บทนำเรื่อง

เรื่องคำฉันท์สอนหญิงนี้ เป็นหนังสือเก่าไม่ปรากฏนามผู้แต่งได้จัดพิมพ์ครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๓ ในหนังสือวชิรญาณ และต่อมาได้พิมพ์เป็นเล่ม ครั้งที่ ๒ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๕ เพื่อแจกในงานทอดกฐินของคณะสามัคคีวัดพิกุลโสคันธ์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา และพิมพ์ครั้งที่ ๓ ในงานฌาปนกิจศพนางปุ่น สำเนียงพิน เมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๔ ในการจัดพิมพ์เรื่องคำฉันท์สอนหญิงครั้งนี้ได้ตรวจสอบชำระโดยใช้ฉบับพิมพ์ พ.ศ. ๒๔๗๕ เป็นหลัก โดยปรับอักขรวิธีบางส่วนให้ใกล้เคียงกับปัจจุบัน

เรื่องคำฉันท์สอนหญิงแต่งด้วยคำประพันธ์ ๓ ชนิด คืออินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ จำนวน ๕๖ บท กาพย์ฉบัง ๑๖ จำนวน ๗๘ บท และกาพย์สุรางคนางค์ ๒๘ จำนวน ๓๖ บท เนื้อเรื่องเป็นสุภาษิตสำหรับสตรีทุกชนชั้น กล่าวถึงข้อควรประพฤติปฏิบัติของกุลสตรี

เนื้อหาตอนต้นของคำฉันท์สอนหญิงบอกจุดมุ่งหมายในการแต่งไว้ว่า

เนื้อหาของคำสอนนี้กล่าวถึงข้อที่ควรปฏิบัติและข้อห้ามที่สตรีไม่ควรกระทำ และมีตัวอย่างของผลดีจากการปฏิบัติตามคำสอนและผลร้ายเมื่อไม่ปฏิบัติตาม ดังตัวอย่าง

สอนให้ระมัดระวังตนในเรื่องการเดิน การยืนและการลุกนั่ง

และสอนให้รู้จักวิธีการเดินที่ถูกต้องผึ่งผายและสง่างามเสมือนท่าทางของช้างทรง

สอนการแต่งกายให้งามอย่างพอดี เหมาะสมกับฐานะและการรู้จักเลือกเครื่องแต่งกายให้เหมาะสมกับลักษณะของตนเอง

และหากสตรีแต่งกายมากเกินไปดูไม่สมควรก็จะได้รับการติเตียน

สอนให้รู้จักการใช้วาจาที่ไพเราะ อ่อนหวาน ไม่ใช้คำพูดที่นินทาว่าร้าย หรือการพูดจาหยาบคาย และไม่พูดยกตนข่มผู้อื่น

สอนให้ระมัดระวังตนในเรื่องรับประทานอาหาร เช่น อย่าทำกิริยาหันหน้าหันหลังยามรับประทานอาหาร อย่าเปิบข้าวคำใหญ่ หรือเคี้ยวอาหารและซดน้ำแกงด้วยเสียงที่ดัง

สอนให้ระวังตนในเรื่องกิริยาการนอน เช่น อย่านอนหงาย อย่านอนก่ายหน้าผาก หรือนอนกอดอกและหากนอนไม่ระวังหรือนอนไม่ถูกทิศทาง อาจจะทำให้เจ็บป่วยได้ แต่ถ้าหากนอนในท่าที่ถูกต้อง ร่างกายได้พักผ่อนอย่างเต็มที่ จะมีสุขภาพที่ดี

สอนให้รู้จักทำครัว และมีความละเอียดรอบคอบดูแลความเรียบร้อยเรื่องงานในครัว เช่น คอยหมั่นล้างถ้วยชาม อย่าให้ข้าวคาหม้อ คอยดูแลครัวไฟให้เรียบร้อยสะอาดตา เมื่อหุงข้าวทำครัวเสร็จแล้วต้องดับไฟ

