ยายกับตา
โยธาล้าเลื่อยเหนื่อยอ่อน	จึงหยุดหย่อนผ่อนพักที่กลางป่า
แล้วดำรัสตรัสสั่งเสนา	ให้ตั้งพลับพลาทันใด

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	เสนารับสั่งบังคมไหว้
มาเกณฑ์กันเร่งรัดตัดไม้	ปลูกพลับพลาไชยฉับพลัน

ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลโศกศัลย์
เสด็จขึ้นพลับพลาพนาวัน	รำลึกถึงเมียขวัญจันท์เทวี
จึงตรัสสั่งบรรดาเสนาใน	จงคุมไพร่ไปค้นหาโฉมศรี
แม้นประสบพบปะนางเทวี	กลับมาแจ้งคดีจะตามไป

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	เสนาข้าเฝ้าน้อยใหญ่
รับสั่งบังคมภูวไนย	ออกมาเรียกบ่าวไพร่ทุกหมวดกอง
แยกย้ายรายกันเที่ยวสืบสาว	ฟังข่าวเยาวมาลย์ทุกบ้านช่อง
เห็นคนมีที่ไหนไปด้อมมอง	เที่ยวท่องทุกแห่งแพร่งพราย

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

ช้า

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีโฉมฉาย
อาไศรยเคหาตากับยาย	ยากเย็นเปนหม้ายมาหลายปี
เช้าค่ำคำนึงถึงลูกน้อย	ให้เปลี่ยวเปล่าเศร้าสร้อยหมองศรี
กินแต่น้ำตาทุกราตรี	เทวีซูบผอมตรอมใจ
อุส่าห์เก็บผักหักฟืนขาย	จะเว้นวายเวลาก็หาไม่
แสนลำบากยากเข็ญเปนพ้นไป	มิได้มีศุขแต่สักวัน

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

๏ ครั้นเพลาสายัณห์ตวันบ่าย	จึงชวนตากับยายผายผัน
ลงจากกระท่อมทับฉับพลัน	ช่วยกันตักน้ำตำเข้าปลา

ฯ ๒ คำ ฯ เพลง

๏ บัดนั้น	เสนีที่ไปเที่ยวหา
ได้ยินสำเนียงเสียงพูดจา	ย่องเหย่าเข้ามามองดู
เห็นยายตาพากันไปตักน้ำ	แต่นางจันท์นั้นตำเข้าอยู่
บ้างบอกเพื่อนว่าเหมือนโฉมตรู	ต่างพินิจพิศดูเปนครู่พัก
พวกขอเฝ้าคนหนึ่งจึงว่า	พระแม่จันท์กัลยาข้ารู้จัก
ดูดู๋ผิดรูปซูบผอมนัก	สิ้นยศสิ้นศักดิ์สังเวชใจ
ต่างคนต่างจำสำคัญ	รู้จักสิ้นด้วยกันไม่สงไสย
จึงปฤกษาว่าเราจะเข้าไป	ถามทักซักไซ้ก็ไม่ดี
จะไปทูลแถลงแจ้งกิจจา	เชิญเสด็จมาหานางโฉมศรี
แล้วแบ่งปันกันอยู่ดูเทวี	เสนีตัวนายก็กลับมา

ฯ ๑๐ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงจึงทูลเฉลยไข	ตามที่เที่ยวไปสืบหา
ได้ประสบพบนางกัลยา	อยู่ด้วยยายกับตาคนพิการ
รูปโฉมโนมพรรณก็ซูบเศร้า	ตักน้ำตำเข้าอยู่กลางบ้าน
ยากจนทนทุกข์ทรมาน	น่าสงสารสมเพชเวทนา

ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลก็หรรษา
จึงว่าสมคเนแล้วเสนา	เร็วเร็วอย่าช้าพากูไป
แล้วเรียกเหล่ากำนัลขันที	ที่เทวีเคยชอบอัชฌาไศรย
ลงจากพลับพลาคลาไคล	เสนาในนำหน้าจรลี

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

๏ ถึงไร่ใกล้เรือนยายตา	สงัดเงียบนักหนาน่ากลัวผี
เสนาพาเสด็จพระภูมี	ไปแอบที่สุมทุมพุ่มไม้
ท้าวค่อยแหวกช่องมองเขม้น	แลเห็นเมียรักก็จำได้
นิจาเอ๋ยยากเย็นเข็ญใจ	เขาใช้ตรากตรำตำเข้าปลา
ผอมซูบรูปทรงก็แก่เถ้า	ผมเผ้ารุงรังเหมือนดังบ้า
ยิ่งคิดสมเพชเวทนา	พระฟูมฟายน้ำตาจาบัลย์
แล้วกลืนกลั้นกรรแสงแขงใจ	ออกจากพุ่มไม้ขมีขมัน
บรรดาเสนานางกำนัล	พร้อมกันตามเสด็จจรลี

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีโฉมศรี
ผันแปรแลเห็นพระสามี	เทวีหวาดหวั่นวิญญา
อกใจทึกทึกนึกกลัว	ฤๅจะมาจับตัวไปเข่นฆ่า
ทิ้งสากเสียพลันมิทันช้า	วิ่งขึ้นเคหาทันใด

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ ฝ่ายสองเถ้าชราตายาย	เห็นคนมามากมายไม่อยู่ได้
ตัวสั่นงันงกตกใจ	วิ่งขึ้นกระไดไม่เหลียวแล
เข้าถึงห้องในยังไม่หยุด	ยายพาตามุดเข้าใต้แคร่
กลัวจะดังเกรียบกรอบหมอบกระแต	ไม่ไหวติงนิ่งแน่ภาวนา

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลนาถา
เห็นนางหนีขึ้นเรือนไม่พูดจา	พระตามไปค้นคว้าหานวลน้อง
ดูฟากตงคร่ำคร่านักหนานัก	พรั่นตัวกลัวจะหักค่อยย่างย่อง
ครัวฟืนครัวไฟเที่ยวไล่มอง	แล้วเข้าไปในห้องเห็นเทวี

ฯ ๔ คำ ฯ

ชาตรี

๏ นั่งลงเคียงนางพลางพูดจา	ไฉนนั่นกัลยาจึงวิ่งหนี
จะรับเจ้าเข้าสู่พระบูรี	เศกเปนมเหษีไว้ตามเดิม
ซึ่งโทษพี่ผิดพลั้งแต่หลังนั้น	เพราะคนมันยุยงส่งเสิม
อีจันทาเจ้ากรรมแกล้งซ้ำเติม	จึงงวยงงหลงเคลิ้มไม่ทันคิด
เดี๋ยวนี้รู้สึกตัวว่าชั่วช้า	จะออกมาลุกะโทษที่ทำผิด
สืบไปจนตายวายชีวิตร	มิได้คิดหลงใหลใจเบา
เปนด้วยเคราะห์กรรมทำไว้	จึงจำให้วิโยคโศกเศร้า
จงปรานีดีกันเสียเถิดเรา	จะขึ้งโกรธไยเล่าไม่เข้าการ
นิจาเอ๋ยแต่พรากจากมา	ดูมอมแมมนักหนาน่าสงสาร
ว่าพลางกอดองค์นงคราญ	ภูบาลซบลงทรงโศกา

ฯ ๑๐ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เมินเสียไม่ดูหน้า
ให้คิดแค้นคั่งแต่หลังมา	กัลยาจึงตอบไปทันที
ข้าคนชั่วชาติอุบาทว์เมือง	พระแค้นเคืองขับเสียจากกรุงศรี
ลูกเต้าเกิดมาก็กาลี	ภูมีจับถ่วงเสียทั้งเปน
ความนี้ระบือฦๅเลื่อง	ไพร่บ้านพลเมืองก็รู้เห็น
อย่าพูดให้เหนื่อยปากยากเย็น	รู้เช่นเห็นลิ้นเสียสิ้นแล้ว
จะมารับกลับคืนเข้าภารา	จะพาหน้ามัวหมองไม่ผ่องแผ้ว
ยศศักดิ์ไม่ประเสริฐเพริศแพร้ว	ไม่เหมือนเมียแก้วนางจันทา
ปากคอเขาทายาดขาดเหลือ	สารพัดพระจะเชื่อเมียว่า
ข้าเปนคนอาภัพอับปัญญา	จะสู้ตายอยู่ป่าไม่ขอไป

