คำอธิบาย

เรื่องสิงหไกรภพนี้ สุนทรภู่แต่งไว้เพียง ๑๕ เล่มสมุดไทย เป็นนิทานคำกลอนที่มีเค้าโครงเรื่องสนุกสนาน การผูกเรื่องชวนให้อ่านติดตาม ประกอบกับมีสำนวนโวหารที่จับใจผู้อ่านอยู่หลายตอน และเนื้อหาของเรื่องให้สาระอันเป็นคุณประโยชน์แก่ผู้อ่าน จึงทำให้วรรณคดีเรื่องสิงหไกรภพเป็นที่ชื่นชอบและติดตรึงใจคนไทยมาช้านาน

เรื่องย่อ

ท้าวอินณุมาศกษัตริย์เมืองโกญจา มีพระมเหสีทรงพระนามว่านางจันทร ยังไม่มีพระโอรสพระธิดา เมื่อกองตระเวนปราบโจรสลัดและนำบุตรโจรที่รอดตายมาถวาย ท้าวอินณุมาศทรงเมตตาจึงเลี้ยงไว้เป็นโอรสบุญธรรม พระราชทานชื่อว่าคงคาประลัย

ต่อมาพระนางจันทรทรงครรภ์ โหรทำนายว่าจะประสูติพระโอรสที่มีบุญญาธิการมาก แต่พระชะตาของท้าวอินณุมาศและพระมเหสีจะต้องพลัดพรากจากเมืองเพราะคนที่รักประสงค์ร้าย แล้วจะได้กลับมาปกครองบ้านเมืองดังเดิม ส่วนพระโอรสเมื่อประสูติแล้วจะมีผู้รู้ไสยศาสตร์เวทมาลักพาไป ต่อภายหลังจึงจะได้มาพบกัน ฝ่ายคงคาประลัยรู้เรื่องเกรงว่าตนเองจะหมดความสำคัญ จึงลอบซ่องสุมไพร่พลแล้วก่อการกบฏชิงบัลลังก์ ท้าวอินณุมาศและพระมเหสีเสียพระทัยจนสลบไป พระอินทร์ทราบเหตุการณ์จึงเสด็จมาอุ้มทั้งสองพระองค์ ไปวางไว้ใกล้หมู่บ้านพรานเนื้อ ณ ชายแดนเมืองโกญจา และได้อาศัยอยู่กับพรานเพิกจนกระทั่งพระนางจันทรประสูติพระโอรส หลังจากนั้นพราหมณ์จินดา ชาวเมืองมิถิลามาลักพาไป ต่อมาเสนาของท้าวอินณุมาศกู้เมืองได้สำเร็จจึงออกติดตามหากษัตริย์ของตน และเชิญเสด็จกลับไปปกครองบ้านเมืองตามเดิม

ส่วนพราหมณ์จินดาอุ้มพระกุมารเดินลัดเข้าป่า พบยักษ์พินทุมารไม่ทำร้าย แต่พาไปเลี้ยงไว้ในถํ้า ทั้งยังขอน้ำนมนางไกรสรมาให้กุมารน้อยดื่ม เมื่อเจริญวัยขึ้นมีพละกำลังมาก จึงขนานนามว่าสิงหไกรภพ ท้าวพินทุมารนั้นรักใคร่กุมารทั้งสองเสมือนบุตรและให้เรียนเวทมนตร์จนเชี่ยวชาญ ต่อมาสิงหไกรภพและพราหมณ์จินดาลองกินใบไม้ต้นสรรพยาในถํ้าซึ่งยักษ์พินทุมารสั่งห้ามไว้ เมื่อรู้สรรพคุณและวิธีแก้ยาแล้ว วันหนึ่งจึงลอบเก็บใบไม้แล้วกินใบของกิ่งหนึ่ง แปลงร่างเป็นนกแก้วบินหนีไปเมืองมิถิลา ท้าวพินทุมารตามไปจนสุดแดนของยักษ์ อ้อนวอนให้กลับไม่สำเร็จจึงเศร้าโศกจนสิ้นใจ สิงหไกรภพและพราหมณ์จินดาเผาศพยักษ์แล้วจึงกลับไปเมืองมิถิลา