และ

สอนให้รู้จักปรนนิบัติดูแลสามี เช่น เสื้อผ้าเครื่องแต่งกาย ข้าวปลาอาหารต้องดูแลให้สามีรับประทานก่อน จนเมื่อสามีรับประทานเสร็จตนจึงค่อยรับประทาน จัดเตรียมที่นอนให้สะอาดเรียบร้อย เตรียมน้ำสำหรับล้างหน้า คอยพัดวีเมื่อยามร้อน เป็นต้น

และ

และเมื่อสามีมีจิตปฏิพัทธ์ด้วย ภรรยาต้องพร้อมใจอย่าทำท่าทางรังเกียจเดียดฉันท์

และ

สอนให้มีความซื่อสัตย์และจงรักภักดีต่อสามี แม้สามีจะได้รับความลำบาก ภรรยาจะไม่ทอดทิ้งสามี

สอนให้มีความเคารพนบนอบต่อบิดามารดาสามีเสมือนบิดามารดาตน และมีน้ำใจเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ต่อญาติวงศ์

สอนให้ไม่นำเรื่องในบ้านหรือความลับของสามีไปเล่าให้ผู้อื่นฟัง และหากสามีโกรธขึ้ง ภรรยาต้องระงับอารมณ์ไม่เถียงทะเลาะกันให้เป็นที่ติฉินของชาวบ้าน

สอนให้ประพฤติตนเป็นคนดี รู้จักรักนวลสงวนตัว เมื่อเวลาค่ำไม่ออกนอกบ้าน และหากจะออกจากบ้านต้องมีเพื่อนไปด้วย

หรือ

สอนให้ไม่เข้าบ่อนเล่นการพนัน หรือเล่นละครฟ้อนรำ ควรประกอบอาชีพอยู่กับบ้านเพื่อระวังรักษาตน

สอนให้เรียนรู้วิชาการช่างฝีมือในงานเย็บปักถักร้อย ซึ่งเป็นคุณสมบัติประการหนึ่งของการเป็นกุลสตรีไทย

ให้ศึกษาและเรียนรู้หนังสือเพื่อเป็นวิชาประดับตน

ผู้แต่งได้เปรียบเทียบสตรีเสมือนดอกไม้และแหวนประดับที่งดงามหากรู้จักระวังรักษาตนจะมีคุณค่า แต่ถ้าสตรีนั้นชอกช้ำบุบสลาย จะไม่เป็นที่ปรารถนาของบุรุษ

นอกจากคำสอนให้สตรีรู้จักการประพฤติและปฏิบัติตนให้เป็นกุลสตรีที่ดีงามแล้ว ยังเปรียบเทียบคุณค่าความดีของสตรีในลักษณะต่าง ๆ เช่น

- หญิงที่มีความซื่อสัตย์สุจริตต่อสามีและตนเอง เสมือนมีสร้อยสังวาลที่มีค่าไว้ประดับกาย

- หญิงที่มีอัธยาศัยไมตรีดี เสมือนมีแหวนทองอันมีค่าประดับนิ้วมือ

- หญิงที่รู้จักคิดและมีสติปัญญา เสมือนมีเครื่องแต่งกายอันงดงามวิจิตรไว้ประดับตน

- หญิงที่ปฏิบัติตนตามหลักพรหมวิหาร ๔ เสมือนมีอาภรณ์อันมีคุณค่าไว้ประดับกาย และเป็นศักดิ์ศรีแก่วงศ์ตระกูล

นอกจากนี้ผู้แต่งยังชี้ให้เห็นถึงคตินิยมของสังคมไทยสมัยก่อนที่สตรีจะต้องแต่งงานมีคู่ครองและให้สามีเป็นผู้ปกป้องดูแลเสมือนมีแหวนวงอันล้ำค่ามาประดับนิ้วมือและเป็นความภาคภูมิใจประการหนึ่งของสตรีที่ตนมีเจ้าของแล้ว มิต้องห่วงใยที่บุรุษใดจะมาหมายปองอีก

