บทนำเรื่อง

เรื่องกฤษณาสอนน้องคำฉันท์นี้มีปรากฏอยู่ ๒ ฉบับคือ ฉบับกรุงธนบุรีและฉบับพระนิพนธ์ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรสในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ กฤษณาสอนน้องคำฉันท์ฉบับกรุงธนบุรี ตามที่ปรากฏต้นฉบับในหนังสือสมุดไทยมี ๖ เล่ม ตั้งแต่เลขที่ ๗๓ – ๗๘ ผู้แต่งคือ “พระยาราชสุภาวดี” และ “พระภิกษุอินท์” ได้ร่วมกันแต่งซ่อมสำนวนเก่าที่ลบเลือนสูญหาย ซึ่งสันนิษฐานว่าเป็นสำนวนสมัยกรุงศรีอยุธยาในรัชสมัยพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ โดยระบุไว้ในตอนท้ายเรื่องว่า

กฤษณาสอนน้องคำฉันท์ฉบับกรุงธนบุรีเป็นวรรณคดีคำฉันท์ชั้นครูเรื่องหนึ่ง เนื้อเรื่องกล่าวถึงกษัตริย์พระองค์หนึ่งพระนามว่า ท้าวพรหมทัต ครองกรุงพาราณสี มีพระมเหสีชื่อ บุษบา มีพระราชธิดา ๒ พระองค์ พระราชธิดาองค์ใหญ่ชื่อว่า นางกฤษณา และพระราชธิดาองค์เล็กชื่อว่า จรับประภา (มีสมุดไทยบางเล่มชื่อว่า นางจันทรประภา หรือ จิรประภา) ท้าวพรหมทัต พระบิดาจัดให้มีการสยุมพร โดยนางกฤษณาได้อภิเษกสมรส มีพระสวามีในคราวเดียวกันถึง ๕ พระองค์ ส่วนนางจรับประภามีพระสวามีเพียงพระองค์เดียว แต่นางกลับมีปัญหาในการครองคู่ พระสวามีไม่ทรงโปรดและไม่เป็นที่สนิทเสน่หา นางจึงมีแต่ความทุกข์โศกตรอมใจ และมีพระวรกายซูบผอม หมดสง่าราศี แต่การณ์กลับตรงกันข้ามกับนางกฤษณาซึ่งครองสุขกับพระภัสดาทั้ง ๕ เป็นที่รักใคร่และยำเกรงพระทัยของพระภัสดาทุกพระองค์ นางจรับประภาจึงไปทูลถามถึงเหตุแห่งความสุข ความปรองดองในการครองชีวิตคู่ว่านางกฤษณามีวิธีการ เคล็ดลับหรือใช้เวทมนตร์คุณไสยวิเศษใดถึงสามารถครองคู่กับพระภัสดาทั้ง ๕ พระองค์ได้อย่างราบรื่น โดยปราศจากฉันทาคติ นางกฤษณาจึงอธิบายและสอนนางจรับประภาว่า เพราะนางวางองค์ได้อย่างเหมาะสมในการเป็นพระชายา นางประพฤติปฏิบัติตนด้วยการผูกไมตรี รู้จักการครองตน มีความซื่อสัตย์จงรักภักดีต่อพระสวามี รู้จักอุปนิสัยและจิตใจของพระสวามี ไม่ข่มเหงดูถูกผู้ที่ต่ำต้อยกว่า รู้จักรักษากิริยามารยาท นางมิได้กระทำมนตร์เสน่ห์ให้พระสวามีหลงใหลแต่ประการใด เพราะสิ่งเหล่านี้ถือเป็นสิ่งที่ชั่วร้าย ก่อให้เกิดโทษมากกว่าที่จะเป็นคุณ เป็นการกระทำของหญิงชั่วที่ไม่พึงยึดเป็นแบบอย่าง นางกฤษณาจึงสั่งสอนนางจรับประภาให้รู้จักหลักการครองชีวิตคู่ว่าสิ่งใดควรประพฤติปฏิบัติ สิ่งใดไม่ควรกระทำ ให้รู้จักหน้าที่ของภรรยา ทั้งยังสอนในเรื่องศีลธรรม จรรยา การทำความดี และเมื่อนางจรับประภานำคำสอนของนางกฤษณาไปปฏิบัติตาม นางก็สามารถครองชีวิตคู่กับพระสวามีได้อย่างมีความสุขเช่นกัน

เนื้อหาของเรื่องกฤษณาสอนน้องคำฉันท์เป็นคำสอนที่แสดงให้เห็นถึงสภาพสังคมและวัฒนธรรมของไทยในอดีตที่สอนความประพฤติข้อควรปฏิบัติของสตรีและหน้าที่ของการเป็นภรรยาที่ดี คำสอนและข้อปฏิบัติกิริยาอาการบางอย่างของสตรีในกฤษณาสอนน้องคำฉันท์นี้ยังคงเป็นแบบอย่างและเป็นแนวทางการปฏิบัติที่สังคมไทยในปัจจุบันยอมรับและถือเป็นคุณสมบัติของผู้หญิงไทย ตัวอย่างคำสอนเรื่องของความสัตย์และการมีกิริยามารยาท เป็นสิ่งที่สตรีที่ดีควรมีความซื่อสัตย์ ความภักดีต่อสามี มีกิริยา วาจา และมารยาทที่เรียบร้อย อ่อนหวาน สิ่งเหล่านี้เป็นสิ่งที่ดีงาม หญิงใดนำไปประพฤติปฏิบัติจะมีแต่ความเป็นสิริมงคลแก่ชีวิตผู้นั้น

หรือ

การสอนให้รู้จักพระคุณของบิดามารดา

และ

นางกฤษณายังสอนนางจรับประภาให้รู้ในสิ่งที่สตรีไม่ควรปฏิบัติ

ตัวอย่างคำสอนที่ชี้ให้เห็นถึงลักษณะของหญิงไม่ดี คบชู้สู่ชาย ซึ่งเป็นสิ่งที่ไม่ควรประพฤติ เช่น

หรือลักษณะกิริยามารยาทที่สตรีไม่ควรปฏิบัติ ตัวอย่างคำสอนว่า

นอกจากนี้ยังมีบทเปรียบเทียบให้เข้าใจสัจธรรม เช่น ความดี ซึ่งเป็นคุณค่าของมนุษย์ ดังตัวอย่าง