ฯ ๑๐ คำ ฯ

โอ้โลม

๏ น้องเอยน้องแก้ว	แต่ก่อนพี่ผิดแล้วหาเถียงไม่
เดี๋ยวนี้รู้เท็จจริงไม่กริ่งใจ	ที่ในความชั่วอีจันทา
เมื่อคืนนี้นะน้องสักสองยาม	พระอินทร์มาบอกความให้ตามหา
ว่าลูกน้อยหอยสังข์ปรีดา	เจ้าอย่าปรารมภ์ว่าล้มตาย
กลับไปได้ลูกสาวท้าวสามล	พลรี้อึกกะทึกฮึกใจหาย
อย่ามึนตึงขึ้งโกรธเลยท่านยาย	จะตัดเปนตัดตายกันทำไม
พี่ก็สู้อุส่าห์มาหาเจ้า	หวังจะเล่าให้สิ้นสงไสย
บัดนี้จะพากันคลาไคล	ตามไปรับองค์พระโอรส
แม้นได้ลูกเรามาถึงธานี	จะฆ่าอีคนร้ายให้ตายหมด
อย่าเศร้าสร้อยโศกศัลย์รันทด	พี่ไม่ปดไม่ลวงเจ้าดวงใจ

ฯ ๑๐ คำ ฯ เจรจา

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีศรีใส
ได้ยินข่าวลูกยาก็อาไลย	ว่ายังไม่ม้วยมอดวอดวาย
นางเปรมปรีดิ์ดีใจเปนหนักหนา	ที่เคืองขัดภัศดาก็เหือดหาย
จึงเคารพนบนอบยอบกาย	กราบถวายบังคมพระสามี
แล้วนางซักไซ้ไต่ถาม	จริงฤๅได้ความเพราะโกสีย์
แม้นลูกน้อยหอยสังข์ยังอยู่ดี	ข้านี้จะตามเสด็จไป
แต่ขอบคุณยายตาทั้งสองคน	เมื่อยากจนได้มาอาไศรย
บัดนี้ที่จะพาคลาไคล	จงโปรดให้แทนคุณยายกับตา

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลก็หรรษา
จึงตรัสตอบปลอบนางกัลยา	อันยายตานั้นพี่จะถึงใจ
เจ้าจงจัดแจงแต่งกาย	ผันผายไปพลับพลาอาไศรย
ว่าพลางทางเรียกกำนัลใน	เอาเครื่องทรงมาให้กัลยา

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	ฝูงนางกำนัลก็หรรษา
ต่างเชิญเครื่องต้นสุคนธา	เข้ามาถวายนางโฉมยง

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์ชื่นชมสมประสงค์
จึงเข้ายังห้องในดังใจจง	สระสรงทรงเครื่องสุคนธา
สาวใช้หมอบกรานอยู่งานพัด	นางโฉมยงทรงผลัดภูษา
แต่งองค์ทรงเครื่องประดับประดา	แล้วกลับมาเฝ้าองค์ภูวไนย

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสามียิ้มย่องผ่องใส
จึงตรัสถามเมียขวัญทันใด	เออยายตาไปไหนไม่เห็นตัว
เมื่อตะกี้พี่เข้ามาในบ้าน	แกขึ้นเรือนลนลานทั้งเมียผัว
ว่าพลางทางมองที่ในครัว	ค้นคว้าหาทั่วเที่ยวดูแล
เข้าในห้องมองไปมองมา	เห็นยายกับตาอยู่ใต้แคร่
พระบอกมเหษีว่านี่แน	ตาแกเข้าไปอยู่ในนั้น
แล้วตรัสเรียกยายตาออกมานี่	ไม่พอที่เกรงกลัวจนตัวสั่น
เงินทองของเราจะรางวัล	พากันออกมาเถิดอย่ากลัว

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	ตายายถอยถดหดหัว
ต่างคนต่างไม่ไว้ใจตัว	เมียผัวขยั้นพรั่นเต็มที
ทำลับลับฬ่อฬ่อรอรั้ง	เหลียวหลังลนลานคลานหนี
แล้วแขงขืนอารมณ์สมประดี	ออกมาเฝ้าภูมีมิทันนาน

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลจึงว่าขาน
ซึ่งยายตาเลี้ยงเจ้าเยาวมาลย์	ความชอบของท่านนั้นมากมาย
จะแทนคุณสองเถ้าคราวนี้	ให้ผัวเมียมั่งมีใจหาย
จงตามไปพลับพลาเถิดตายาย	เราไม่ทำอันตรายอย่าตกใจ
ว่าพลางทางพามเหษี	ลงจากที่เคหาเคยอาไศรย
พร้อมหมู่มาตยาเสนาใน	กลับไปที่ประทับฉับพลัน

ฯ ๖ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงจึงขึ้นบนพลับพลา	พระตรัสสั่งเสนาขมีขมัน
จงจัดแจงเสื้อผ้าแพรพรรณ	ทั้งเชี่ยนขันเงินตราข้าไท
เอามาให้เถ้าชราตายาย	แล้วตั้งให้เปนนายบ้านใหญ่
แต่บรรดาพวกเหล่าชาวไพร	ประกาศให้ร้องเรียกคุณยายตา

ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา

๏ บัดนั้น	สองเถ้ารับรางวัลหรรษา
ชื่นชมสมจิตรจินดา	ถวายบังคมลาทั้งตายาย
เรียกบรรดาข้าคนให้ขนของ	เงินทองผ้าเสื้อเหลือหลาย
ผัวเมียกระหยิ่มพริ้มพราย	ใครทักทายทำเมินเดินยิ้มไป

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลเปนใหญ่
จึงสั่งมหาเสนาใน	เร่งให้ตรวจเตรียมรี้พล
จงหาผู้รู้ทางสันทัด	เดินตัดลัดป่าพนาสณฑ์
เราจะไปภาราสามล	ยกพลให้ทันวันนี้

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	เสนารับสั่งใส่เกษี
ออกมาจัดกันทันที	ตามมีพระราชบัญชา

ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลก็หรรษา
จึงเข้าที่สระสรงคงคา	ตกแต่งกายาอ่าองค์
แล้วชวนอรรคชายาคลาไคล	ตรงไปขึ้นเกยสูงส่ง
พร้อมกระบวนถ้วนหมู่จัตุรงค์	เสด็จทรงช้างที่นั่งหลังคาทอง
องค์พระมเหษีขี่รถ	ชักม่านก้านขดปิดป้อง
เสียงแซ่แตรสังข์ฆ้องกลอง	ให้เดินกองทัพน่าคลาไคล

ฯ ๖ คำ ฯ เชิด

๏ แรมร้อนนอนป่ามาช้านาน	จนใกล้ด่านสามลกรุงใหญ่
จึงหยุดพักพหลพลไกร	ซุ่มซ่อนอยู่ในพนาวา

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	เสนีตัวนายซ้ายขวา
เร่งรัดตัดไม้เกี่ยวคา	ปลูกพลับพลาที่ประทับฉับไว

ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลเปนใหญ่
เสด็จยังพลับพลาพนาไลย	ภูวไนยนิ่งนึกตรึกตรา
แล้วตรัสเล้าโลมนางโฉมยง	ซึ่งจะไปตามองค์โอรสา
พี่คิดขยั้นหวั่นวิญญา	เห็นหน้าแต่เจ้าจะเข้าไป
ด้วยแม่ลูกชอบชิดสนิทกัน	ความโกรธโทษนั้นหามีไม่
อันตัวของพี่นี้ไซ้	เกลือกจะกะไรก็ไม่รู้
จะเข้าไปในบ้านเมืองเขา	ถึงลูกเต้าของตัวก็กลัวอยู่
พี่เปนคนผิดเจ้าคิดดู	จะจู่ลู่วู่วามไม่ไว้ใจ

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์ยิ้มเย้ยเฉลยไข
ดูดู๋ท้าวเธอเอออะไร	ช่างพูดได้ไม่อายขายหน้าตา
น้อยฤๅแกล้วกล้าประดาเสีย	ไสเมียออกตั้งเปนดั้งน่า
คิดอ่านออกตัวกลัวลูกยา	ยิ่งกว่าเสือสางกลางพงพี
โอรสเราได้ผ่านบ้านเมือง	รุ่งเรืองปรากฏยศศักดิ์ศรี
พ่อแม่มาหาจะฆ่าตี	ก็ผิดที่ทำนองในคลองธรรม์
ซึ่งทรงฤทธิ์คิดเกรงลูกรัก	ไว้พนักงานข้าพระอย่าพรั่น
มิให้ข้องเคืองที่เรื่องนั้น	มาไปด้วยกันเถิดพันปี

