บทนำเรื่อง

เรื่องโอวาทกระสัตรีนี้ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงกล่าวไว้ในคำนำฉบับพิมพ์พุทธศักราช ๒๔๖๐ ว่า “หนังสือโอวาทกระสัตรี ผู้ใดแต่งหาทราบไม่ ปรากฏบอกไว้ข้างท้ายแต่ว่าแต่งเมื่อปีมะโรง จุลศักราช ๑๒๐๖ (พ.ศ. ๒๓๘๗) ในสมัยรัชกาลที่ ๓ เสียดายอยู่ที่สำนวนแต่งไม่สู้จะดีนัก แต่นับว่าควรพิมพ์ด้วยเป็นหนังสือเก่า”[๑]

โอวาทกระสัตรีแต่งเป็นกลอนสุภาพไม่ปรากฏหลักฐานว่าใครเป็นผู้แต่ง เนื้อเรื่องเป็นคำสอนและข้อควรประพฤติปฏิบัติของกุลสตรีให้รู้จักหน้าที่ของการเป็นภรรยาที่ดี รู้จักปรนนิบัติสามีทั้งในเรื่องการบ้านการเรือน การครองตน สอนในเรื่องของอิริยาบถต่าง ๆ ทั้ง นั่ง นอน ยืน เดิน การรู้จักเลือกใช้แต่คำพูดที่ดี ซึ่งหากหญิงใดนำคำสอนเหล่านี้ไปปฏิบัติ ชีวิตครอบครัวจะพบแต่ความสุข เกิดสิริมงคลแก่ครอบครัว เนื้อเรื่องของโอวาทกระสัตรีนี้ ผู้แต่งได้กล่าวถึงลักษณะของสตรีไว้ ดังนี้

ลักษณะของหญิงที่ดี มี ๔ จำพวก คือ

มาตาภิริยา เป็นลักษณะของหญิงที่เคารพรัก และคอยดูแลปรนนิบัติสามีเป็นอย่างดียิ่ง เสมือนมารดารักบุตร

ภคินีภิริยา เป็นหญิงที่เชื่อฟัง เคารพนบนอบต่อสามี เสมือนพี่กับน้องร่วมบิดามารดาเดียวกัน

ทาสีภิริยา เป็นหญิงที่เคารพยำเกรงสามี เสมือนบ่าวกับนายจ้าง

สหายิกาภิริยา เป็นหญิงที่เคารพรักสามี เสมือนเพื่อนร่วมทุกข์ร่วมสุข

ลักษณะของหญิงที่ประพฤติไม่ดี มี ๓ จำพวก คือ

วัฒกาภริยา เป็นหญิงที่ชอบแต่งตัวใช้มารยาหญิง แสร้งให้ชายหรือสามีหลงเสน่ห์ในเรื่องของกามารมณ์ หญิงเช่นนี้มิได้มีความจริงใจต่อสามี หากชายใดหลงเสน่ห์ก็จะพบแต่ความหายนะ

อาชญาภริยา เป็นหญิงที่ชอบขมขู่ ดุด่าว่าสามีต่อหน้าผู้อื่นให้เป็นที่อับอายแก่คนทั่วไป

โจรีภริยา เป็นหญิงที่ชอบใช้เสน่ห์มารยาหลอกล่อให้บุรุษผู้มีฐานะลุ่มหลง หญิงเช่นนี้มุ่งหวังแต่เพียงทรัพย์สมบัติของสามีเท่านั้น

ผู้แต่งได้กล่าวถึงลักษณะของหญิงที่ประพฤติไม่ดีทั้งสามแบบ ซึ่งบุรุษทั้งหลายควรพิจารณาสตรีเหล่านี้ให้ถี่ถ้วน เพราะไม่มีคุณสมบัติใดเลยที่จะทำหน้าที่เป็นแม่บ้านแม่เรือนที่ดีได้

ผู้แต่งยังได้ยกตัวอย่างเปรียบเทียบเป็นเรื่องเล่าให้เห็นถึงลักษณะของหญิงที่ดีที่มีความเป็นแม่ศรีเรือน หมั่นคอยดูแลปรนนิบัติสามี เอาใจใส่ในงานบ้านงานเรือน สตรีเหล่านี้แม้จะมีสามีที่ประพฤติไม่ดี แต่ด้วยคุณงามความดีของการปฏิบัติตนในการทำหน้าที่ภรรยาที่ดี ก็จะส่งเสริมให้สามีและครอบครัวพบแต่ความสุข ความเจริญได้ และ

