กรุงเทพฯ กับศิริกาญจน์

​โดยที่ศิริกาญจน์สามารถอ่านนวนิยายภาษาอังกฤษชื่อ “The Picture of Dorian Grey” ของออสคาร์ ไวลด์ได้ตามลำพัง ศิริกาญจน์จึงรู้สึกถึงความโง่ไม่รอบรู้ของตน และผู้ที่ศิริกาญจน์สงสารที่สุดคือพ่อและแม่ผู้ไม่มีโอกาสเล่าเรียนศึกษา โดยเฉพาะอย่างยิ่งพ่อของเธอ ซึ่งเป็นนายกเทศมนตรีเมืองน้อยเมืองหนึ่งชายแดนปักษ์ใต้ถึง ๒ สมัย พ่อไม่มีความสามารถอะไรเลย เธอตระหนักได้ดียิ่งกว่าใครๆ เว้นไว้แต่บุคลิกลักษณะค่อนข้างงามกับความตั้งใจดี

การพูดกับพ่อถึงเรื่องโลกเป็นภาระอันแสนเข็ญ ยิ่งพูดละเอียดลงไปถึงความเจริญหรืออารยธรรม พ่อได้แต่รับฟัง พ่อไม่เคยเข้าใจ

“หนูกาญจน์เปรียบถนนบ้านเรากับที่กลันตันกับไทรบุรีให้พ่อนั่นมันแดนเมืองขึ้นเขา ผู้เป็นนายย่อมต้องการแสดงอำนาจ...” พ่อพยายามใช้เหตุผลที่ดีที่สุด

“ก็ถ้าเช่นนั้นเมืองอิสระมิดีแต่ปล่อยปละเละเทะหรือคะ?” บุตรีแย้งอย่างแค้นและสงสาร “อย่าว่าแต่ที่นี่เลย แม้ที่กรุงเทพฯ ก็เหลือทน”

“หนูเห็นกรุงเทพฯ เป็นอย่างไร? พูดถึงกรุงเทพฯ ดีกว่า”

“ดีค่ะ”

“ดีอย่างไร?” พ่อซัก

“คำว่า ‘ดี’ เป็นยอดคำที่ชาวกรุงเทพทุกคน ทุกรุ่นโปรด เช่น จะถามว่า ‘ตึกหลังนี้เป็นอย่างไร’ ก็ตอบว่า ‘ดี’ ‘ภาพยนตร์เรื่องนี้เป็นอย่างไร?’ ก็ตอบว่า ‘ดี’ ‘คนๆ นี้เป็นอย่างไร’ ก็ตอบว่า ‘ดี’ ที่สุดแม้หนังสือที่ชอบ​อย่างล้ำล้นก็ตอบว่าดี ถ้าไม่ชอบก็ว่า ‘ไม่ดี’ แต่คำว่า ‘ดี’ คำเดียวนี้โลกเขาจัดเป็นวิชาใหม่ มีตำราว่าด้วยความดีและความไม่ดีตั้งพันๆ เล่ม”

“ทำให้ยุ่งเปล่าๆ!” เป็นเสียงที่ศิริกาญจน์สงสารอย่างจับใจที่สุด เธอคิดว่าคงไม่มีพ่อคนเดียวในเมืองไทยที่หลงเชื่อในความรุ่งโรจน์ของการไร้การศึกษา! จิตใจอันมิได้เจริญเติบโตอย่างเต็มที่! วิญญาณที่แลเห็นแสงสว่างของตะวันและเดือนเพียงกึ่งกลาง! โธ่! พ่อบังเกิดเกล้า! เมืองที่พ่อจัดการ ความเจริญ อารยธรรม!

