คำนำ

พระเจ้าพี่นางเธอ พระองค์เจ้าวรลักษณาวดี มีพระประสงค์จะพิมพ์หนังสืออันประกอบด้วยสารประโยชน์เปนของแจกพิเศษในงานศพเจ้าจอมมารดาสุด ทรงนำความกราบบังคมทูลฯหารือ สมเด็จพระบรมราชินีนารถพระบรมราชชนนีพันปีหลวง พระองค์ทรงพระราชดำริห์เห็นว่า หนังสือซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระราชนิพนธ์ไว้ยังไม่ได้พิมพ์มีอยู่หลายเรื่อง ถ้าได้พิมพ์ขึ้นไว้ให้แพร่หลาย จะเปนประโยชน์ทั้งในการเฉลิมพระเกียรติยศในสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง โดยรักษาพระราชนิพนธ์ไว้ให้ถาวร แลจะเปนความยินดีพอใจแก่บรรดาผู้ที่จะได้อ่านด้วย จึงได้ทรงแนะนำให้พิมพ์พระราชนิพนธ์เสด็จประพาศเมืองจันทบุรีเรื่องนี้เปนของแจก.

จดหมายเหตุระยะทางเมืองจันทบุรีนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงไว้ เมื่อครั้งเสด็จพระราชดำเนิรในปีชวดอัฐศก จุลศักราช ๑๒๓๘ ในหัวเมืองชายทเลตวันออกนี้ เปนที่ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า​เจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนิรอยู่เสมอแทบจะทุกปี เสด็จใกล้บ้าง ไกลบ้าง อย่างไกลตลอดจนสิ้นแขวงเมืองประจันตคิรีเขตร เดิมเสด็จพระราชดำเนิรด้วยเรือพระที่นั่งอรรคราชวรเดช ต่อมาเสด็จเรือพระที่นั่งเวสาตรี แลเรือพระที่นั่งอุบลบุรทิศ แลเรือพระที่นั่งมหาจักรีเปนที่สุด แต่จะได้เสด็จกี่คราวนั้นเหลือที่จะจดจำ เพราะเสด็จเสมอไม่ใคร่ขาด ในคราวเสด็จเมืองจันทบุรี ซึ่งมีระยะทางนี้เปนคราวใหญ่ มีพระบรมวงษานุวงษ์ตามเสด็จพระราชดำเนิรมากกว่าทุกคราว จนเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ คือกรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณก็ตามเสด็จด้วย

ในจดหมายเหตุนี้ ไม่มีระยะทางเสด็จอย่างเดียว ความเปนไปของเมืองจันทบุรีเปนอย่างไร ก็มีในจดหมายเหตุนี้โดยเลอียดทุกอย่าง ผู้ที่ไม่เคยไปได้อ่านก็จะทราบการในภูมิประเทศได้ตามความต้องการ นับกำหนดเดือนปีตั้งแต่เสด็จคราวนั้นมาจนบัดนี้ก็นานมากอยู่ถึง ๓๖ ปี ชื่อคนที่กล่าวในจดหมายนั้นก็เปลี่ยนแปลงไปมาก จึงได้มีคำอธิบายชื่อตามที่มีในภายหลังลงในน่าที่ออกนามนั้นด้วย เพื่อจะได้ทราบว่าผู้ใดในบัดนี้

หนังสือพระราชนิพนธ์เรื่องนี้ มีพระราชเสาวนีฯ ดำรัสสั่งให้กรรมการหอพระสมุดวชิรญาณจัดการพิมพ์ สำเร็จ​ในรัตนโกสินทร๓ศก ๑๓๑ พระพุทธสาสนการล่วงแล้ว ๒๔๕๕ พรรษา.

หอพระสมุดวชิรญาณ

วันที่ ๑ มีนาคม รัตนโกสินทร๓ศก ๑๓๑

<สมมตอมรพันธุ์>