องก์ที่สอง

(วิทูษกออก)

วิทูษก. บัดนี้ข้าพเจ้าได้รับคำบอกเล่าจากอินทีวริกาว่า: ‘ท่านเจ้าขา, เวลานี้พระเทวีวาสวทัตตากำลังทรงบำเพ็ญบุญโดยทรงอด และขอเชิญท่านไปสำหรับพิธีโสตถิวาอณะ.’ (๒๓) ฉะนั้น เมื่อได้อาบน้ำในอ่างที่สวนโรงน้ำบัวแล้ว, ข้าพเจ้าก็จะได้ไปเฝ้าพระเทวีและทำเสียงขันเปนไก่. ถ้ามิฉะนั้นพวกเราที่เปนพาห์มจะได้อะไรเล่าที่ในวัง. (แลไปทางในโรง) อ้อ, พระเพื่อนรักของข้าพเจ้าเสด็จมานี่แล้ว, กำลังจะเสด็จไปสวนโรงน้ำบัว เพื่อบันเทาความกะสันเพราะความว้าเหว่พระหทัย. ฉะนั้น ข้าพเจ้าก็จะเลยไปกับพระเพื่อนของข้าพเจ้าและทำตามเช่นว่า.

(พระราชาออก, แสดงท่าคิดถึงนาง)

ราชา.

ทรงแต่มังคลมาตระมัณฑะนะภฤตา นางซูบและตรัสช้า และอ่อน; (๒๔)

ทั้งผิวพักตระก็ซีดประหนึ่งพระศศธร ยามจวนทิวากร. รุจี;

อีกใจนางก็ระทดเพราะทำวรพิธี; จึงจิตต์ดนูนี้ ประสงค์

ใคร่เห็นโฉมปิยนาริเหมือนขณะอนงค์ แรกเริ่มพะวงจิตต์ เพราะรัก.

วิทูษก. (เดินเข้าใกล้) สวัสดีเถิดเจ้าประคุณ. เจริญเถิดเจ้าข้า.

ราชา. (เหลียวดู) วสันตกะ. ทำไมจึ่งดูสบายใจเช่นนั้น?

วิทูษก. ก็เพราะพระเทวีท่านกำลังจะทรงใจดีต่อพาห์มน่ะสิ.

​ราชา. ก็เมื่อเช่นนั้นแล้ว อย่างไรต่อไปอีก ?

วิทูษก. (วางปึ่ง) อ๋อ, เจ้าประคุณ, นี่ไม่ใช่พาห์มเลิดคนหนึ่งหรือ. เพราะข้าพระเจ้านี่แหละจะได้รับของโสตถิวาอณะจากพระหัตถ์พระเทวีที่ในวังก่อนเพื่อน, ทั้งๆ เมื่อที่นั้นเต็มไปแล้วด้วยพาห์มตั้งพันคนผู้รู้พระเวททั้งสี่, ทั้งห้า, ทั้งหก.

ราชา. (สำรวลพลาง) ลักษณะพราหมณ์ ย่อมรู้ได้โดยจำนวนพระเวทของเขาสิ. ฉะนั้น มาเถิดท่านมหาพราหมณ์, ไปด้วยกันที่สวนโรงน้ำบัวเถิด.

วิทูษก. สุดแท้แต่จะโปรด.

ราชา. เดินไปหน้าสิ.

วิทูษก. เจ้าประคุณ, ไปก็ไปเถิด. (เดินไปมาและเหลียวแล) เออ, พ่อเจ้าประคุณ, ดู, ดูความงามแห่งสวนโรงน้ำบัวนี้เถิด; หน้าศิลานี้ละมุนไปด้วยดอกไม้ต่าง ๆ ที่ร่วงลงบนนี้มิได้ขาด, มีดอกพอุลและดอกมะลิเลื้อยหล่นลงเพราะความหนักแห่งแมลงภู่เปนอันมากซึ่งกลั้วกลิ่นเกสร, มีก้านดอกพันธูอะถูกลมอันอมกลิ่นบัวหลวงมาเขย่าอยู่, และมีต้นตมาลอันหนาทึบเปนเครื่องกำบังแดดและความร้อน. (๒๕)

ราชา. พูดเหมาะดี, เพื่อนรัก; เพราะที่นี้-

ก้านดอกเศผาลิกาพรั่ง อวนิประดุจดั่ง แปงปะการัง ประดับลาน;

หอมกลิ่นสัปตัจฉทาหวาน ดุจะคชะมทะซ่าน ทราบจมูกดาล ฤดีเย็น;

ที่นี้ผึ้งซึ่งระคนเล่น ณปทุมะละก็เห็น กายะเหลืองเปน ประหลาดชม,

อีกร้องราวเมาเพราะดูดดม มธุรสะอภิรม เมามธูสม หทัยปอง.(๒๖)

​วิทูษก. พ่อเจ้าประคุณ, โปรดดู, ดูทางนี้อีกด้วย, ดูต้นสัตตวัณณ์ (๒๗) พร้อมด้วยดอกเยอะแยะร่วงหล่นอยู่เสมอ, ดูราวกับมันมีหยาดน้ำหยดเรื่อยอยู่ระหว่างใบในปลายหน้าฝนเทียวละ.

