หมวด ๗ ว่าด้วยทำนองทำการอย่างใหญ่และทำการอย่างน้อย

ได้พรรณาคุณประโยชน์ในลักษณวิธีการปันหน้าที่พนักงานกันทำการ วิธีใช้เครื่องจักร์ ลักษณการระดม และลักษณที่รวบรวมกันตั้งกองทำการอย่างเดียวอยู่เปนทำเลที่นั้นพอเปนที่สังเกตแล้ว ทีนี้จะชี้แจงลักษณและเปรียบเทียบคุณประโยชน์ในทำนองทำการอย่างใหญ่และทำนองทำการอย่างน้อยต่อไป

​ทำนองทำการสองอย่างนี้ จะได้เปรียบเสียเปรียบกันเพียงไร ก็สุดแล้วแต่ลักษณของชนิดการที่ทำ ซึ่งอาจจะได้เปรียบเสียเปรียบต่าง ๆ กันตามสมัยเวลาและชนิดการ กับสุดแล้วแต่ทุนและผู้ที่จะต้องการใช้ของที่ทำนั้นมากและน้อย

กล่าวว่าการเลื่อยไม้ มีผู้ตั้งโรงเลื่อยขึ้นในทำเลที่แห่งใด ซึ่งในตำบลนั้นมีคนต้องการใช้น้อย เปนต้นว่าในเมืองเชียงใหม่ซึ่งเปนที่เกิดของไม้สักนั้น ถึงโดยว่าจะซื้อซุงได้ถูก แต่โรงเลื่อยนั้นจะทำการให้ใหญ่โตเหมือนที่กรุงเทพฯ ซึ่งเปนทำเลที่มีต้องการใช้มาก และเปนทำเลที่ท่าเรือกำปั่นใหญ่เข้าถึงนั้นหาได้ไม่ โรงเลื่อยที่เชียงใหม่จะเลื่อยไม้กระดานให้มาก ก็จะเกินไปกว่าชาวเมืองในที่นั้นจะต้องการ เมื่อไม้กระดานเหลือใช้จะส่งไปขายที่อื่นก็จะไม่สดวก เพราะทางไม่ดีและไกลท่าเรือกำปั่น จะต้องเสียค่าจ้างขนและส่งไม้นั้นแพงเปนอันมาก เพราะฉนั้นจะเลื่อยใช้ได้แต่ให้เพียงพอกันใช้แต่เฉภาะในตำบลนั้น

แต่ที่กรุงเทพฯ โรงเลื่อยที่เปนโรงเล็กเช่นใช้แรงคนเลื่อยเปนต้น นับวันก็แต่จะน้อยลงทุกทีไป เพราะมีผู้ต้องการใช้ไม้มาก พวกที่มีทุนมากตั้งโรงเลื่อยขนาดใหญ่ย่อมจะได้เปรียบ​เสมอ พวกที่มีทุนมากมีกำลังที่จะซื้อเครื่องจักร์เข้ามาใช้เลื่อยแทนแรงคนทำการได้มาก และเสียค่าใช้จ่ายในการนั้นน้อยกว่ากันตามส่วนจำนวนไม้ที่เลื่อยได้ เมื่อเปนเช่นนี้ก็อาจจะลดราคาขายไม้กระดานได้ถูกกว่าโรงที่ใช้แต่แรงคน และเมื่อไม้ที่เลื่อยนั้นจะเหลือใช้ในเมือง ก็จะบรรทุกเรือกำปั่นออกไปขายตามนานาประเทศที่ต้องการใช้ไม้นั้นได้ แต่ถ้าโรงใหญ่นี้โลภเกินไปคิดจะทำการให้ใหญ่ยิ่งขึ้น สร้างโรงซื้อเครื่องจักร์ที่ใหญ่ยิ่งเข้ามาใช้เพิ่มเติมอีก ถ้าหากว่าไม้เหนือตกลงมากรุงเทพฯ ไม่ทันป้อนเครื่องจักร์ เปนเหตุเพราะน้ำแล้งหรือชาวป่าตัดไม้ส่งไม่ทัน โรงเลื่อยนี้ก็จะต้องหยุดการเลื่อยไม้ไปชั่วครั้งหนึ่งจนกว่าจะได้ไม้มาพอ ในระหว่างเวลาที่หยุดการเก็บลูกจ้างไว้เปล่า ๆ ก็จะเปลืองเงินเดือน ถ้าปล่อยเสียหมดคราวหลังจะต้องใช้เลื่อยไม้อีก ก็จะไม่ได้คนดีที่เคยใช้มาก่อนครบมือ เพราะพวกนั้นไปหาการที่อื่นทำได้เห็นว่าจะไม่ต้องถูกไล่บ่อย ๆ แล้วก็จะไม่กลับมาอีก ส่วนทุนประจำที่ลงไว้ในค่าสร้างโรงแลค่าเครื่องจักร์เปนอันมาก จมนิ่งอยู่เปล่าไม่ทำให้งอกผลได้ ก็ป่วยการดอกเบี้ยและกำไรที่ควรจะได้​ในทุนนั้นอีกชั้นหนึ่ง เพราะฉนั้นลักษณทำการอย่างใหญ่จึงมีที่บังคับเปนเขตรคั่นอยู่บ้าง