เช่นเดียวกันหากบุรุษใดแม้จะประพฤติตนเป็นคนดี แต่มีภรรยาที่ประพฤติตนไม่เหมาะสม ไม่มีความเป็นแม่บ้านแม่เรือน ชอบดุด่าว่าสามี ชีวิตครอบครัวนั้นจะพบแต่ความอัปมงคล หาความเจริญใส่ตัวเองและครอบครัวมิได้ จะเห็นได้ว่าผู้แต่งได้ชี้ให้เห็นถึงข้อควรปฏิบัติของสตรีในการเป็นภรรยาที่ดี ซึ่งสังคมไทยถือเป็นคุณสมบัติของหญิงไทย

เรื่องโอวาทกระสัตรีมีคำสอนที่สะท้อนให้เห็นค่านิยมของวัฒนธรรมไทยที่สตรีสมัยนั้น พึงปฏิบัติในการทำหน้าที่ภรรยาที่ดี ดังคำสอนว่า

และ

นอกจากนี้ยังปรากฏคตินิยมเรื่องของการมีครอบครัวในสมัยนั้น บิดามารดาของหญิงสาวโดยทั่วไป มักจะจัดการให้ลูกสาวได้แต่งงานมีครอบครัวไปตามประเพณีนิยม สตรีจึงต้องแต่งงานมีครอบครัวเพราะถือว่าการมีสามีเป็นเกียรติยศเชิดหน้าชูตาแก่ครอบครัว สังคมไทยจึงให้ความสำคัญและความเป็นใหญ่ในบ้านแก่สามี ดังคำสอนที่ว่า

คำสอนเกี่ยวกับความประพฤติและกิริยามารยาท เช่น

คำสอนในเรื่องของการรู้จักใช้วาจา คำพูดที่เหมาะสม ดังคำสอน

เรื่องโอวาทกระสัตรีนี้ได้ให้ความรู้ที่เป็นประโยชน์ต่อการดำเนินชีวิตของสตรีในสมัยนั้น ซึ่งคำสอนและคตินิยมต่อแบบแผนและการปฏิบัติตนให้เหมาะสมดีงามของสตรีนั้น ยังคงนำมาใช้ได้ในปัจจุบัน ดังที่ผู้แต่งได้กล่าวถึงค่านิยมของการเลือกสตรีเป็นคู่ครองไว้ว่า ควรจะพิจารณาจากมารดา ดังคำสอนที่ว่า

เรื่องโอวาทกระสัตรีมีเรื่องเล่าแทรกเป็นนิทานสอนใจไว้หลายเรื่อง ดังตัวอย่างเช่นเรื่อง พระโพธิสัตว์กับอำมาตย์รับใช้ ๕ นายได้พลัดพรากจากบ้านเมืองมารอนแรมอยู่กลางป่าเดินทางมาถึงเขตแดนของยักขินี ซึ่งแปลงร่างเป็นสตรีสวยงาม มีกลิ่นกายอันหอมละมุน ด้วยหวังว่าหากชายใดเข้ามาในป่านี้และหลงใหลในความสวยงามของสตรีก็จะหลอกล่อให้ตายใจด้วยเสน่ห์มารยา พระโพธิสัตว์ทรงรู้เท่าทัน มิได้หลงใหลในความสวยงามของยักขินีแปลง จึงตักเตือนให้อำมาตย์ทั้งห้านายทราบว่าเป็นกลลวง แต่อำมาตย์เหล่านั้นไม่เชื่อในคำเตือนด้วยหลงเสน่ห์ในความงามของยักขินีแปลง จึงถูกยักขินีเหล่านั้นจับกินเป็นอาหาร พระโพธิสัตว์ทรงรอดพ้นมาได้ด้วยมิได้หลงใหลในเสน่ห์มารยาหญิง และได้รับอัญเชิญจากเหล่าเสนาประชาราษฎรให้เป็นผู้ครองกรุงพาราณสีสืบต่อไป

ผู้แต่งได้ยกเรื่องเล่านี้เป็นเชิงสั่งสอนให้เห็นว่า หากชายใดที่หลงใหลแต่ความงามสตรีที่ใช้เสน่ห์เล่ห์กลหลอกลวงชีวิตก็จะพบกับความหายนะได้