ต่อมาสิงหไกรภพรู้ความจริงว่าพราหมณ์จินดาไม่ใช่พี่ชายแท้ ๆ ของตน จึงแปลงเป็นนกแก้วหนีไปตามหาบิดามารดาตามลำพัง พราหมณ์จินดารู้เรื่องก็เสียใจ รีบไปสืบหาพระบิดาพระมารดาของสิงหไกรภพที่บ้านพรานเพิก แล้วให้นายพรานพาเข้าเฝ้าท้าวอินณุมาศเพื่อทูลให้ทราบข่าวพระโอรส พร้อมทั้งอาสาติดตามหาสิงหไกรภพกลับเมืองโกญจา

ฝ่ายนกแก้วแปลงบินไปจนเข้าเขตเมืองมารัน พบนางสร้อยสุดาพระธิดาท้าวจัตุพักตร์ที่มาประพาสไพรกับพระบิดาก็หลงรัก นางสร้อยสุดาพอพระทัยนกแก้วช่างพูดจึงนำไปเลี้ยงไว้ในปราสาท สิงหไกรภพจึงได้นางเป็นพระชายา จนกระทั่งนางทรงครรภ์จึงลอบพาหนีไป ท้าวจัตุพักตร์ยกไพร่พลติดตามและรบกับสิงหไกรภพจนชิงนางสร้อยสุดาไปได้ สิงหไกรภพต่อสู้กับพลยักษ์จนเหนื่อยอ่อน พราหมณ์จินดาตามมาพบบอกให้ทราบเรื่องพระบิดาพระมารดาแล้วช่วยรบ แต่เห็นว่าพลยักษ์มีจำนวนมากจะเอาชนะได้ยาก จึงทูลให้สิงหไกรภพกลับเมืองโกญจาก่อน แล้วจึงค่อยหาวิธีให้ได้นางสร้อยสุดากลับคืนมา

สิงหไกรภพยอมเดินทางกลับถึงเมืองโกญจา ท้าวอินณุมาศทรงมอบราชสมบัติให้ครอบครอง และแต่งตั้งพราหมณ์จินดาเป็นอุปราช พร้อมทั้งจัดงานสมโภชอย่างยิ่งใหญ่ ฝ่ายนางสร้อยสุดาประสูติพระโอรส ทรงพระนามว่า รามวงศ์ แล้วค่อยคลายทุกข์ที่พลัดพรากจากพระสวามี ส่วนสิงหไกรภพเฝ้าแต่ครํ่าครวญถึงนางสร้อยสุดา พราหมณ์จินดาจึงอาสาถือสารไปขอสมาท้าวจัตุพักตร์และสู่ขอพระธิดา แต่ท้าวจัตุพักตร์ยังพยาบาทผูกแค้นจึงไม่ยอมยกให้ และประกาศให้เมืองโกญจาเตรียมทำศึกใหญ่ พราหมณ์จินดาจึงพาสิงหไกรภพไปเรียนเวทมนตร์ของพระฤๅษีที่เขาเนาวรัตน์เพื่อเตรียมสู้ศึก เมื่อท้าวจัตุพักตร์ยกมาตีเมืองจึงรบแพ้จนสิ้นชีพ สิงหไกรภพเชิญพระศพกลับเมืองมารัน เมื่อเสร็จการทำบุญและฝังพระศพแล้วจึงพานางสร้อยสุดาไปลาพระมารดากลับเมือง พระมารดาขอให้รามวงศ์อยู่ที่เมืองมารัน สิงหไกรภพจึงให้พราหมณ์จินดาอยู่ปกครองเมือง หลังจากนั้นพราหมณ์จินดาได้นางรัชฎาสูรเป็นมเหสี มีโอรสทรงพระนามว่าชัยสุริยา