การทำนาในกรุงสยามทุกวันนี้ ยังไม่ปรากฎว่าผู้ใดคิดการทำนาอย่างใหญ่สำเร็จ จ้างลูกจ้างใช้ต้องเปลืองเงินมาก เพราะพวกลูกจ้างไม่มีการทำตลอดปี และถึงจะอย่างใดก็คงไม่ออกแรงตั้งใจทำการได้ดีเท่ากับชาวนา ซึ่งทำผลประโยชน์ของเขาเอง การทำนามีการทำน้อยอย่าง ๆ หนึ่งก็ทำเปนครั้งเปนคราว จะแบ่งปันหน้าที่ให้ลูกจ้างทำการประจำแต่โดยเฉภาะอย่างเดียวให้ตลอดไปเหมือนการอย่างอื่นไม่ได้ การที่ใช้คนมากก็ไม่ได้เปรียบอะไรยิ่งกว่าการทำนาตามธรรมดา

ในสมัยนี้มีผู้ตั้งความอุส่าห์จะทำการอย่างใหญ่ โดยวิธีอาศรัยใช้เครื่องจักร์ช่วยแรงคนและโคกระบืออยู่บ้าง แต่จะทำการได้กำไรดีหรือไม่นั้น ยังตกอยู่ในฐานที่กำลังทดลองกันอยู่ ถ้าทำได้สำเร็จจริงจะเปนคุณแก่ผู้คิดและเปนคุณแก่บ้านเมืองอย่างยิ่ง เพราะที่แผ่นดินในประเทศสยามโดยส่วนมากเปนทำเลที่เหมาะกับการทำนา ที่ดินทั้งสองฟากแม่น้ำเจ้าพระยา แม่น้ำบางปะกง และแม่น้ำท่าจีนแม่กลองเปนต้น ซึ่งเปนที่ราบเสมอ​โดยยืดยาวกว้างขวาง แต่โดยเหตุที่ราษฎรสยามเบาบางมีคนทำการน้อย จึงยังมีที่ว่างเปล่าซึ่งอาจจะเกิดผลได้นั้นเหลือทิ้งอยู่เปนอันมาก