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลเรืองศรี
ได้ฟังกัลยาพาที	ค่อยสบายคลายคลี่ดีใจ
จึงตรัสว่าถ้าเจ้ารับประกัน	เอนดูบ้างอย่างนั้นก็ไปได้
แต่จะต้องแปลงปลอมเข้าไป	อย่าให้ใครพะวงสงกา
แล้วเรียกเสนามากำชับ	เปนความลับล้ำฦกปฤกษา
ตัวเรากับเจ้ากัลยา	จะปลอมแปลงกายาเข้าธานี
เที่ยวสืบแสวงหวังดังประสงค์	ให้พบองค์โอรสเรืองศรี
ท่านจงซ่อนซุ่มคุมโยธี	อยู่ที่กลางป่าพนาไลย
สั่งพลางทางเปลื้องเครื่องทรง	เอาซ่อนใส่ลงในย่ามใหญ่
นางถอดเครื่องประดับฉับไว	ซ่อนใส่ในกระทายมิทันช้า
ภูมีคลี่ผ้าตาโถงนุ่ง	คาดพุงเขียวครามงามนักหนา
โฉมยงทรงนุ่งตาเล็ดงา	ห่มผ้าขาวมุ้งรุงรัง
พระหยิบย่ามละว้ามาตะพาย	นางกระเดียดกระทายตามหลัง
ออกจากที่ประทับยับยั้ง	ไปยังภาราสามล

ฯ ๑๔ คำ ฯ เพลง

๏ ครั้นเข้าไปในกำแพงเมือง	หญิงชายเดินเนื่องตามถนน
พระแกล้งทำเหมือนเหล่าชาวชน	ปลอมปนเบียดเสียดไปตามทาง
เห็นถิ่นฐานบ้านช่องแน่นหนา	ริมแถวมรคาทั้งสองข้าง
เย่าเรือนฝากระดานบ้านขุนนาง	รั้วทึบรั้วตรางเรียงราย
ร้านตลาดสองแถวแนวถนน	เกลื่อนกล่นเข้าของกองขาย
สินค้าหลายหลากมากมาย	ที่น่าถังนั่งรายเรียงไป
บ้างขายเครื่องเงินเครื่องทอง	แพรดวงม่วงตองโหมดไหม
ชมพลางทางทำตะลึงตะไล	ท่านยายเตือนให้ไคลคลา

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	แม่ค้าขายของถ้วนหน้า
ครั้นเห็นสองกระษัตริย์ก็สงกา	สกิดกันพูดจาว่าวุ่นวาย
ลางคนว่าข้าดูท่วงที	ตาที่ตะพายย่ามงามใจหาย
รูปพรรณสัณฐานพานจะคล้าย	กับลูกเขยเจ้านายของเรา
บ้างว่าข้าเห็นยายก็ชอบกล	ชรอยคนมั่งมีผู้ดีเก่า
ถึงทั้งแก่แลดูยังพริ้งเพรา	ไรจุกโตแทบเท่าสองนิ้ว
ที่ปากเปราะเราะรายก็ร้องทัก	มาหยุดพักให้สบายหายหิว
ดูซื้อแพรเลี่ยงโผโล่ริ้ว	ทั้งซุ่นติ๋วปักเถาของเรามี
ลางคนร้องเรียกพลางทางวิ่งตาม	เข้าฉุดย่ามท่านตาว่ามานี่
ร้านข้าผ้าผ่อนล้วนดีดี	เลือกดูที่งามตามชอบใจ
บ้างร้องหยอกหลอกลูกเล็กเล็ก	จะจับเด็กฤๅขาตาย่ามใหญ่
จงแวะเข้ามาอย่าเพ่อไป	นี่บ้านช่องอยู่ไหนจะใคร่รู้
บ้างว่าเชิญท่านตามากินหมาก	เคี้ยวไม่ได้ครกสากข้ามีอยู่
ต่างต่างมีจิตรคิดเอ็นดู	เรียกตาเรียกปู่ทุกคนไป

ฯ ๑๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	สองกระษัตริย์ยิ้มย่องผ่องใส
เห็นเขาเรียกหาพาใจ	เข้าร้านไหนก็หยุดยืนตลึง
พระเสแสร้งแกล้งว่ากับท่านยาย	จะซื้อลายสุหรัดสักผืนหนึ่ง
เข้าไปต่อเฝ้าพะเน้าพะนึง	ห้าสลึงมิได้ก็ไม่ซื้อ
ท่านยายว่าน่าชังแก่จะตาย	จะนุ่งลายทำหนุ่มอยู่อิกฤๅ
ว่าพลางเข้าฉุดยุดยื้อ	จูงมือออกมาจากน่าร้าน
แล้วแกล้งพูดเชือนแชแก้หน้า	เราดูซื้อตุ๊กกะตาไปฝากหลาน
เที่ยวต่ออะไรไม่ได้การ	มีแต่เขาผ่านแพงแพง
ว่าพลางดำเนินเดินมา	แม่ค้าเรียกทักไปทุกแห่ง
เข้าพูดจาปรารภประจบประแจง	ที่ร้านชำร้านแผงทุกแห่งไป

ฯ ๑๐ คำ ฯ เพลง

๏ ครั้นตลาดเลิกเวลาเย็น	พอแลเห็นศาลาอาไศรย
พระชวนโฉมนางจันท์คลาไคล	เข้าไปหยุดยั้งยังศาลา
จึงปฤกษาว่ากับมเหษี	วันนี้มืดค่ำหนักหนา
พวกตระว่ำตระเวนเขาตรวจตรา	จะเดินผิดเวลาดูน่ากลัว
สารพัดไต้ไฟก็ไม่มี	ไม่รู้ว่าคนดีคนชั่ว
เราก็พานชราตามืดมัว	เกลือกกลัวว่าเขาจะจับกุม
แล้วแก้ย่ามทันทีตีเหล็กไฟ	เก็บสเก็ดไม้ไหล้ก่อไฟสุม
ไม่มีม่านมีมุ้งยุงชุม	มันกัดตัวเปนตุ่มเต็มไป
ครั้นดึกดื่นเข้าก็หาวนอน	เอาผ้าผ่อนปูลงเอนหลังไหล่
พูดปรับทุกข์ปรับร้อนถอนใจ	มิได้หลับสนิทนิทรา

ฯ ๑๐ คำ ฯ เจรจา

ช้าปี่

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์ทองทรงโฉมเสนหา
ราตรีเข้าที่ไสยา	ด้วยนวลนางรจนานงคราญ
เมื่อมารดามาถึงพระนคร	ให้เดือดร้อนเคืองขุ่นงุ่นง่าน
เมียรักชักชวนให้สำราญ	จะอยู่งานพัดวีก็มิฟัง
เนื้อตัวไม่สบายระคายคัน	ผินผันให้นงเยาว์เกาหลัง
แต่พลบค่ำย่ำฆ้องจนเคาะระฆัง	เวียนนั่งเวียนลุกขลุกขลุ่ยไป

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

๏ คิดจะใคร่ไปเลียบพระนคร	ให้สบายคลายร้อนที่หม่นไหม้
จึงตรัสสั่งรจนายาใจ	พรุ่งนี้พี่จะไปเลียบธานี
บ่ายคล้อยหน่อยหนึ่งจะกลับมา	แก้วตาอย่าเศร้าหมองศรี
ครั้นรุ่งแจ้งแสงสว่างธาตรี	ก็เข้าที่โสรจสรงคงคา
แต่งองค์ทรงสอดเครื่องประดับ	แสงแก้วแวววับจับเวหา
เสร็จสั่งทรามไวยแล้วไคลคลา	ออกมาพระโรงคัลทันใด

ฯ ๖ คำ ฯ เสมอ

๏ ลดองค์ลงนั่งเหนืออาศน์	ตรัสสั่งอำมาตย์น้อยใหญ่
จงผูกช้างเตรียมพลสกลไกร	เราจะไปเที่ยวรอบขอบบุรี

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	เสนารับสั่งใส่เกษี
ออกมาจัดกันทันที	ตามมีพระราชบัญชาการ

ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์ทรงศักดากล้าหาญ
เสด็จยังเกยลาน่าพระลาน	ขึ้นทรงคชสารชาญไชย
ช้างทรงตรงออกทวารวัง	โยธาหน้าหลังไม่นับได้
เสียงฆ้องกลองชนะสนั่นไป	คลาไคลไปตามมรคา