และ

และเช่นเดียวกันหากหญิงใดไม่มีคู่ครองก็เหมือนด้อยศักดิ์ศรีความเป็นสตรีเปรียบประดุจดอกไม้ที่ไม่มีใครเด็ดดอมจะมีแต่ร่วงโรยไป

คตินิยมอีกประการหนึ่งคือ การพิจารณาเลือกสตรีเป็นคู่ครอง บิดามารดาฝ่ายชายจะต้องเลือกสตรีที่มีมารดาประพฤติปฏิบัติดีและได้อบรมเลี้ยงดูบุตรสาวให้เป็นแม่บ้านแม่เรือนที่ดี

และ

เรื่องคำฉันท์สอนหญิงยกตัวอย่างลักษณะสตรีไว้ ๓ แบบ คือสตรีที่ได้แต่งงานด้วยการสู่ขอถูกต้องตามประเพณี สตรีที่ติดตามชายคนรักไปอยู่ด้วยกัน และสตรีที่คบชายมากหน้า ซึ่งสตรีทั้ง ๓ แบบนี้ใครเลือกที่จะประพฤติตามแบบที่ถูกต้อง ชีวิตจะประสบแต่สิ่งที่ดี แต่หากเลือกในสิ่งที่ผิดระบอบประเพณีจะเป็นที่ครหาทั่วไป และกล่าวถึงลักษณะของหญิงที่ประพฤติไม่ดีซึ่งมารดาไม่ได้อบรมสั่งสอน หญิงเหล่านี้แม้จะมีรูปลักษณ์งดงามเพียงใด บุรุษก็ไม่มีความปรารถนาที่จะเลือกเป็นคู่ชีวิต หญิงที่ชอบแต่งตัว ชอบเที่ยวกลางคืนกับผู้ชาย หญิงที่พูดมาก หญิงเหล่านี้ชีวิตจะประสบความหายนะ ทำให้วงศ์ตระกูลเสื่อมเสีย และไม่มีใครคบเพราะไม่เชื่อใจ

ตอนท้ายของเรื่องผู้แต่งได้ชี้แจงว่า ให้สตรีรู้จักพิจารณาเลือกปฏิบัติตนและกระทำในสิ่งที่ดีเป็นบุญกุศลแก่ชีวิต เมื่อมีครอบครัวจะได้พบกับบุรุษที่ดีมีชาติตระกูลและเมื่อนำคำสอนเหล่านี้ไปปฏิบัติในการครองชีวิต เพื่อทำหน้าที่ภรรยาที่ดี หมั่นคอยปรนนิบัติดูแลสามีจะทำให้สามีรักเกิดความเกรงใจ และผลจากการปฏิบัติดีจะเกิดความเป็นสิริมงคลเป็นที่กล่าวขานชื่นชม และชีวิตการครองคู่จะพบกับความสุขความเจริญแก่วงศ์ตระกูลสืบต่อไปได้

และ

เรื่องคำฉันท์สอนหญิงเป็นคำสอนที่เป็นหลักประพฤติปฏิบัติสำหรับสตรี เพื่อนำไปใช้กับชีวิตครอบครัวและสังคมให้สตรีรู้จักการปฏิบัติตนให้ถูกต้อง เหมาะสม ทั้งการใช้กิริยาวาจา มารยาทการแต่งกาย และการรู้จักปรนนิบัติ ดูแลเอาใจใส่ต่อสามีเพื่อทำหน้าที่ภรรยาที่ดี คำสอนและข้อปฏิบัติเหล่านี้เป็นค่านิยมประการหนึ่งของสังคมไทยที่มุ่งหวังให้สตรีรู้จักทำหน้าที่และปฏิบัติตนเป็นคนดี แม้ว่าข้อห้ามบางประการของสตรีในสมัยนั้นในเรื่องของการเล่นละครฟ้อนรำจะเปลี่ยนแปลงไปตามสภาพสังคมไทยในปัจจุบันแต่คำสอนและข้อควรปฏิบัตินี้ยังคงเป็นประโยชน์สำหรับสตรีในสังคมไทยเลือกนำไปใช้เพื่อเสริมคุณค่าในตนเอง