๑

“ข้าพเจ้ามีความเห็นไม่ตรงกับศาสตราจารย์โจ๊ดว่า อารยธรรมที่แท้จริงอยู่ที่จิตใจเท่านั้น” เสียงนี้เป็นเสียงของศิริกาญจน์ กังวานออกจากไมโครโฟนในการประกวดปาฐกถาประจำปี ปีนี้ศิริกาญจน์เป็นนิสิตาชั้นซีเนียร์แล้ว นักศึกษาและอาจารย์จากสำนักต่างๆ รวมทั้งนิสิตนิสิตาและประชาชนนับด้วยจำนวนพันนิ่งเงียบ นานๆ ครั้งหนึ่งจึงจะมีคนค้านศาสตราจารย์โจ๊ด–อย่างฉาดฉาน

“ขอให้ท่านวาดภาพดู เมืองที่ประชาชนยากจน เต็มไปด้วยโรคภัยไข้เจ็บและโจรกรรมเป็นเมืองที่มีอารยธรรมชั้นต่ำเต็มที แม้ทุกค่ำเช้าพวกที่ยากจนไข้เจ็บจะสวดมนต์ภาวนาอยู่เสมอ” มีเสียงปรบมือสนั่นหวั่นไหว “หวังใจว่านักอมงคลนิยมไม่ตำหนิว่า ข้าพเจ้าเป็นผู้ให้ร้ายศาสนา ข้าพเจ้าก็คล้ายกับนักพิศวงแต่อดีตคือต้องการเสาะแสวงหาความจริง และความจริงของอารยธรรมคือลักษณะใดลักษณะหนึ่งของการปฏิวัติอุตสาหกรรม!”

เสียงปรบมือกังวานยิ่งกว่าครั้งที่หนึ่งและที่สอง

“เมืองต้องมีฐานเมือง ปลูกบ้านต้องขุดหลุมฝังเสาบ้าน จิตใจ ความรักชาติ ความวิมุตติ ฯลฯ ซึ่งเป็นอารยธรรมอย่างที่มิสเตอร์โจ๊ด ‘คำนำ’ ​แต่อารยธรรมอังกฤษปฏิบัติได้น้อยที่สุดในโลก! ข้าพเจ้าขอร้องท่านทั้งหลายให้เพ่งถึงประวัติศาสตร์ในทางตะวันออก โดยเฉพาะอย่างยิ่งศตวรรษที่ ๑๘ อารยธรรมของมิสเตอร์โจ๊ดแห่งอังกฤษ คือการปล้นสะดมอย่างชัดๆ ทั้งนี้ก็เพราะเสาหินอันเป็นฐานหอคอยแห่งลอนดอนนั้นมียังไม่เพียงพอ ต้องมาขนเอาไปจากทางตะวันออก! สำหรับประเทศไทยเรา หากมิได้พระบารมีของพระไทเทวาธิราชแล้ว ก็ยากที่สุดที่จะหลบ ‘ดาบแห่งอารยธรรม’ ของมิสเตอร์โจ๊ดไปได้!”

ระยะที่ปรบมือตอนนี้ยาวและไม่หยุดเกือบ ๑ นาที

และนี่คืออีกฉากหนึ่งของ “กรุงเทพฯและชีวิต” ที่ศิริกาญจน์ไม่มีวันลืม

“ยอดรัก คุณทำได้เก่งอย่างไม่น่านึก”

เป็นเสียงที่รำพันจากความจริงใจ เป็นคนรักของศิริกาญจน์เป็นนิสิตร่วมชั้นและร่วมแผนก...เป็นสุภาพบุรุษจากปราจีนบุรี

“ขอบคุณค่ะ กาญจน์เกรงว่าคงมีคนหมั่นไส้ไม่น้อย”

“จะกลัวเกรงอะไรกับพวกใจหอยใจปู เดี๋ยวนี้ผมมีความรู้สึกอย่างกาญจน์พูด ๑๐๐ เปอร์เซ็นต์ เพราะพวกเราไม่มีฐานของความฉลาด ไม่ยอมคิดและไม่รู้คิด จึงมีอุดมคติเพียงแค่ปริญญา พอสอบได้เสร็จก็วิ่งเข้าเกาะรัฐบาล เบียดเสียดเยียดยัดจนได้ แม้จะมีห้องทำงานในมุมเหม็นๆ มุมมืดแห่งใดแห่งหนึ่ง... กลายเป็นแบคทีเรียของเร็ดเทปปิสม์โดยไม่รู้สึกและไม่ยอมรู้สึก---”

“พูดถึงเรื่องของเราเถอะ เราจะเตรียมตัวกี่ปีก่อนแต่งงาน?”