ฯ ๔ คำ ฯ กลองโยน

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลนาถา
อยู่กับมเหษีที่ศาลา	เห็นเขามาอื้ออึงคนึงไป
ทั้งเกณฑ์แห่เกณฑ์แหนแน่นเนื่อง	ชรอยท้าวเจ้าเมืองจะไปไหน
จึงตรัสชวนเมียขวัญทันใด	เราจะไปเมียงหมอบลอบดู
ว่าพลางทางลงจากศาลา	ถึงริมมรคานั่งคอยอยู่
รี้พลคับคั่งพรั่งพรู	เขาเดินกรายหัวหูไม่ว่าไร
ครั้นสิ้นแห่แลเห็นช้างทรง	กับองค์พระสังข์ทองผ่องใส
สกิดถามเมียขวัญทันใด	คนนี้ฤๅมิใช่พระลูกรัก

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีมีศักดิ์
ตั้งตาแลดูเปนครู่พัก	แล้วนงลักษณ์บอกกับภัศดา
ข้าพินิจพิศดูรูปทรง	ไม่คลาศเคลื่อนเหมือนองค์โอรสา
แต่เนื้อเหลืองเรืองรองเปนทองทา	ผิดกับลูกยาข้าแคลงใจ
ว่าพลางทางชวนกันดูพลาง	จนช้างที่นั่งเข้ามาใกล้
ลืมตัวกลัวเกรงภูวไนย	ลุกยืนขึ้นได้ตั้งใจดู

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	พวกเกณฑ์แห่แลเห็นคนยืนอยู่
ตกใจต่างชิงกันวิ่งพรู	มาขู่รู่ยื้อยุดฉุดตัว
บ้างโกรธท่านตาว่าท่านยาย	จะพาคนหลังลายยายชาติชั่ว
บ้างชักหวายเงื้อง่าน่ากลัว	เคยตัวตีเสียให้แทบตาย

ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์ทองร้องห้ามคนถือหวาย
ช่างเถิดเสนาอย่าวุ่นวาย	ตายายชาวบ้านนอกคอกนา
พลางพินิจพิศดูเหมือนผู้ดี	ให้เมตตาปรานีหนักหนา
ดูท่านยายคล้ายกันกับมารดา	พระราชารอช้างที่นั่งไว้
ครั้นจะถามเหตุผลต้นปลาย	ให้นึกอายเสนาน้อยใหญ่
แต่พินิจพิศดูตะลึงตะไล	นึกพะวงสงไสยในวิญญา
พระคิดคนึงถึงมารดร	จะทุกข์ร้อนถึงลูกนี้หนักหนา
แล้วแขงขืนกลืนกลั้นชลนา	ให้โยธากลับหลังเข้าวังใน

ฯ ๘ คำ ฯ เชิด

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลให้สงไสย
เห็นแห่เสด็จกลับลับไป	ภูวไนยปฤกษากับเมียรัก
พี่ดูพระโฉมยงองค์นี้	ทำท่วงทีดูเหมือนจะรู้จัก
แต่หากเธอคิดอายไม่ทายทัก	เห็นจะเปนลูกรักเราคนนี้
จึงหยุดอยู่ดูเจ้าเปนนักหนา	แล้วหน้าตาโศกเศร้าหมองศรี
จะคิดอ่านแก้ไขอย่างไรดี	พี่นี้อั้นอ้นจนใจ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีก็คิดได้
จึงว่าจำเราจะเข้าไป	อาไศรยอยู่ที่นายประตู
แต่ตัวน้องจะไปในนิเวศน์	ให้นายวิเสศเขาใช้อยู่
เห็นชอบกลจะได้ไต่ถามดู	ให้รู้ตระหนักประจักษ์ใจ
แม้นลูกน้อยหอยสังข์คนนี้แน่	จึงจะคิดผันแปรแก้ไข
ให้รู้ว่าข้าน้อยกับท้าวไท	ตามมาถึงในภารา

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสามีดีใจหัวร่อร่า
เจ้าช่างคิดขยันกัลยา	นั่งอยู่ไยช้ามาจะไป
จึงหยิบย่ามละว้ามาสพาย	นางกระเดียดกระทายทำเหมือนไพร่
แล้วเดินตามกันมาทันใด	เข้าไปยังที่ทวารา

ฯ ๔ คำ ฯ เพลง

๏ ครั้นถึงจึงเห็นนายประตู	นั่งอยู่บนร้านสานตะกร้า
ตรงเข้าไปไต่ถามพูดจา	แกล้งเจ้าคะเจ้าขาให้ชอบใจ
ข้าเจ้าจะขอถามตามซื่อ	ท่านฤๅเปนนายประตูใหญ่
ข้านี้ยากจนเปนพ้นไป	คิดจะมาอาไศรยเจ้าขรัวตา
จะอยู่ให้ใช้สอยเปนลูกจ้าง	เฝ้าประตูประต่างก็ไม่ว่า
พอได้กินอิ่มท้องสองเวลา	ตามประสาแก่เถ้าเฝ้ารั้ววัง

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	นายประตูชื่นชมสมหวัง
ทั้งถ้อยคำพูดจาก็น่าฟัง	จึงเรียกหาให้นั่งแล้วว่าไป
เดือนนี้ไม่มีคนมาเข้า	อยู่ด้วยกันเถิดเราจะจ้างใส่
สองคนเมียผัวกลัวอะไร	จ้างเดือนกินไปให้สบาย

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีโฉมฉาย
คิดจะใคร่ได้พบพระลูกชาย	จึงเบี่ยงบ่ายพูดจากับสามี
ตัวข้าจะเข้าไปในวัง	พระหยุดยั้งคอยท่าอยู่ที่นี่
สั่งแล้วแคล้วคลาศจรลี	เทวีเข้ายังวังใน

ฯ ๔ คำ ฯ เพลง

๏ เที่ยวถามเขาไปในนิเวศน์	พบพวกวิเสศทำเครื่องใหญ่
จึงพินอบพิเทาเข้าไป	แก้ไขพูดจาพาที
ทำรู้จักชักเรื่องชักราว	แต่ก่อนข้าก็ชาวกรุงศรี
เปนวิเสศบุราณบ้านเมืองดี	แต่ครั้งนี้ยากจนพ้นประมาณ
จงได้เมตตาการุญ	จะมาขอพึ่งบุญอยู่ในท่าน
ใจสมัครักทำราชการ	แม้นเกียจคร้านชั่วช้าอย่าเอาไว้
การอื่นไม่ขยันขันแขง	แต่หุงเข้าต้มแกงพอทำได้
จะช่วยทำเครื่องอานให้ท่านใช้	อาไศรยพึ่งปากฝากตัวตน

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	นายวิเสศฟังว่าน่าฉงน
ดูไรจุกไรก้านพานชอบกล	จะว่าคนยากจนเห็นผิดนัก
ผิวพรรณรูปทรงส่งศรี	น่าจะเปนผู้ดีมียศศักดิ์
ถ้อยคำพูดจาก็น่ารัก	แล้วสมัคมาให้ใช้ดีดี
จึงว่าอย่าทุกข์เลยท่านยาย	ถึงล้มตายก็เราจะเผาผี
อุส่าห์ทำราชการของท่านนี้	คงจะให้ได้ดีมิเปนไร
แม้นทำเครื่องอานการสันทัด	เบี้ยหวัดปีน่าจะว่าให้
ทั้งกินอยู่พูวายสบายใจ	อยู่ไปด้วยกันเถิดท่านยาย

ฯ ๘ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์ชื่นชมสมหมาย
อุส่าห์สู้เหนื่อยยากฝากกาย	ให้วิเสศทั้งหลายเขาเมตตา
นางต้มแกงแต่งเครื่องเวลาไร	ชอบพระไทยลูกรักนักหนา
สมหวังดังจิตรที่คิดมา	กัลยาจะแกล้งแกงฟัก
จึงหยิบยกมาตั้งนั่งฝาน	เอาวางไว้ในจานแล้วเจียนจัก
แกะเปนรูปขององค์นงลักษณ์	เมื่ออยู่กับผัวรักที่ในวัง