เครื่องไถเครื่องคราดเครื่องเกี่ยวและเครื่องนวดเข้า ซึ่งชาวต่างประเทศคิดทำให้คุ้มแรงคนและสัตว์ได้เปนอันมากนั้น ก็มีอยู่พร้อมทุกอย่างแล้ว ส่วนเครื่องจักร์ที่จะใช้เปนแรงขับเครื่องต่าง ๆ เหล่านี้ นอกจากที่ใช้ด้วยกำลังไอน้ำร้อนก็ยังมีเครื่องที่ใช้ด้วยแรงไฟฟ้าและแรงน้ำมันดินต่าง ๆ ซึ่งคิดทำกันขึ้นใหม่อยู่เสมอนั้นอีกหลายชนิด แต่จะเลือกเครื่องอย่างใดให้ใช้ได้เหมาะกันกับที่ดินของประเทศเรา หรือจะแก้ไขดัดแปลงเครื่องอย่างใดขึ้นให้ใช้ได้พอดีกับที่นานั้น จนทุกวันนี้แล้วก็ยังเปนการทดลองกันอยู่ ความขัดข้องอย่างใหญ่ที่จะใช้เครื่องจักร์ต่าง ๆ ไม่ได้ถนัดดี เปนเพราะการทำนาต้องอาศรัยน้ำฝน ซึ่งทำให้ดินอ่อนเกินกว่าที่จะทานน้ำหนักเครื่องเหล่านั้นอยู่ได้ ถึงจะรีบไถและคราดเสียแต่เมื่อเวลาดินยังแข็งอยู่ได้สำเร็จเปนการคุ้มค่าแรงได้มาก แต่เมื่อถึงเวลาเกี่ยวเข้าจะเอาเครื่องอย่างใดมาใช้จึงจะเบาและทำการได้รวดเร็วพอกับที่จะทำในท้องนาเมื่อเวลาดินยังอ่อนเปนโคลนเหลวอยู่ ถ้าจะจ้าง​คนไปเกี่ยวชั่วแต่เวลานั้นก็จะต้องเสียค่าจ้างอย่างแพง ทั้งจะไม่ได้คนที่ชำนาญที่แท้ด้วย คนชำนาญจะมีแต่ชาวนาซึ่งต่างคนก็จะต้องทำธุระของเขาในขณะเดียวกัน การทดลองต่าง ๆ เปนการเปลืองอย่างยิ่ง จะทำได้แต่ผู้มทุนมากซึ่งจะยอมเสียเปล่าได้เปนครั้งเปนคราว แต่ผู้ที่มีทุนมากซึ่งตั้งหน้าหากินอยู่ในการทำนาอย่างเดียวนั้นมีน้อยตัวนัก กว่าจะได้เครื่องที่เหมาะมาใช้ได้พร้อมกเห็นจะช้าอยู่อีกมาก

การทำนาในสมัยนี้เปนผลประโยชน์อย่างใหญ่ยิ่งของกรุงสยาม ถ้าใช้เครื่องจักร์ได้ดีเท่ากันกับที่ชาวยุโรปและอเมริกาเขาใช้ในการเพาะปลูกเข้าสาลีนั้นได้ กรุงสยามอาจจะมั่งมียิ่งขึ้นได้เปนอันมาก เพราะฉนั้น การใช้เครื่องจักร์เช่นนี้จึงเปนที่น่าจะช่วยส่งเสริมอยู่เปนอันมาก

วิธีทำการอย่างใหญ่โดยที่คนมากด้วยกันจะเข้าทุนกันคนละเล็กน้อย รวมกันตั้งเปนบริษัทขึ้นนั้นก็เปนการดีการเจริญสำหรับบ้านเมืองได้อย่างหนึ่ง การใหญ่บางอย่างเช่นก่อสร้างทางรถรางรถไฟเปนต้นนั้น ต้องการทุนใช้มากมายนัก ถ้าไม่ได้อาศรัยเรี่ยรายทุนของคนมากมารวบรวมกันทำแล้ว การคงไม่สำเร็จได้เว้นเสียแต่รัฐบาลจะทำเสียเอง