“สามปีพอไหม” ชายหนุ่มรัดคนรักแน่น

“ในระหว่างนั้น กิจจะทำอะไร?”

“ทำป่าไม้ ผมทนระเบียบต่างๆ ของราชการไม่ไหว ถ้าป่าไม้เจริญจะขอทำโรงเลื่อยให้ได้”

“แต่กาญจน์อยากทำงานกรมโฆษณาการ จะเล่าให้ฟัง กาญจน์​ฝืนมานานแล้วที่จะให้การศึกษาแก่ประชาชนอย่างที่เรียกกันว่า Liberal Education ขั้นแรกกาญจน์จะนำเอาบทประพันธ์เกี่ยวกับโลกปรัชญา และชีวิตของนักคิดและนักเขียนสำคัญทุกสมัยมาแปลและกระจายเสียงทุกๆค่ำ วันนี้เป็นเรื่อง ‘เด็ก’ ของเปสตาโลซี ถัดไปเป็นเรื่อง ‘การท่องเที่ยว’ ของโตลสตอย เรื่อง ‘มิตรภาพ’ ของสิเซโร ฯลฯ และจัดให้มีการสอบทุกๆ ๓ เดือน ...เข้าทีไหมคะ?”

“ดี แต่กาญจน์จะทำได้กี่วัน?”

“ก็ต้องกระทั่งขาทานรับรองร่างไม่ได้” หญิงสาวตอบด้วยสำนวนทหารโรมันบังเอิญประสานกับเสียงหัวเราะเชิงยิ้มเยาะของชายหนุ่ม

“ทำไม... ไม่เชื่อกาญจน์หรือไม่เชื่อแผนการ?”

๒

กิจจุมพิตคนรักที่แขนอย่างเชื่องช้านิ่มนวล

“เรายังไม่ออกจากมหาวิทยาลัย จำไว้ ยอดรัก และกาญจน์ต้องไม่ทำตนเป็นลูกศรให้จุดหักหรือจุดเปลี่ยนอยู่ที่คำค้านหรือคำไม่เห็นด้วยของคนที่รักกาญจน์ดังดวงใจ จริงอยู่ กาญจน์อาจจะแข็ง–จะเอาตามใจเรื่อง Liberal Education แต่ถ้ากาญจน์เข้าไปพบอุปสรรค...ไทยหนุ่มนับด้วยจำนวนหมื่นที่ตั้งใจดี มีแผนการดีโดนมาแล้ว และกำลังชอกช้ำ กระทั่งต้องปล่อยเลยตามเลย ผมไม่อยากให้กาญจน์พลาดหวังเมื่ออุดมคติสลาย คนเราก็เปลี่ยนทุกอย่าง–แม้ความรู้ตลอดจนคนรัก!”

ต้นไม้เปลี่ยนสีใบ ธรรมชาติเป็นผู้ยุติธรรมอย่างยิ่งในการเปลี่ยนสิ่งที่อยู่ภายใต้อำนาจ ปรัชญาเมธีผู้ไม่ปรากฏนามสมัยกรีกผู้หนึ่งกล่าวว่า “ธรรมชาติกับกรรมลิขิตซึ่งเป็นลูกพี่ลูกน้องกันนั้นมักวิวาทชิงอำนาจเหนือมนุษย์เสมอ”

​ในการป้องกันตนอย่างถึงที่สุดนั้น มนุษย์พยายามใช้การศึกษาปีหนึ่งเต็มๆ ที่กิจจากไปเข้าป่า และศิริกาญจน์ทำงานที่กรมโฆษณา ชายหนุ่มเปิดวิทยุทุกค่ำและทุกเช้า เขาไม่เคยได้ยินเสียงแปลบทประพันธ์ของโลกคนใดเลย ไม่ได้ยินเปสตาโลซี สิเซโรและโตลสตอย ฯลฯ

ศิริกาญจน์ทำอะไรหรือ? ศิริกาญจน์หายไปไหน?