ฯ ๖ คำ ฯ

ช้า

๏ ชิ้นหนึ่งทรงครรภ์กัลยา	คลอดลูกออกมาเปนหอยสังข์
ชิ้นสองต้องขับเที่ยวเซซัง	อุ้มลูกไปยังยังพนาไลย
ชิ้นสามเมื่ออยู่ด้วยยายตา	ลูกยาออกช่วยขับไก่
ชิ้นสี่กัลยามาแต่ไพร	ทุบสังข์ป่นไปกับนอกชาน
ชิ้นห้าบิตุรงค์ทรงศักดิ์	ให้จับตัวลูกรักมาจากบ้าน
ชิ้นหกจองจำทำประจาน	ให้ประหารฆ่าฟันไม่บรรไลย
ชิ้นเจ็ดเพชฌฆาฏเอาลูกยา	ไปถ่วงลงคงคาน้ำไหล
เปนเจ็ดชิ้นสิ้นเรื่องอรไทย	ใครใครไม่ทันจะสงกา

ฯ ๘ คำ ฯ

ร่าย

๏ นางจัดแจงแกงต้มดิบดี	แล้วตักใส่ในที่ชามฝา
ทั้งปิ้งจี่มี่มันนานา	ใส่โต๊ะตั้งตีตราเตรียมไว้

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	เหล่านางพนักงานน้อยใหญ่
ถึงเวลามาเชิญเครื่องไป	เรียงเรียบเทียบไว้เหมือนอย่างเคย
สาวสาวเหล่านางที่โปรดปราน	เข้าเคียงคอยอยู่งานที่เสวย
ทั้งนางรจนาทรามเชย	หมอบเฝ้าตามเคยทุกเวลา

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์สุริวงศ์พงศา
เสวยเครื่องเอมโอชโภชนา	อร่อยรศโอชาชอบพระไทย
เอาช้อนทองลองตักแกงฟัก	เห็นชิ้นสลักก็สงไสย
พระพินิจดูพลางเอาวางไว้	แล้วตักขึ้นมาใหม่ก็เหมือนกัน
จึงเลือกตักแต่ชิ้นสิ้นชามฝา	เพ่งพิจารณาทุกสิ่งสรรพ์
หลากใจนักหนาน่าอัศจรรย์	พระทรงธรรม์ไม่บอกให้ใครฟัง
จึงเอาน้ำมาล้างแล้ววางราย	เห็นเปนเรื่องนิยายหอยสังข์
พระมารดามาตามแล้วกระมัง	คนอื่นทั้งเมืองเราไม่เข้าใจ
ไม่เสวยเลยอิ่มโภชนา	จะกลืนกลั้นน้ำตามิใคร่ได้
หยิบเอาชิ้นฟักนั้นถือไว้	สอื้นไห้ถึงพระชนนี

ฯ ๑๐ คำ ฯ โอด

๏ แล้วระงับดับความโศกศัลย์	จึงสั่งนางกำนัลสาวศรี
ใครแกงฟักขึ้นมาเวลานี้	ไปหาตัวมานี่อย่าได้ช้า

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	นางกำนัลรับสั่งใส่เกษา
ลงจากปราสาทไชยไคลคลา	ตรงมายังที่วิเสศใน

ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ

๏ ครั้นถึงจึงบอกพวกวิเสศ	พระทรงเดชให้หาอย่าช้าได้
ใครที่ช่างแต่งแกงฟักไป	ทำให้พระองค์ทรงโศกา
แต่ก่อนไรไม่เปนเช่นนี้	เห็นทีจะกริ้วนักหนา
อย่าทำอิดเอื้อนเชือนช้า	รีบมาขึ้นไปให้ทันที

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	พวกวิเสศอกสั่นขวัญหนี
ตกใจไม่เปนสมประดี	ครั้งนี้ชีวันจะบรรไลย
ต่างคนขึ้งโกรธโทษกัน	เพราะอีนางจันท์ฤๅมิใช่
พอใจคบหาเอามาไว้	ละให้ทำเครื่องนั้นทุกวัน
ครั้นจะมิบอกออกเล่า	พวกเราชีวาจะอาสัญ
ว่าพลางทางเรียกนางจันท์	มาเอาคำมั่นสัญญา
เจ้าช่างตกแต่งแกงฟักดี	เดี๋ยวนี้มีรับสั่งให้หา
แม้นเคืองขัดตรัสถามสิ่งใดมา	อย่าซัดถึงพวกข้าให้วุ่นวาย

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีโฉมฉาย
ดีใจจะได้พบลูกชาย	จึงเสแสร้งแกล้งอุบายพูดจา
ท่านอย่าประหวั่นพรั่นจิตร	อันชอบผิดจะรับแต่ตัวข้า
ถึงพระโฉมยงลงอาญา	ก็นึกว่าเคราะห์กรรมทำอย่างไร
จะสู้ม้วยมอดวอดวาย	ไม่ซัดท่านทั้งหลายอย่าสงไสย
สาวศรีจงพาข้าขึ้นไป	ตามแต่ภูวไนยจะโปรดปราน

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	สาวใช้ฟังว่าเห็นกล้าหาญ
ดูไม่งันงกสทกสท้าน	ก็ลนลานรีบพากันคลาไคล

ฯ ๒ คำ ฯ เชิด

๏ เมื่อนั้น	องค์พระสังข์ทองผ่องใส
เห็นมารดามากับสาวใช้	จำได้ว่าพระชนนี
ลดองค์ลงจากบัลลังก์อาศน์	วิ่งเข้ากอดบาทนางโฉมศรี
มิทันจะพูดจาพาที	โศกีเสือกซบสลบไป

ฯ ๔ คำ ฯ โอด

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีศรีใส
เห็นพระโอรสยศไกร	มาร้องไห้แน่นิ่งไม่ติงกาย
นางสร้วมสอดกอดองค์พระลูกรัก	นงลักษณ์อกสั่นขวันหาย
ชลนัยน์ไหลหลั่งพรั่งพราย	โฉมฉายนิ่งไปไม่สมประดี

ฯ ๔ คำ ฯ โอด

๏ เมื่อนั้น	นวลนางรจนามารศรี
ตกใจนักหนาเห็นสามี	โศกีนิ่งไปไม่ไหวองค์
มิได้รู้เหตุผลต้นปลาย	โฉมฉายดังจะม้วยเปนผุยผง
วิ่งเข้ากอดบาทพระโฉมยง	โศกทรงกรรแสงสลบไป

ฯ ๔ คำ ฯ โอด

๏ บัดนั้น	ฝูงสนมกำนัลน้อยใหญ่
ต่างคนตระหนกตกใจ	เข้าแก้ไขไม่ฟื้นสมประดี
บรรดาข้าหลวงทั้งแก่สาว	ร้องไห้รักจ้าวอยู่อึงมี่
บ้างพากันวิ่งเปนสิงคลี	ไปทูลพระชนนีกับบิดา

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงจึงเคารพนบนอบ	ต่างกระหืดกระหอบนักหนา
แล้วทูลแถลงแจ้งกิจจา	พระลูกรักสองราพิราไลย
เมื่อเดิมทีมีนางคนหนึ่ง	เข้ามาถึงก็พากันร้องไห้
เดี๋ยวนี้ไม่ไหวติงนิ่งไป	ข้าช่วยแก้ไขก็ไม่คลาย

ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	ท้าวสามลอกสั่นขวัญหาย
ร้องเรียกนางมณฑาว่าท่านยาย	ลูกตายเสียแล้วมาจะไป
ย่างลงจากอาศน์พลาดล้มผลุง	นางมณฑาเข้าพยุงลุกขึ้นได้
ออกจากปรางค์มาศปราสาทไชย	วิ่งร้องไห้ตามกันมาทันที

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงปราสาทพระลูกรัก	หอบฮักเข้าไปในที่
สำคัญว่าล้มตายวายชีวี	ต่างตีอุราโศกาไลย

ฯ ๒ คำ ฯ โอด

๏ ครั้นรู้สึกขึ้นมาให้หาหมอ	ใครใครไม่รอหน้าได้
ชี้นิ้วกริ้วหมู่กำนัลใน	ไม่ทันใจพิโรธโกรธฮึดฮัด
เต้นแร้งเต้นกาด่าทอ	เร่งหมอให้แก้อยู่แออัด
บ้างนวดบ้างเข้าเป่ายานัดถุ์	สามกระษัตริย์ก็ฟื้นคืนมา

ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์สุริย์วงศ์พงศา
ลืมเนตรเห็นองค์พระมารดา	ทั้งแม่ยายพ่อตามาพร้อมกัน
จึงบังคมก้มกราบสามกระษัตริย์	เชิญขึ้นแท่นรัตน์เฉิดฉัน
แล้วทูลแจ้งกิจจาพ่อตาพลัน	ลูกโศกศัลย์สิ้นสมปฤดี
ด้วยองค์สมเด็จพระมารดา	อุส่าห์ติดตามหามาถึงนี่
ได้ความยากแค้นแสนทวี	มาอยู่ที่วิเสศเปนหลายวัน