ต่อมาท้าวอินณุมาศและพระนางจันทรสวรรคต สิงหไกรภพให้ส่งสารไปแจ้งข่าวที่เมืองมารันและให้รามวงศ์เดินทางไปร่วมงานถวายเพลิงพระศพ แต่วิรุณพัฒยักษ์พี่เลี้ยงวางแผนแก้แค้นรามวงศ์ ลวงให้เดินทางไปถึงเมืองกาลวาศ ท้าวเทพสูรเจ้าเมืองสั่งให้จองจำรามวงศ์แล้วยกทัพไปตีเมืองมารัน พระอินทร์ทราบเหตุการณ์ เสด็จลงมาอุ้มรามวงศ์ไปไว้ในปราสาทพระธิดาแก้วกินรี รามวงศ์จึงได้นางเป็นพระชายา แล้วนางนำเครื่องทรงและอาวุธศักดิ์สิทธิ์ประจำกายที่ท้าวเทพาสูรยึดไปมาคืนให้ เมื่อนางเทพกินราพระมารดาทราบเรื่องพระธิดา จึงสั่งให้พลยักษ์ล้อมจับรามวงศ์ รามวงศ์ฆ่าพลยักษ์ตายเป็นอันมาก แล้วพานางแก้วกินรีหนีกลับเมืองมารัน ระหว่างทางพบนางผีป่าแปลงกายมาลวงเพื่อชิงรามวงศ์ และลอบทำร้ายนางแก้วกินรีลอยนํ้าไปแต่พระฤๅษีช่วยไว้ ส่วนรามวงศ์คิดว่านางผีป่าสังหารนางแก้วกินรีแล้ว จึงบวชเป็นฤๅษีบำเพ็ญพรตในป่าเพื่ออุทิศส่วนกุศลให้

ฝ่ายท้าวเทพาสูรตีเมืองมารันไม่สำเร็จ ทั้งยังสูญเสียอาวุธศักดิ์สิทธิ์ จึงหนีกลับเมืองกาลวาศ สิงหไกรภพทราบเรื่องแล้วยกทัพไปตีเมือง ท้าวเทพาสูรรบแพ้อีกและถูกตัดแขนขาดข้างหนึ่งต่อไม่ติด สิงหไกรภพเข้าเมืองมารันและได้นางเทพกินรา ฝ่ายท้าวเทพาสูรหนีไปขอให้ท้าวประลัยกัลป์มาช่วยรบแก้แค้น แต่สิงหไกรภพสังหารท้าวประลัยกัลป์ได้และตัดแขนท้าวเทพาสูรอีกข้างหนึ่ง ท้าวเทพาสูรอับอายจึงกระโดดลงในมหาสมุทรสังหารชีวิตตนเอง

ด้านรามวงศ์เดินทางไปถึงภูเขาลูกหนึ่งอยู่ใกล้ทะเล พบนางทั้งเจ็ดอยู่ในเรือทองจึงช่วยเหลือและพาเดินทางไปด้วย จนพบยักษ์สังหารพระเทวราชโอรส เจ้าเมืองวิเรน จึงฆ่ายักษ์ตายแล้วช่วยพระเทวราชไว้ได้ จากนั้นพากันเข้าเมืองวิเรน เจ้าเมืองศรัทธาเลื่อมใสฤๅษีรามวงศ์จึงให้พระเทวราชตามเสด็จ ได้พบพระอนุโรธช่วยบอกทิศให้เดินทางไปถึงเมืองยักษ์ นางยักษ์สองตนขอติดตามรามวงศ์ไปถึงเมืองกาลเนตร รามวงศ์สามารถยกเสาหินหลักเมืองที่เอนแล้วปักให้ตั้งตรงได้ ท้าวกาลเนตรจะยกพระธิดาให้ตามที่ทรงประกาศไว้ แต่รามวงศ์ปฏิเสธเพราะเป็นผู้ทรงศีล ท้าวกาลเนตรโกรธจึงรบกับรามวงศ์และพวกศิษย์ และท้าวกาลเนตรสินชีพในที่สุด