นิทานสุภาษิตที่ผู้แต่งได้ยกตัวอย่างอีกเรื่องหนึ่งคือ สุนัขตัวหนึ่งได้ตามนายพรานเข้าไปในป่า และหลงทางกับนายพราน ฤาษีพบเจอเข้าจึงนำไปเลี้ยงดู วันหนึ่งสุนัขหนีไปเที่ยวเล่นในป่าได้พบกับราชสีห์ ด้วยความตกใจกลัวจึงหนีไปหาพระฤาษี ด้วยความเมตตาฤาษีจึงทำพิธีแปลงร่างของสุนัขให้กลายเป็นราชสีห์ ฤาษีได้เลี้ยงดูสุนัขแปลงด้วยความรัก ความเมตตาแต่สุนัขแปลงในร่างของราชสีห์เกิดความฮึกเหิม ว่าตนมีพละกำลังเหนือกว่าผู้อื่นอีกทั้งมิได้มีสัมมาคารวะ จึงเที่ยวไประรานผู้อื่นอยู่เสมอ

วันหนึ่ง มันไปเที่ยวเล่นในป่าได้พบกับนางราชสีห์และหมายปองเป็นคู่ครอง นางราชสีห์จึงให้สุนัขแปลงไปพบบิดามารดาของนาง โดยบอกกล่าวให้ผู้ใหญ่รับทราบจึงเป็นการถูกต้องตามประเพณี สุนัขแปลงจึงไปขอนางราชสีห์และเมื่อบิดามารดาของนางได้ถามถึงชาติตระกูล ด้วยความไม่ทราบในชาติกำเนิดของตน และไม่กล้าที่จะเปิดเผยความจริงว่าตนเคยเป็นสุนัขมาก่อน และกลับคิดว่าถ้าบิดามารดาของนางราชสีห์ไปถามเรื่องชาติกำเนิดของตน ฤาษีจะบอกความจริง จึงคิดจะฆ่าฤาษีผู้มีพระคุณ แต่พระฤาษีได้ทราบด้วยฌานว่า สุนัขนี้คิดเนรคุณ จึงทำให้ราชสีห์แปลงกลับเป็นสุนัขตามชาติกำเนิดเดิม

ผู้แต่งได้ยกเรื่องเล่านี้ โดยเปรียบเทียบกับการปฏิบัติตนของสตรีว่า หากสตรีใดที่สามีรักให้เกียรติและยกย่อง แต่สตรีนั้นกลับไม่ให้เกียรติหรือคิดไม่ดีต่อสามีตน ก็เปรียบเสมือนสุนัขตามนิทานที่กล่าวไว้ที่คิดเนรคุณต่อผู้มีพระคุณของตน เปรียบเป็นคำพังเพยเสมือนให้ทุกข์แก่ผู้อื่น ทุกข์นั้นจะกลับย้อนมาหาตนเอง แต่ถ้าหากมอบความสุขความดีงามให้ ความสุขเหล่านี้ก็จะกลับมาหาตนเช่นกัน

นอกจากจะเป็นคำสอนหลักการปฏิบัติตนสำหรับสตรีที่ดีแล้ว ผู้แต่งยังกล่าวถึงลักษณะของหญิงที่ประพฤติตนไม่เหมาะสม ได้แก่หญิงที่เอาแต่แต่งตัวไม่ทำงานบ้านการเรือน ชอบออกนอกบ้าน ดูแต่โขนละคร นอนตื่นสาย ชอบเล่นไพ่ หญิงที่พูดจาใช้คำหยาบ และมักใช้เงินทองสุรุ่ยสุร่าย เป็นต้น หญิงเหล่านี้มีแต่ทำให้สามีพบแต่ความทุกข์ และตอนท้ายเรื่องผู้แต่งได้กล่าวว่าคำสอนในหลักการปฏิบัติดีนี้จะเป็นสิริมงคลทั้งหญิงและชาย หากนำไปปฏิบัติจะประสบความสุขความเจริญในชีวิต ทั้งชื่อเสียง เงินทอง และยศฐาบรรดาศักดิ์ เป็นที่เคารพแก่คนทั่วไป หญิงที่ดีจึงต้องรู้จักประพฤติปฏิบัติตนให้ดีงาม หมั่นปรนนิบัติให้สามีรัก ให้เป็นคนดีทั้งการกระทำและความคิดจะเป็นที่รักและเกรงใจแก่สามี สิ่งเหล่านี้จะเกิดมงคลแก่ชีวิต เสริมคุณค่าในตนเองและเป็นความภาคภูมิของวงศ์ตระกูลสืบต่อไป