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวสามลแจ้งคำลูกเขยขวัญ
จึงให้นางมณฑาธิดานั้น	บังคมไหว้นางจันท์เทวี
แล้วพระพูดจาปราไส	ขอบใจอุส่าห์มาถึงนี่
หนทางก็ไกลใช่พอดี	ช่างเดินดงพงพีมาอย่างไร

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีบังคมไหว้
จึงเล่าความตามจริงทุกสิ่งไป	จนได้มาถึงพระภารา
แล้วผินมาว่ากับลูกแก้ว	เหมือนตายแล้วเกิดใหม่ได้เห็นหน้า
อันซึ่งความผิดของบิดา	มืดมัวชั่วช้างมงาย
เดี๋ยวนี้ตามมาง้อขอโทษ	ลูกรักหักโกรธเสียให้หาย
เจ้าอย่าปองจิตรคิดร้าย	พยาบาทมาดหมายแก่บิดา

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์ฟังชนนีว่า
นบนอบแล้วตอบวาจา	พระมารดาอย่าถวิลกินใจ
ซึ่งพระบิตุรงค์ให้ลงโทษ	จะผูกจิตคิดโกรธนั้นหาไม่
เปนเพราะเคราะห์กรรมทำไว้	จึงจำให้พลัดพรากจากพระองค์
ถึงดวงหฤไทยไนยนา	ถ้าผ่านฟ้าทั้งสองต้องประสงค์
จะแขวะควักออกให้ดังใจจง	ด้วยคุณของพระองค์เปนพ้นไป
ตรัสพลางทางถามชนนี	เดี๋ยวนี้เสด็จมาอยู่ไหน
จงโปรดเกล้าเล่าแถลงให้แจ้งใจ	ลูกจะใคร่ได้พบพระบิดา

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระชนนีดีใจเปนนักหนา
ฟังลูกรักตอบชอบวิญญา	ลูบหลังลูบหน้าแล้วว่าไป
บัดนี้สมเด็จพระบิตุรงค์	ปลอมแปลงแต่งองค์เหมือนอย่างไพร่
นุ่งห่มสมเพศสุดใจ	มาอาไศรยตาเถ้าเฝ้าประตู
เขาใช้สอยพลอยทำคะมุกคะมอม	สานกระบุงสานพ้อมนั่งหง่อมอยู่
อดอยากยากจนเปนพ้นรู้	อุส่าห์สู้ตามมาหาลูกรัก
ถ้าแม้นเจ้ามีแก่ใจออกไปรับ	เห็นว่านับถือองค์พระทรงศักดิ์
จะดีเนื้อดีใจนักหนานัก	เพราะลูกรักไปรับพระบิดา

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์บังคมด้วยหรรษา
จึงว่าลูกจะถวายบังคมลา	ออกไปรับพระบิดามาวังใน
พระมารดาว่าแม่จะไปด้วย	เจ้าแปลกจะได้ช่วยบอกให้
ท้าวสามลว่าพ่อก็จะไป	จึงจะได้รู้จักมักจี่กัน
นางมณฑาเทวีว่าดีแล้ว	รจนาลูกแก้วมาผายผัน
ทั้งห้าองค์ลงจากปราสาทพลัน	สาวสนมกำนัลก็ตามมา

ฯ ๖ คำ ฯ เพลง

๏ ครั้นถึงทิมริมที่ทวารวัง	เห็นสองคนนั่งสานตะกร้า
จึงถามชนนีมิได้ช้า	ไหนพระบิดาข้าองค์ไร

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางจันท์เทวีศรีใส
ชี้บอกลูกรักทันใด	ภูวไนยท้าวนั่งอยู่ข้างนั้น
ที่นุ่งผ้าตาโถงถือมีดตอก	นางบอกแล้วพากันผายผัน
เข้าไปใกล้องค์พระทรงธรรม์	ก้มเกล้าอภิวันท์ภัศดา
พระสังข์กอดบาทเบื้องซ้าย	นางโฉมฉายกอดบาทเบื้องขวา
ทั้งสององค์ทรงโศกโศกา	ปิ้มว่าชีวันจะบรรไลย

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลเปนใหญ่
เห็นเมียรักโอรสยศไกร	สอื้นไห้ไม่เงยภักตรา
ให้นึกสงสารเปนพ้นนัก	ทรงศักดิ์สร้วมกอดโอรสา
มิอาจที่จะกลั้นโศกา	ก็ฟูมฟายชลนาจาบัลย์

ฯ ๔ คำ ฯ โอด

๏ ครั้นสร่างโศกศัลย์รันทด	พระลูบหลังโอรสแล้วรับขวัญ
พ่อนี้ชั่วช้าสารพัน	ให้ทำโทษทัณฑ์กับลูกยา
หากเจ้าไม่ตายวายปราณ	เพราะบุญญาธิการหนักหนา
อันซึ่งความผิดของบิดา	แก้วตาอย่าคุมแค้นเคือง
บัดนี้จะมารับเจ้ากลับไป	คงจะให้ระบือฦๅเลื่อง
จะมอบราชธานีบุรีเรือง	ให้พ่อผ่านบ้านเมืองสืบไป

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์บังคมประนมไหว้
จึงว่าพระอย่าแหนงแคลงใจ	ลูกมิได้ผูกผิดแก่บิดา
ซึ่งอุส่าห์มาตามลูกรัก	พระคุณของทรงศักดิ์นักหนา
จะขอสนองรองบาทา	ไปกว่าจะสิ้นชีวัน

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวสามลเห็นคลายที่โศกศัลย์
จึงชวนนางมณฑาธิดานั้น	บังคมคัลท้าวยศวิมล
แล้วว่าพระองค์เสด็จมา	ไม่ควรจะพูดจาริมถนน
ขอเชิญเสด็จจรดล	ขึ้นมณเฑียรทองของลูกยา
ว่าพลางทางขับฝูงกำนัล	อีเหล่านั้นหลีกทางอย่าขวางหน้า
ให้เถ้าแก่นำเสด็จไคลคลา	ตรงมาปรางค์มาศปราสาทไชย

ฯ ๖ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงจึงเชิญสองกระษัตริย์	ขึ้นนั่งเหนือแท่นรัตน์ผ่องใส
ตรัสสั่งท้าวนางข้างใน	เครื่องทรงใหมใหม่ไปเอามา
เราจะถวายสองพระองค์	จงเลือกสรรผ้าทรงแลภูษา
เข้มขาบนุ่งอย่างดีมีราคา	ที่เกาะหมากถวายมาเมื่อปีนี้
แล้วผินภักตรามาตรัส	ด้วยสองกระษัตริย์เรืองศรี
ขอเชิญเสด็จภูมี	เข้าที่สรงน้ำให้สำราญ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลเกษมสานต์
จึงชวนเมียขวัญมิทันนาน	มาสรงชลธารฉับพลัน
สองกระษัตริย์ขัดสีวารีรด	น้ำดอกไม้ใสสดหมดแม่ขัน
ครั้นเสร็จเสด็จจรจรัล	นั่งเหนือแท่นสุวรรณบรรจง

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวสามลชื่นชมสมประสงค์
เห็นกระษัตริย์เกี่ยวดองสององค์	เสร็จสรงสนานสำราญกาย
พระสังข์นั่งรินน้ำชา	รจนาพัชนีวีถวาย
ปราไสไต่ถามตามสบาย	ถึงเหตุผลต้นปลายแต่เดิมมา
ซึ่งพระองค์บุกป่าฝ่าหนาม	ตั้งใจติดตามโอรสา
มีใครไปแจ้งกิจจา	จึงรู้ว่าลูกยาอยู่เมืองนี้
มรคาท่าทางก็ไกลกัน	มากี่วันจึงถึงกรุงศรี
อันพวกพหลมนตรี	ยับยั้งอยู่ที่แห่งใด