​การเรี่ยรายเงินย่อยเข้าทุนกันทำการใหญ่ฉะนี้ เปนการเปิดทางให้คนมีที่หาผลประโยชน์ขึ้นเปนอันมาก เปนต้นว่าผู้ใดซึ่งทำการได้ค่าจ้างหรือกำไรเหลือใช้ เก็บเงินไว้ได้เพียงปีละร้อยสองร้อยบาท ถ้าไม่มีทางที่จะใช้เงินที่เก็บไว้ได้นี้เปนทุนให้งอกผลประโยชน์ต่อไป ก็จำจะต้องเก็บเงินนั้นนิ่งไว้เปล่า ๆ หรือถ้าเปนคนใจกว้างขวางใช้จ่ายฟุ่มเฟือยก็จะจำหน่ายเงินในทางที่จะไม่ได้ผลกลับคืนให้ละลายไปเสียเปล่า คนซึ่งรับจ้างทำงานประจำอยู่ตั้งแต่เช้าจนค่ำ หามีเวลาที่จะเอาเงินที่เก็บเหลือไว้ได้นั้นไปใช้ทำผลประโยชน์อย่างอื่นด้วยตัวเองอีกไม่ ถ้าเปนชาวสวนชาวนาก็เช่นเดียวกัน ถ้าเงินที่เหลือเก็บไว้ได้ทีละเล็กน้อยนั้นยังไม่พอจะซื้อที่ทำการให้ใหญ่โตออกไปอีก หรือถ้าจะซื้อได้ก็จะเปนการเหลือแรงเหลือตาที่จะทำไปได้แต่ลำพัง เมื่อมีการใหญ่ตั้งเปนบริษัทขึ้นในบ้านเมือง เห็นว่าจะยั่งยืนถาวรดี คนเหล่านี้ก็จะมาพลอยเข้าทุนอาศรัยได้ผลประโยชน์ด้วย บริษัทตั้งผู้รู้การขึ้นเปนผู้จัดการ มีเสมียนและผู้เก็บเงินจ่ายเงินดูแลรักษาการอยู่แล้ว ผู้เข้าทุนก็ไม่ต้องจะไปออกแรงทำการนั้นเอง

​ในประเทศซึ่งเจริญในการทำผลประโยชน์ได้ทรัพย์มาก เช่นเมืองใหญ่ทั้งหลายในประเทศยุโรปและอเมริกาเปนต้น มีการเรี่ยรายกันเข้าหุ้นส่วนทำนองนี้ต่าง ๆ นา ๆ เหลือที่จะพรรณาได้ ผู้ใดมีเงินเหลือใช้สรอยแม้แต่สักเล็กน้อยก็คงจะมีที่ฝากหรือที่เข้าหุ้นส่วนพอจะหากำไรในทุนนั้นได้เสมอ เมื่อการสดวกเช่นนี้ เงินในบ้านเมืองมีมากน้อยเท่าใด คงได้เอาออกใช้ทำผลประโยชน์แทบทั้งสิ้น เมืองใดมีการเช่นนี้มากเมืองนั้นก็เจริญเร็ว จนที่สุดแม้แต่ผู้ใดไม่มีทุนเลยมีแต่ความคิดดี คิดการอย่างใดขึ้นซึ่งพอจะเชื่อได้ว่า ถ้าได้ทำลงจะมีกำไรแน่แล้ว คนทั้งหลายคงมาเข้าหุ้นส่วนเรี่ยรายกัน ออกทุนให้ทำการนั้นขึ้นได้โดยสดวก เพราะชาวเมืองเคยพลอยได้ผลประโยชน์ในการเข้าหุ้นส่วนเช่นนี้อยู่เสมอ

ลักษณทำการอย่างใหญ่ ถึงโดยว่าจะมีผลประโยชน์มากอย่างที่กล่าวมานี้ก็จริง แต่จะถือว่าถ้าได้ทำการอย่างใหญ่แล้ว คงจะได้เปรียบอีกว่าทำการอย่างเด็กทุกสิ่งทุกชนิดไปไม่ได้ ยกตัวอย่างเช่นโรงสีเข้าขนาดใหญ่และเล็กที่ในกรุงเทพฯ ทุกวันนี้มาเปรียบเทียบกันดู ก็คงจะเห็นว่ามีทางได้เปรียบเสียเปรียบแก่กันเปนสมัยเปนคราวอยู่บ้าง ถ้าเปนเวลาที่มีเข้ามาก​และมีผู้ต้องการซื้อเข้าข้างนอกประเทศมาก โดยที่จะให้ราคาพอสมควร โรงสีใหญ่ที่สีเข้าได้วันละสี่ร้อยเกวียนเปนต้น คงจะได้กำไรดีกว่าโรงสีเล็กที่สีได้แต่เพียงวันละห้าสิบเกวียนเปนแน่ ได้เปรียบแก่กันในทางที่เปลืองค่าใช้สรอยน้อยกว่าโรงสีอย่างเล็ก โดยที่จะคิดค่าใช้สรอยเทียบกันกับส่วนเข้าที่ได้มากและน้อย

