นิทานเรื่องสังข์ศิลป์ไชยตอนปลาย ต่อเรื่องตอนทึ่ทรงพระราชนิพนธ์บทลคร

กล่าวถึงท้าววัณณุราชยักษ์ ไม่เหนท้าวกุมภัณฑ์น้องชายไปมาหาสู่ช้านานผิดสังเกต จึงไปยังเมืองอโนราช ไปเห็นแต่เมืองเปล่าก็ตกใจ รีบออกไปยังป่าหิมพานต์เรียกพวกยักษ์มาถาม ครั้นรู้ว่าพระสังข์ศิลป์ไชยไปชิงนางเกสรสุมณฑา ฆ่าท้าวกุมภัณฑ์ตายก็โกรธเปนกำลัง ท้าววัณณุราชคิดว่าพระยานาคก็ถูกชิงเมียมาคงจะแค้นอยู่เหมือนกัน จึงให้เสนาลงไปเชิญพระยานาคให้ยกกองทัพมาสมทบ ไปตีเมืองปัญจาลนครแก้แค้นด้วยกัน แต่พระยานาคนั้นเคยรู้ฤทธิ์เดชพระสังข์ศิลป์ไชยครั่นคร้ามอยู่ ครั้นจะไม่ไปก็เกรงพระยายักษ์จะดูหมิ่นว่าขลาดจึงต้องจำใจไป ท้าววัณณุราชจึงให้พระยานาคเปนทัพหน้า ส่วนตัวเปนทัพหลวงยกไปยังเมืองปัญจาลนคร ขณะนั้นพระสังข์ศิลป์ไชยทูลลาท้าวเสนากุฏไปเที่ยวป่ากับสิงหรามิได้อยู่ในเมือง แต่พระยานาคหาทราบไม่ ครั้นยกมาถึงเมืองปัญจาลนครจึงอุบายว่าแก่ท้าววัณณุราชว่า นางทั้ง ๒ ตกอยู่ในมือข้าศึก ถ้ายกกองทัพบุกรุกเช้าไปตีเมืองทันที ก็จะเกิดภัยอันตรายแก่นาง ขอให้ตั้งกองทัพล้อมเมืองไว้ แลบอกให้ท้าวเสนากุฏส่งนางออกมาให้โดยดีก่อน ท้าววัณณุราชไม่รู้เท่าก็หยุดยั้งกองทัพอยู่ตามคำพระยานาค

ฝ่ายท้าวเสนากุฏรู้ว่ากองทัพยักษ์กับนาคมาล้อมเมืองก็ตกพระไทยกลัวเปนกำลัง พอพวกยักษ์มาร้องบอกให้ส่งนางเกสรสุมณฑากับนางศรีสุพรรณคืนไปให้โดยดี ท้าวเธอคิดเห็นว่าเหตุเกิดเพราะไปรับนางทั้งสองมาจึงวิงวอนให้นางกลับไป แต่นางหายอมไปไม่ ว่าพระสังข์ศิลป์ไชยไปป่ายังอิก ๓ วันจะกลับมา ขอให้ผัดผ่อนไปอิกสัก ๓ วัน ท้าวเสนากุฏจึงให้ไปร้องบอกยักษ์ว่า จะขอให้นางเตรียมตัวสัก ๓ วันแล้วจะส่งคืนไป ท้าววัณณุราชก็ยอม

ครั้นพระสังข์ศิลป์ไชยกับสิงหรากลับมาถึงเมืองปัญจาลนคร จึงเข้าไปเฝ้าท้าวเสนากุฏทูลอาสาต่อสู้ข้าศึก แล้วขึ้นไปยืนบนกำแพงเมืองกับสิงหรา ทำสิงหนาทร้องประกาศแก่ข้าศึกว่า เพราะพระสังข์ศิลป์ไชยไม่อยู่จึงมาล้อมเมืองได้ เดี๋ยวนี้กลับมาแล้วที่จะยอมส่งนางให้นั้นอย่าสงไสย ท้าววัณณุราชได้ยินก็โทษว่าเพราะพระยานาคให้รั้งรอไว้ ถ้าตรงเข้าตีเมืองแต่แรกมาถึงก็จะได้นางไปเสียแต่เวลาพระสังข์ศิลป์ไชยไม่อยู่นั้นแล้ว ฝ่ายพระยานาคนั้นพอเห็นพระสังข์ศิลป์ไชยก็สิ้นทนงองอาจรีบเลิกพลหนีไปเมืองบาดาล ยังแต่ท้าววัณณุราชตั้งล้อมเมืองอยู่ หมายว่าจะรบพุ่งแก้แค้นให้จงได้ ฝ่ายพระสังข์ศิลป์ไชยนั้นคิดว่าท้าววัณณุราชได้มีคุณคราวพามาส่งเมื่อขากลับ จะทำอันตรายหาควรไม่ จึงเขียนหนังสือผูกลูกศรยิงไปให้ท้าววัณณุราช บอกว่าเดิมท้าวกุมภัณฑ์บังอาจมาลักนางเกสรสมณฑาไป ครั้นท้าวเสนากุฏให้พระสังข์ศิลป์ไชยตามหาไปพบจะพากลับมาบ้านเมือง ท้าวกุมภัณฑ์ไม่พูดจาว่ากล่าวแต่โดยดี จะฆ่าฟันจึงจำต้องต่อสู้ป้องกันตัว ท้าวกุมภัณฑ์สู้ไม่ได้ก็ตาย เหตุการณ์ทั้งปวงที่เปนมาหาได้เกี่ยวข้องกับท้าววัณณุราชไม่ ที่ท้าววัณณุราชยกกองทัพมา ถ้ารบพุ่งกันขึ้นก็สำหรับแต่ไพร่พลจะล้มตายด้วยกันทั้งสองฝ่าย จะเปนประโยชน์อันใด เพราะเหตุการณ์ก็ล่วงไปหมดแล้ว เปนไมตรีกันเสียจะมิดีกว่าหรือ ท้าววัณณุราชได้อ่านสารก็เห็นจริงด้วยตามคำของพระสังข์ศิลป์ไชย จึงเขียนหนังสือตอบผูกลูกศรยิงกลับเข้าไปว่าจะยอมเปนไมตรีกันต่อไป พระสังข์ศิลป์ไชยก็ออกไปหาพระยายักษ์ยังที่พลับพลา แต่นั้นมาท้าววัณณุราชก็เปนไมตรีดีกันกับท้าวเสนากุฏ ในบทลครเก่าว่าท้าววัณณุราชกับท้าวเสนากุฏปฤกษากันให้อภิเศกพระสังข์ศิลป์ไชยกับนางศรีสุพรรณครองเมืองปัญจาลนคร แล้วจบเรื่องเพียงนั้น แต่ในหนังสือฉบับลาวว่าพระสังข์ศิลป์ไชยทูลขอให้ไปรับนางเทพธิดาซึ่งเคยได้พบกันเมื่อไปตามนางเกสรสุมณฑานั้นมาอภิเศกเปนมเหษี ส่วนนางศรีสุพรรณว่าพระยานาคแต่งบรรณาการมาขอเปนไมตรี แลขอนางกลับคืนไปเปนมเหษีอย่างเดิม.