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลแถลงไข
เดิมท้าวมัฆวานชาญไชย	ถือตระบองเหล็กใหญ่เท่าลำตาล
เข้าไปถึงบรรจฐรณ์ข้านอนอยู่	จะทุบตีหัวหูทำหักหาญ
นี่หากข้าสารภาพกราบกราน	มัฆวานจึงแถลงให้แจ้งใจ
ว่าพระสังข์ทองครองเมืองนี้	พระภูมียกราชธิดาให้
ให้ข้ามารับไปกรุงไกร	แต่ในเจ็ดวันดังสัญญา
จึงรีบเร่งยกรี้กรีพล	สิบห้าวันดั้นด้นเดินป่า
พักพลไว้นอกภารา	ปลอมมาแต่ข้ากับท่านยาย
เดี๋ยวนี้ได้ประสบพบพระสังข์	ที่ธุระปะปังก็สมหมาย
หาไม่ท้าวโกสีย์เธอตีตาย	มิเชื่อถามท่านยายตะแก่ดู

ฯ ๑๐ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวสามลพลอยว่าน่ากลัวอยู่
นี่หากบุญอุปถัมภ์ค้ำชู	พระอินทร์เอนดูไม่ตีรัน
แม้นไม่ปะลูกชายสิตายเปล่า	ใครเล่าจะช่วยผ่อนผัน
ทีนี้ได้ประสบพบกัน	นับวันแต่จะสบายใจ
พระองค์จงอยู่กับลูกยา	ให้หายเหนื่อยที่มาในป่าใหญ่
อันพวกพลยังค้างอยู่กลางไพร	พระสังข์จงให้ใครไปรับมา
ให้อยู่ที่ริมวังทั้งไพร่นาย	เลี้ยงดูพูวายให้หนักหนา
แล้วตรัสสั่งนวลนางรจนา	ปรนนิบัติพระบิดาให้จงดี
ว่าพลางทางชวนเมียขวัญ	ลาองค์ทรงธรรม์ทั้งสองศรี
พร้อมฝูงกำนัลขันที	ไปสู่ที่ปราสาทแก้วแววไว

ฯ ๑๐ คำ ฯ เชิด

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์รัศมีศรีใส
จึงทูลพระบิตุรงค์ทรงไชย	ลูกจะให้ไปรับกองทัพมา
ว่าพลางทางถวายอัญชลี	พระชนกชนนีนาถา
ลงจากปราสาทไชยไคลคลา	ออกหน้าพระโรงคัลทันใด

ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ

๏ นั่งเหนือแท่นสุวรรณบัลลังก์	ตรัสสั่งเสนาผู้ใหญ่
พระบิดาเรามาถึงเวียงไชย	พลไกรยังอยู่นอกบุรี
จงจัดแจงนายไพร่ออกไปรับ	ให้กองทัพเข้ามาในกรุงศรี
พูดจาปราไสกันให้ดี	รีบไปบัดนี้อย่าได้ช้า

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	อำมาตย์รับสั่งใส่เกษา
บังคมก้มกรานคลานออกมา	เรียกหากันอึงคนึงไป

ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา

๏ ทั้งไพร่นายหลายคนพร้อมพรัก	ล้วนแหลมหลักพูดจาอัชฌาไศรย
ต่างขึ้นขี่ม้าคลาไคล	ตรงไปยังป่าพนาลี

ฯ ๒ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงจึงเห็นพลขันธ์	ประชุมกันอยู่ในไพรศรี
จึงเข้าไปไต่ถามทันที	พวกนี้ฤๅที่ตามเสด็จมา
บัดนี้สององค์ทรงธรรม์	พบกันกับพระโอรสา
จึงใช้ให้เราผู้เสนา	ออกมาพาพวกเจ้าเข้าไป

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	นายทัพนายกองน้อยใหญ่
ต่างคนรู้ข่าวท้าวไท	ดีใจเปนพ้นคณนา
ที่บ่าวไพร่ของใครไม่อยู่	ให้เพื่อนกันตามกู่ตะโกนหา
แล้วเชื้อเชิญเสนีที่ออกมา	เข้านั่งร่มพฤกษาพูดจากัน

ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา

๏ บัดนั้น	พวกเสนาสามลคนขยัน
ครั้นเห็นจวนเวลาสายัณห์	จึงเตือนพวกทัพนั้นให้เตรียมกาย
พร้อมทั้งม้ารถคชสาร	รี้พลทวยหาญทั้งหลาย
ออกจากพงไพรทั้งไพร่นาย	ตามกันผันผายเข้าภารา

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงจึงให้หยุดยั้ง	อยู่ที่ทิมริมวังข้างน่า
ตัวนายก็ลงจากม้า	เข้ามาเฝ้าองค์พระทรงยศ
แล้วทูลว่าข้าออกไปรับ	กองทัพในป่าเข้ามาหมด
พร้อมทั้งไอยราม้ารถ	พระทรงยศจงทราบฤไทย

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์ยินดีจะมีไหน
จึงตรัสสั่งมหาเสนาใน	เราจะให้เลี้ยงดูหมู่โยธี
ท่านจงบัตรหมายไปบอก	พวกวิเสศนอกให้ถ้วนถี่
แต่งสำรับกับเข้าคราวนี้	แต่ของที่ดีดีจึงเอามา
ใครเปนนายเปนไพร่ก็ให้รู้	เลี้ยงดูเขาตามวาศนา
ทั้งของหวานของคาวเหล้ายา	จัดแจงแต่งมาให้ครบครัน

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	เสนีรับสั่งขมีขมัน
ถวายบังคมลาออกมาพลัน	บัตรหมายบอกกันวุ่นวาย

ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา

๏ บัดนั้น	พวกวิเสศแจ้งใจที่ในหมาย
ชวนกันหุงต้มแทบล้มตาย	ตัวนายจัดใส่ในสำรับ
เป็ดไก่คั่วแกงพแนงพล่า	ทั้งหวานคาวเหล้ายาเสร็จสรรพ
หาบตามกันไปให้กองทัพ	ตั้งสำรับเคียงเคียงเรียงราย

ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา

๏ บัดนั้น	พวกเสนีรี้พลทั้งหลาย
ต่างคนกินเหล้าเมามาย	ไม่มีอายพูดโป้งโผงอึง
บ้างลุกขึ้นเต้นรำทันที	กูจะซัดชาตรีสักหน่อยหนึ่ง
เพื่อนกันห้ามว่าอย่านะมึง	มันจะอึงอื้อไปอ้ายเกลอ
ลางคนประกวดอวดรู้	การกูแล้วใครไม่เสมอ
พูดกันเอะอะคะเออ	บ้างอ้าปากรากเรอวุ่นไป

ฯ ๖ คำ ฯ เจรจา เส้นเหล้า

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลเปนใหญ่
อยู่ด้วยโอรสยศไกร	ประมาณได้หลายทิวาราตรี
ท้าวคิดรำฦกตรึกตรา	ถึงคำมั่นสัญญากับโกสีย์
จำจะชวนลูกยาไปธานี	นิ่งอยู่อย่างนี้จะมีไภย
คิดพลางทางเรียกพระสังข์	มาลูบหลังลูบหน้าแล้วปราไส
พ่อนี้นึกประหวั่นพรั่นใจ	ด้วยเกินผัดสหัสไนยหลายวันมา
ฉวยท่านกริ้วโกรธทำโทษกร	เห็นชีวิตรบิดรจะสังขาร์
ขอเชิญลูกแก้วแววตา	ไปด้วยบิดายังธานี
ท่านลงมาเมื่อไรจะได้เห็น	อย่าให้เปนปดโป้กับโกสีย์
ทั้งฝูงหญิงชายชาวบุรี	จะยินดีด้วยองค์พระลูกยา

ฯ ๑๐ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์บังคมเหนือเกษา
จึงทูลสนองพระบัญชา	พระบิดาอย่าประหวั่นพรั่นฤไทย
ซึ่งจะพาข้าน้อยไปเมือง	จะให้เคืองบาทาก็หาไม่
ทุกวันนี้ก็หวังตั้งใจ	จะใคร่แทนคุณของทรงธรรม์
ทูลพลางทางผินภักตรา	ตรัสกับรจนาเมียขวัญ
เจ้าจะคลาไคลไปด้วยกัน	ฤๅแจ่มจันท์จะอยู่บุรี

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นวลนางรจนามารศรี
นบนอบตอบคำพระสามี	เมียนี้มิได้ไกลองค์
แม้นเสด็จไปไหนจะไปด้วย	กว่าชีวิตร์จะม้วยผุยผง
สุจริตคิดไว้ในใจจง	ตกไหนน้องคงจะตามไป