นิทานคำกลอนเรื่องสิงหไกรภพนี้ นอกจากเนื้อเรื่องให้ความสนุกเพลิดเพลินแล้ว บทกวีนิพนธ์ยังมีคุณค่าทางวรรณศิลป์ สำนวนโวหารและลีลาการประพันธ์สร้างความประทับใจแก่ผู้อ่านอยู่หลายตอน ดังบทกลอนที่พรรณนาถึงนกในป่าตอนหนึ่งว่า

นอกจากนี้เรื่องสิงหไกรภพยังแทรกด้วยสาระด้านการปกครองบ้านเมือง สังคม ประเพณี และขนบธรรมเนียมปฏิบัติ ซึ่งแสดงถึงวัฒนธรรมอันดีงามของคนไทย รวมทั้งคติธรรมและความเชื่ออันเนื่องมาจากพุทธศาสนา โดยเฉพาะในเรื่อง “กรรม” ว่าเป็นเครื่องบันดาลหรือเครื่องสร้างทุกอย่าง บุคคลทำกรรมอันใดไว้ ดีก็ตาม ชั่วก็ตาม ย่อมได้รับผลของกรรมนั้น ซึ่งสุนทรภู่ได้ถ่ายทอดความเชื่อนี้ไว้ในความคิดและพฤติกรรมของตัวละครตลอดทั้งเรื่อง เช่น

สุนทรภู่ยังสอดแทรกคติธรรมทางพระพุทธศาสนาไว้ในลักษณะข้อคิด คำสอน ดังนี้

เรื่องไตรลักษณ์

สัจธรรมของชีวิต

บุตรพึงปฏิบัติต่อบิดามารดา

ภรรยาพึงปฏิบัติต่อสามี

การปกครองแผ่นดิน

ทั้งยังกล่าวไว้เป็นสุภาษิต คำพังเพย ซึ่งให้แนวทางการดำเนินชีวิตอันเป็นคุณประโยชน์แก่ผู้อ่าน เช่น

การชำระต้นฉบับ

การจัดพิมพ์เรื่องสิงหไกรภพครั้งนี้ ได้ตรวจสอบกับเอกสารสมุดไทยในหมวดวรรณคดี หมู่กลอนอ่าน ซึ่งเก็บรักษาไว้ที่สำนักหอสมุดแห่งชาติ จำนวน ๔ ฉบับ คือ

เอกสารเลขที่ ๔๔ สิงหไกรภพ เล่ม ๑ และเลขที่ ๔๕ สิงหไกรภพ เล่ม ๒ เนื้อความต่อเนื่องกันตั้งแต่ต้นเรื่องดำเนินไปจนถึงตอนท้าวจัตุพักตร์ยกทัพใหญ่มาตีเมืองโกญจา และสิงหไกรภพออกรับศึก

เอกสารเลขที่ ๔๖/๑ สิงหไกรภพ เล่ม ๑ และเลขที่ ๔๖/๒ สิงหไกรภพ เล่ม ๒ ทั้งสองฉบับใช้ชื่อในเล่มว่า “คงคาประไลย” เนื้อความต่อเนื่องกันตั้งแต่ต้นเรื่องดำเนินไปจนถึงตอบสิงหไกรภพได้ดื่มนํ้านมนางไกรสร เมื่อเจริญวัยมีพละกำลังมาก สามารถผลักหินปิดปากถํ้าให้พังทลายได้

อนึ่ง ในการจัดพิมพ์ได้ปรับปรุงอักขรวิธีบางส่วนให้ใกล้เคียงกับปัจจุบันเพื่อสะดวกแก่ผู้อ่าน และจัดทำคำอธิบายศัพท์เพิ่มเติมเพื่อให้ความรู้แก่ผู้อ่านด้วย