อีก ๖ เดือนต่อมา กิจมาธุระเกี่ยวกับการขายไม้ที่กรุงเทพฯ และไปหาหญิงสาวที่บ้าน เขาพบเธอเตรียมตัวไปเที่ยวกับสหายชายผู้หนึ่ง

“ขอโทษค่ะ กิจ” เธออุทาน “เรามีธุระ วันหลังค่อยพบกัน”

อนิจจา! คำว่า “วันหลัง” ...หนึ่งปีหกเดือน กิจได้รับจดหมายจากศิริกาญจน์ ๓ ฉบับ เหมือนแกงร้อน–จดหมายเหล่านั้น–เพราะมันค่อยๆ เย็นลงและเย็นลง วันหลัง! อีกกี่วันกันแน่? อีก ๒ วัน– ๒ เดือน หรือ ๒ ปี!

ในสัปดาห์ที่สองที่พิษรักบังคับให้ชายหนุ่มเลี่ยงงานโดยอยากพบศิริกาญจน์เพียงแม้สักครู่หนึ่ง ซึ่งที่สุดเขาก็พบและพบเธอบนสามล้อตอนค่ำกลางถนน!

“ทำไมไม่พบดิฉันที่บ้าน?”

“ตามปรกติควรเป็นเช่นนั้น แต่เดี๋ยวนี้ผิดปรกติแล้ว นี่แหละสามปี–สัญญา!”

“ดิฉันต้องไปทำงานค่ำอีกนะกิจ” เสียงนี้ปร่าเหมือนวิทยุเก่าที่ช่างซ่อมขี้โกงหลอกขายคนบ้านนอก

“ผมจะไปส่ง ขอให้เป็นการนั่งร่วมครั้งสุดท้าย” ชายหนุ่มแค้นและน้อยใจถึงที่สุด แน่นอน! เขาเสียดายทั้งๆ ที่รู้...นึกว่าหงส์เราจึงหลงด้วยลายย้อม ช่างปลอมแปลงท่วงทีดีหนักหนา ดั่งรักถิ่นมุจลินท์ไม่คลาดคลา ครั้นลับตาฝูงหงส์ก็ลงโคลน...

๓

​ค่ำวันนั้น ชายหนุ่มดื่มเบียร์สองสามขวด และสั่งให้รถสามล้อวิ่งไปเรื่อยๆ

ดวงศศิธรทอแสงดุจหนึ่งจำใจ รถผ่านบางลำพู–ชุมนุมชนที่เขาเกลียดเพราะ “สวยนอกงามใน” ...ร้านอาหารที่มีอาหารอร่อยที่สุดขาย มีห้องน้ำสกปรกที่สุด–สกปรกยิ่งกว่าป่าช้าตามบ้านนอก–รถผ่านไปอีก ถึงประตูผี ถึงคุกลหุโทษ–เขาอยากเข้าไปนอนในคุกลือชื่อนี้สักคืนหนึ่ง ชีวิตที่ปราศจากศิริกาญจน์เป็น “ชีวิต” ได้อย่างไร! ในคุกนี้ไม่มีคนอย่างเขาหลายสิบหลายร้อยคนหรือ?

สามยอด สะพานหัน เยาวราช!

เขาสั่งให้รถจอดที่ร้านผู้หญิงหากินร้านหนึ่ง เขาไม่ต้องการอะไร นอกจากชวนแม่หน้ามนคนหนึ่งในร้านไปรับเบียร์ และอาหารที่เทียนกัวเทียน

“นี่ กินรี เธอเชื่อว่าความรักมีไหม–รักอย่างสุดสวาทขาดใจด้วยความซื่อสัตย์น่ะ?” เขาถามขณะที่รับอาหาร

“ตอบอย่างจริงใจนะคะ...ไม่มีค่ะ” แม่กินรีตอบ

“ก็ที่เขากินอยู่กันเต็มบ้านเต็มเมืองล่ะ เป็นอะไร?”