ถ้าโรงสีขนาดใหญ่สี่เข้าเกวียนหนึ่งจะต้องเปลืองค่าใช้สอยสักสามบาท โรงสีขนาดเล็กตามส่วนที่กล่าวคงไม่เปลืองค่าใช้สรอยต่ำกว่าเกวียนละห้าบาทได้

แต่ถ้าเปนคราวที่เข้ามีน้อย หรือเปนคราวที่ราคาข้างนอกไม่สู้ดี โรงสีใหญ่ก็ต้องหยุดการสีเข้าไปชั่วครั้งหนึ่งคราวหนึ่งจนกว่าจะซื้อเข้าได้พอสี ในระหว่างเวลาที่หยุดการนั้นจะปล่อยลูกจ้างเสียหมดหาได้ไม่ ถึงอย่างใดก็ต้องเลี้ยงคนพวกนี้ไว้บ้าง เผื่อว่าจะลงมือสีเข้าอีกเมื่อใดจะได้พรักพร้อมกัน เปนการเปลืองค่าใช้สรอยได้เปนอันมาก ไหนยังจะป่วยการดอกเบี้ยในทุนประจำซึ่งได้ลงไว้ในค่าเครื่องจักร์เปนอันมากนั้นอีก ฝ่ายโรงสีเล็กที่สีเข้าได้แต่วันละน้อยคงจะเลือกสรรซื้อเข้าอย่างดีที่จะพอสีไปได้ทุกวันอยู่เสมอ การตกเรี่ยเสียหายเพราะขาดความตรวจตรา​อันถี่ถ้วนก็คงจะน้อยกว่าโรงสีใหญ่ด้วย เมื่อการเปนเช่นนี้โรงสีเล็กก็ย่อมได้เปรียบโรงสีใหญ่อยู่เอง

ความตกเรี่ยเสียหายในการที่บริษัทใหญ่ทำนั้นก็คงมากกว่าการซึ่งคน ๆ เดียวหรือน้อยคนเปนเจ้าของทำ บริษัทใหญ่ต้องจ้างผู้จัดการตรวจการซึ่งมีผลประโยชน์อยู่ในหุ้นส่วนนั้นน้อย ถ้าไม่เปนคนดีแท้แล้ว ก็คงจะมีเวลาละเลยเพิกเฉยอยู่บ้างและยิ่งเปนคนต่ำชั้นลงไป ก็อาจจะออมแรงทำงานเมื่อเวลาผู้ตรวจเผลอนั้นได้บ้าง บางคนก็จะทำไปแต่พอกันไม่ให้เขาไล่เสียเท่านั้น ผู้ที่เปนเจ้าของทุนเข้าหุ้นส่วนลงทุนแต่คนละเล็กน้อย ไม่ได้ทำการอยู่ในที่นั้นก็คงไม่เอาใจใส่ในธุระของบริษัทสักเท่าใด ทอดธุระให้ผู้อื่นทำอยู่แล้วก็เปนแล้วกัน

ข้างฝ่ายผู้ว่าการแต่เฉภาะตัวนั้น การได้เสียทั้งปวงจะตกหนักอยู่แก่ตัวผู้เดียวจะได้กำไรมากน้อยอย่างใด ต้องสุดแล้วอยู่แต่ความอุส่าห์คิดอ่านตรวจตราระวังการด้วยตัวเอง โดยกวดขันอยู่เสมอ การตกเรี่ยเสียหายย่อมจะน้อยกว่าข้างฝ่ายการที่บริษัทใหญ่ทำนั้นเปนแน่ เพราะฉนั้นทางที่จะได้เปรียบเสียเปรียบแก่กันนั้น จึงต้องสุดแล้วแต่ลักษณการที่จะทำเปนใหญ่