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์ยิ้มย่องสนองไข
ไม่เสียทีที่รักทรามไวย	จะหาเมียที่ไหนได้อย่างนี้
มาเราจะไปทูลลา	พระบิตุเรศมารดาทั้งสองศรี
ธุระพระบิดรร้อนเต็มที	พรุ่งนี้จะยกยาตรา
ว่าพลางทางถวายบังคมคัล	สองพระทรงธรรม์นาถา
ชวนเมียรักร่วมใจไคลคลา	สาวสรรค์กัลยาก็ตามไป

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ ครั้นถึงจึงถวายอัญชลี	พระชนกชนนีเปนใหญ่
แล้วทูลว่าบิตุรงค์ทรงไชย	จะรับข้าคืนไปยังภารา
ด้วยท้าวมีความผิดติดตัว	เกรงกลัวพระอินทร์นักหนา
พรุ่งนี้ลูกกับนางรจนา	ขอถวายบังคมลาไปด้วยกัน

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวสามลฟังคำลูกเขยขวัญ
เปนธุระแม่พ่อข้อสำคัญ	สุดที่จะผ่อนผันฉันใด
จึงว่าพ่อหมายมั่นทุกวันนี้	จะฝากผีลูกรักเมื่อตักไษย
ครั้งนี้เจ้าจะพรากจากไป	เปนจนใจไม่รู้จะทัดทาน
จงเกณฑ์พวกพลไกรให้หลายพัน	ไปป้องกันเภทไภยในไพรสาณฑ์
แม้นสิ้นทุกข์ลูกน้อยค่อยสำราญ	นานนานแล้วมาหาบิดร
อนึ่งพ่อขอฝากรจนา	ผิดชอบเมตตาช่วยสั่งสอน
จงคิดหวังดังน้องร่วมอุทร	เหมือนเห็นแก่บิดรมารดา

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์บังคมเหนือเกษา
คำนับรับพรพ่อตา	พระอย่ากินแหนงแคลงใจ
อันรจนานงลักษณ์	ลูกรักไม่มีที่เปรียบได้
ด้วยเปนเพื่อนลำบากยากไร้	ถึงผิดพลั้งอย่างไรก็ตามที

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นวลนางมณฑาโฉมศรี
ลดองค์ลงกอดพระบุตรี	โศกีครวญคร่ำรำพรรณ

ฯ ๒ คำ ฯ

โอ้

๏ โอ้ว่าลูกรักของแม่เอ๋ย	ทรามเชยเจ้าจะไปด้วยผัวขวัญ
เมื่อไรจะได้มาเห็นหน้ากัน	นับวันจะลับไปนับปี
เจ้าสายใจไกลตาของแม่แล้ว	จงฝากตัวผัวแก้วนะโฉมศรี
ทั้งพระชนกชนนี	อย่าให้มีเคืองขัดอัชฌา
แม้นผัวพิโรธอย่าโกรธตอบ	จงเคารพนบนอบดีกว่า
ปกป้องครองตัวของลูกยา	ไกลตาแม่แล้วแก้วกลอยใจ
ว่าพลางโลมลูบจูบภักตร์	สร้วมกอดลูกรักแล้วร้องไห้
ต่างองค์โศกาอาไลย	ครวญคร่ำร่ำไรไปมา

ฯ ๘ คำ ฯ โอด

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	นวลนางรจนาเสนหา
ก้มเกล้ากราบกรานมารดา	พิไรร่ำล่ำลาด้วยอาไลย

ฯ ๒ คำ ฯ โอด

โอ้

๏ โอ้เจ้าพระคุณทูลกระหม่อม	เคยถนอมเลี้ยงลูกมาจนใหญ่
ครั้งนี้จะพรากจากไป	ยังมิได้แทนคุณชนนี
เมื่อครั้งลูกออกไปอยู่ปลายนา	พระมารดาก็ต้องหมองศรี
ได้กลับมาอยู่วังครั้งนี้	ไม่ถึงปีจะต้องไปไกลภารา
ลูกมีกรรมทำทุกข์ให้พระแม่	ถึงสองครั้งตั้งแต่โหยหา
จงยกโทษโปรดเกล้าลูกยา	อย่าให้เปนเวราข้างหน้าไป
ร่ำพลางนางกราบลงกับบาท	มิอาจที่จะกลั้นน้ำตาได้
ชลเนตรฟูมฟองนองไนย	สอึกสอื้นไห้ไปมา

ฯ ๘ คำ ฯ โอด

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระสังข์สุริวงศ์พงศา
ครั้นบ่ายชายแสงสุริยา	จึงก้มกราบพ่อตาลาแม่ยาย
แล้วตรัสชวนนวลนางเมียขวัญ	สาวสนมกำนัลทั้งหลาย
ลงจากปราสาทแก้วแพรวพราย	ผันผายออกท้องพระโรงไชย

ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ

๏ ลดองค์ลงนั่งเหนืออาศน์	แล้วตรัสสั่งอำมาตย์ผู้ใหญ่
เวลารุ่งพรุ่งนี้เราจะไป	ยังกรุงไกรบิตุรงค์ทรงธรรม์
จงตระเตรียมม้ารถคชสาร	ทวยหาญเลือกล้วนที่ล่ำสัน
ทั้งสองทัพสมทบประจบกัน	ให้พร้อมในไก่ขันวันนี้
ปืนผาอาวุธในโรงแสง	จัดแจงเอาไปให้ถ้วนถี่
สั่งเสร็จเสด็จจรลี	เข้าสู่ที่ปราสาทแก้วแววไว

ฯ ๖ คำ ฯ เสมอ

๏ บัดนั้น	เสนาข้าเฝ้าน้อยใหญ่
มาผูกช้างเตรียมพลสกลไกร	พร้อมไว้คอยเสด็จดังบัญชา

ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา

๏ เมื่อนั้น	ท้าวสามลเศร้าสร้อยละห้อยหา
ครั้นรุ่งรางส่างแสงสุริยา	คิดถึงลูกสองราจะจากไป
เตือนนางมณฑาว่ายายเอ๋ย	ไม่ไปส่งลูกเขยเฉยเสียได้
แล้วชวนกัลยาคลาไคล	ตรงไปปราสาทพระลูกยา

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงจึงเข้าไปในห้อง	เห็นสองกระษัตริย์นาถา
บังคมคัลกันตามลำดับมา	พูดจาปราไสเปนไมตรี
พระองค์จะเสด็จกลับไป	ข้าจะเปลี่ยวเปล่าใจอยู่กรุงศรี
ทั้งคิดถึงโอรสบุตรี	เคยอยู่ที่นี่ได้อุ่นวัง
ถ้าพบปะพระอินทร์สิ้นทุกข์แล้ว	ให้ลูกแก้วสองรากลับมามั่ง
มาทแม้นมีธุระปะปัง	จะได้พึ่งพระสังข์สืบไป
ไม่คิดว่าลูกเขยเลยแล้ว	รักเหมือนลูกแก้วเกิดในไส้
อันนวลนางรจนายาใจ	ขอฝากไว้ใต้เบื้องบาทา

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวยศวิมลนาถา
ได้ฟังคำร่ำฝากธิดา	จึงตอบว่าภูธรอย่าร้อนใจ
จะรักนางอย่างราชบุตรี	อันจะมีฉันทานั้นหาไม่
ถึงทั้งสองลูกยาข้าพาไป	คงจะให้กลับมาอย่าอาวรณ์
สายนักก็แดดจะแผดกล้า	ข้าขอลาภูวไนยไปก่อน
ทั้งสององค์จงครองพระนคร	ให้ผาศุกทุกข์ร้อนอย่าแผ้วพาน
ว่าพลางชวนนางจันท์มา	กับลูกยาสององค์สรงสนาน
ต่างสอดเครื่องทรงอลงการ	ชัชวาลย์ล้วนแก้วแวววาวตา
ครั้นเสร็จก็ชวนพระสังข์	ออกไปยังเกยช้างข้างน่า
ท่านท้าวสามลนางมณฑา	ตามส่งออกมาถึงเกยไชย

ฯ ๑๐ คำ ฯ

๏ ท้าวยศวิมลกับพระสังข์	ต่างทรงช้างที่นั่งสูงใหญ่
นางจันท์รจนาทรามไวย	ต่างขึ้นพิไชยรถทอง
สาวสรรค์กำนัลในซ้ายขวา	ขี่ช้างหลังคาเปนแถวถ้อง
เสียงแซ่แตรสังข์ฆ้องกลอง	ให้เดินกองทัพน่าคลาไคล

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

จบพระราชนิพนธ์เรื่องสังข์ทอง