“เอ! เห็นจะเป็นความจำเป็นกับหน้าที่กระมังคะ ครั้งหนึ่งเมื่อก่อนจะเสียคน–ดิฉันหมายถึง ๗-๘ ปีมาแล้ว รู้สึกว่ามีความรู้สึกที่ร้อนไหม้รอเวลาละลายอยู่เสมออย่างหนึ่ง จะเรียกความรู้สึกนั้นว่าอย่างไรก็ตาม ที่แน่ที่สุดคือมันบอดตา บอดความรู้สึกอื่นๆ และบังคับให้มนุษย์ลืมตัว...”

“นั่นละ ความรัก!” กิจเสริม

“แต่มันร้อนค่ะ มันกระวนกระวาย มันบ้า ในที่สุดมันพาขึ้นสวรรค์ ที่มีชื่อว่านรก...”

๔

​กราบเท้าคุณพ่อของศิริกาญจน์

ผมไม่เชื่อว่าจดหมายฉบับนี้จะมีข้อความเต็มเจตนาที่ผมต้องการ และเกรงความเข้าใจผิดจะเกิดขึ้น จึงขอโทษล่วงหน้าไว้ก่อน แต่เดิมศิริกาญจน์กับผมตกลงกันตามที่คุณพ่อทราบ คือออกจากมหาวิทยาลัยครบ ๓ ปีเมื่อใด เราจึงจะแต่งงานกัน บัดนี้ครบเวลาเพียงครึ่งหนึ่ง เหตุการณ์ก็เปลี่ยนแปลงไป ซึ่งผมจำเป็นจะต้องกราบเรียนมาให้ทราบ โปรดนำจดหมายฉบับนี้ให้ศิริกาญจน์ดูเพื่อพิสูจน์ว่าผมยังรักและซื่อสัตย์ต่อเธออยู่

ศิริกาญจน์เป็นข้าราชการตามที่คุณพ่อรู้ดี เธอมีเพื่อนมากและในรายชื่อผู้เป็นมิตรกับเธอนั้น ขณะนี้ไม่มีผมแล้ว การที่เราแยกกันคราวนี้ ผมขอไม่ลงโทษศิริกาญจน์...หากขอลงโทษผมเองที่ยุ่งกับการค้าจนเกินไป

แต่หากจะว่าไป จะลงโทษความห่างเหินฝ่ายผมเท่านั้นก็ไม่ถูกต้องนัก ผมพยายามเขียนจดหมายถึงเสมอ เดือนละฉบับ ปีหกเดือนศิริกาญจน์ตอบผมเพียง ๓ ฉบับ งานราชการเปลี่ยนจิตใจเธออย่างสิ้นเชิง ไม่ผิดอะไรกับตัวอย่างของสตรีนับพันที่จะ “เอา” กรุงเทพฯ ให้อยู่มือ คุณพ่อคงเคยได้ยินมาบ้างว่ากรุงเทพฯนั้นใหญ่โตกว้างขวางเหมือนแม่น้ำเจ้าพระยา พรหมจรรย์นั้นดุจเศษอาหารที่ทิ้งลงไป เรื่องที่แม่น้ำเจ้าพระยาจะอิ่มนั้นเคยมีหรือ?

ศิริกาญจน์เป็นคนฉลาดที่สุด ที่น่าเสียดายที่สุด เมื่อไหร่หนอเธอจะกลับคืนเป็นตัวตนของเธอเอง?

ด้วยความเคารพไม่เปลี่ยนแปลง

กิจ นิพัทธ์การ

ลงใน “พิมพ์ไทยรายเดือน” ฉบับ พฤษภาคม ๒๔๙๕