หมวด ๖ ว่าด้วยการระดม

​กล่าวลักษณวิธีปันหน้าที่กันทำการโดยเฉภาะเปนสิ่งเปนอย่างมาแล้ว ยังมีลักษณการระดมอันเปนวิธีการสำคัญที่จะช่วยให้บ้านเมืองเจริญได้โดยรวดเร็วนั้นอีก

การระดมมีสองอย่าง ๆ หนึ่งจะเรียกว่าระดมแรงกันทำการชั้นเดียว เช่นคนหลายคนช่วยแรงกันชักซุงหรือถอนสมอเรือทำการแต่อย่างเดียวเปนต้น

การระดมหลายชั้น คือคนหลายจำพวกสมทบแรงช่วยกัน แต่ทำการต่างชนิดกัน เช่นการทำเรือน ซึ่งต้องการแรงพวกขุดดินขุดทรายเผาอิฐเผาปูนช่างไม้ช่างเหล็กช่างก่อช่างเขียน มาระดมสมทบกันช่วยทำเรือนนั้นจนสำเร็จเปนต้น

การระดมชนิดนี้เปนสิ่งสำคัญใหญ่แห่งความเจริญของบุคคลและบ้านเมือง บ้านใดเมืองใดมีการระดมสมทบเช่นนี้ใช้มาก บ้านนั้นเมืองนั้นก็รุ่งเรืองเจริญเร็ว บ้านใดเมืองใดมีการระดมเช่นนี้น้อยก็เจริญช้า ดังจะเห็นตัวอย่างได้อยู่เสมอ คนอนาถาที่เที่ยวอยู่ตามไร่นาป่าดงที่ไม่มีช่างไม้ จะทำที่อาศรัยได้ก็แต่กระท่อมซึ่งทำด้วยไม้ไผ่และใบหญ้า เมื่อคนพวกนี้​รุ่งเรืองขึ้นก็เกิดมีช่างไม้ช่างเหล็กที่จะเลื่อยไม้ไสกบทำเรือนฝากระดานอยู่ได้ ยิ่งเจริญต่อไปก็ยิ่งเกิดมีช่างอิฐช่างปูนช่างเขียนและช่างต่าง ๆ เกิดขึ้นตามกันเปนลำดับไป

การต่าง ๆ นานาที่เกิดขึ้นใหม่นั้น ใช่ว่าจะมีผู้ใดออกอำนาจบาดหมายบังคับหรือแนะนำให้ทำ หากเปนเพราะการขวนขวายและแข่งแย่งกันในการหาเลี้ยงซีพต่างคนก็ต้องริอ่านทำขึ้น แล้วก็เรียนเยี่ยงอย่างกันแพร่หลายออกและคิดให้ดียิ่งขึ้นกว่าเก่าต่อไป ความมุ่งหมายอันใหญ่มีอยู่เสมอว่าในการที่ทำอยู่หรือการที่จะริอ่านทำขึ้นใหม่นั้น จะต้องให้ได้ผลมากที่สุดแต่ออกแรงอย่างน้อยที่สุดที่จะทำได้ เมื่อความมุ่งหมายจะหาทางสั้นและทางง่ายทำการหาประโยชน์เช่นนี้ ผู้ใดจะริอ่านทำการอย่างใด จะต้องตรวจดูเสียก่อนว่า สิ่งที่จะทำขึ้นใหม่จะเอาของอย่างใดที่ธรรมดาทำให้เกิดขึ้นเอง และของอย่างใดที่มีผู้ทำสำเร็จไว้ก่อนแล้วนั้นมาใช้ได้ เมื่อยังขาดของอย่างใดอยู่บ้าง จึงคิดแสวงหาหรือริอ่านทำของอย่างนั้นเพิ่มเติมขึ้นจนกว่าจะทำของอย่างใหม่ได้สมความปราถนาโดยสดวก

การทำเครื่องเหล็กที่ได้ยกมากล่าวเปนตัวอย่างนั้น ในชั้นต้นเมื่อมีผู้ไปหาแร่มาถลุงได้เนื้อเหล็กที่เปนอาวุธมีคมขึ้น​ใช้อยู่แล้ว ก็เกิดมีผู้เอาอย่างอาวุธนั้นมาทำเปนมีด, พร้า, ขวาน, สิ่ว, เลื่อย, กบ เปนเครื่องมือทำไม้และของใช้ต่าง ๆ ต่อไป ของเหล่านี้เปนที่ต้องการมากขึ้นก็มีผู้ไปตั้งหน้าทำการขุดแร่ถลุงแร่ มีพวกเผาถ่านไม้ขุดถ่านหิน มีช่างล้อช่างเกวียนและช่างต่อเรือสาระพัดช่าง ซึ่งมุ่งหมายจะทำผลประโยชน์อย่างใดที่จะเอาธาตุเหล็กมาประกอบใช้นั้น เกิดมีขึ้นแพร่หลายกว้างขวางออกไปทุกที ผลของแรงพวกหนึ่งอาจจะช่วยให้แรงพวกอื่นเอาไปดัดแปลงแต่งสรรเปนผลอย่างใหม่ต่อไปได้เสมอ เมื่อได้ออกแรงทำการให้เปนผลแก่ผู้ใดได้แล้ว ก็ต้องหวังได้แน่นอนว่า ผู้นั้นจะแบ่งผลประโยชน์ที่ทำได้ต่อไป ตอบแทนให้พอกับที่จะเลี้ยงชีพทำการอย่างนั้นได้เรื่อยไป มิฉะนั้นก็จะต้องหันเหียนเปลี่ยนไปหาการอย่างอื่นทำใหม่ โดยความมุ่งหมายแต่ที่จะหาผลเลี้ยงชีพส่วนตัวอยู่เสมอ ความเจริญของมนุษย์ต้องอาศรัยพึงแรงซึ่งกันและกันอยู่เปนธรรมดาเช่นนี้ ประชาชนในบ้านใดเมืองใดจะเจริญรุ่งเรืองได้เร็วหรือช้านาน ก็ต้องสุดแล้วแต่ที่จะพึ่งพาอาศรัยแรงซึ่งกันและกันช่วยได้มากและน้อยเปนใหญ่ต้องอาศรัย​ความสามัคคีคบค้าสมาคมให้ใกล้ชิดติดต่อกันอยู่ได้โดยสดวก จึงจะพึ่งแรงช่วยกันได้โดยสดวก ถ้าจะตั้งรวบรวมกันอยู่เปนหมู่ใหญ่กองใหญ่ไม่ได้ จะต้องแยกกันห่างออกไปตามทำเลที่หากินที่ง่าย ก็ต้องทำถนนหนทางที่จะไปมาหากันโดยทางบกทางเรือให้สดวกอย่างยิ่งที่สุดที่จะทำได้ เพื่อจะให้ย่นเวลาเดินทางให้สั้นลง จะได้ค้าขายแลกเปลี่ยนสินค้าซึ่งเปนผลของแรงทำการที่ต่างคนต่างทำไว้นั้นได้โดยสดวก เพราะเหตุฉนี้ การทำถนนหนทางเรือไฟรถไฟเปนสิ่งที่จะย่นเวลาเดินทางให้สั้นลงนั้น จึงเปนสิ่งสำคัญใหญ่ที่จะช่วยให้บ้านเมืองเจริญเร็วขึ้นได้อย่างหนึ่ง