ราชา. ช่างเปรียบจริง ๆ ละ, เกลอเอ๋ย. จริงหนอ ดูมันคล้ายปลายหน้าฝนมากอยู่; เพราะว่า-

ที่นี้เคยพสุธาละมุนเพราะตฤณงาม ยิ่งดอกศิรีษราม ระยับ,

อีกเคยเหมือนมรกตวิไลและก็ประดับ ป่นโรยณพื้นขลับ ขจี;

บัดนี้พันธุกมาลิเกลื่อนณปฐพี พ่างพื้นก็แปลงสี พิลาส,

ทำให้พื้นพสุธาสีแดงประดุจดาด ด้วยอินทรโคปก์กลาด กระจาย. (๒๘)

(เจฏีออก)

เจฏี. พระเทวีวาสวทัตตาได้มีรับสั่งแก่ดิฉันว่า: ‘นี่แน่ะ, อินทีวริกา, วันนี้กูจะต้องกระทำการไหว้พระอคัตถิผู้เปนใหญ่. ฉะนั้น เจ้าจงไปหาพวงมาลัยดอกเสหาลิอา^๑มาโดยเร็ว; แล้วก็ให้อารัณยกานี่ไปเก็บดอกบัวหลวงที่บานแล้วมาจากในอ่างสวนโรงน้ำบัวโดยเร็ว ก่อนที่มันจะหุบเสียหมดเพราะสิ้นแสงตะวันที่เร่งจะตกอยู่.’ แม่คนนั้นหรือก็ไม่รู้จักอ่างนั้น, ฉะนั้น ดิฉันจะต้องเรียกหล่อนและพาหล่อนไปที่นั้นด้วย. (เหลียวไปทางในโรง) ทางนี้, ทางนี้, อารัณยกา, มาเถอะ.

(อารัณยกาออก)

อารัณยกา. (น้ำตาคลอและไม่สบาย, บ่น) โอ้มานึกถึงตัว​เรา, ผู้ได้กำเนิดในวงศ์อันสูงปานนั้น, ซึ่งเคยเปนนายผู้อื่น, มาบัดนี้ต้องรับใช้ผู้อื่น ! นี่มิใช่ความลำบากเพราะผลกรรม; มันเปนโทษผิดของเราเอง. เพราะ, แม้เมื่อได้รู้อยู่แล้ว, เราก็หาได้ฆ่าตัวของเราเสียไม่. ฉะนั้น บัดนี้เราจะทำอย่างไรเล่า? แต่ข้อที่เรารำพึงมาแล้วนั้นก็เปนการร้ายแรงมากอยู่. แต่กระนั้นก็ยังดีกว่าที่เราจะทำให้ตัวของเราถ่อยไปโดยแสดงกุลวงศ์อันประเสริฐของเรา. ก็จะมีหนทางหลีกพ้นได้อย่างไรเล่า? จำเราจะต้องกระทำตามที่เราได้ว่าไว้นั้นแหละ.

เจฏี. อารัณยกา, มาทางนี้.

อารัณยกา. ฉันมาเดี๋ยวนี้. (แสดงท่าอ่อนใจ) หล่อนจ๋า, อ่างนั้นยังอยู่อีกไกลหรือ?

เจฏี. อยู่ตรงนี้เอง, หลังกอเสหาลิอา. มาเถอะหล่อน, ลงไปนั่นเถอะ.

(แสดงท่าลงไป)

ราชา. เกลอเอ๋ย, เหตุไฉนเกลอจึ่งดูประหนึ่งว่านึกถึงอะไรอื่นอยู่? ฉันได้กล่าวแล้วไม่ใช่หรือว่า: ‘ดูราวกับปลายหน้าฝนทีเดียว.’

(เธอกล่าวฉันท์บท ๑๕ ที่เริ่มว่า ‘ที่นี้เคยพสุธาละมุน’ นั้นอีกครั้งหนึ่ง)

วิทูษก. (ออกโกรธ ๆ) เจ้าข้า, พระองค์สิในขณะที่ทรงตะลึงหลงมักจะดูนี่บ้างหรืออะไรอื่นบ้าง; ส่วนสำหรับตัวข้าพระเจ้าผู้เปนพาห์มสิ, เวลาที่ควรรับของโสตถิวาอณะมันกำลังเดินหนีไป. ฉะนั้น ข้าพระเจ้าจะรีบอาบน้ำในอ่างแล้วจะได้ไปเฝ้าพระเทวี.

​ราชา. อ้าว, ตาบ้า, เราได้เดินเลยอ่างนั่นมาแล้วละ. ทั้งๆ ที่สูได้รับความสุขมามากมาย โดยทางอินทรีย์ทั้งหลายของสูแล้ว, สูก็หารู้สึกไม่. ดูสิ!

เสียงหงส์ทองร้องระหริ่งหวาน ดุจะปิยนริคราญ ใส่กำไลผ่าน สบายกรรณ;

เห็นเรือนหลวงเลิดวิไลฉัน ณตรุและชลอัน ส่งสง่าสรรพ์ สบายเนตร;

หอมกลิ่นบัวหลวงภิรมเยศ กมลวิมลเกสร์ ส่งสุคนธ์เศรษฐ์ สบายฆาน;

ลมเย็นรวยรื่นเพราะพัดผ่าน ชลธิสรสถาน ถูกณกายซ่าน สบายกาย.

ฉะนั้นมาเถอะ. เดินเข้าไปสู่ปากอ่างนั้นเถิด. (เดินพลางเหลียวไปมาพลาง) เกลอเอ๋ย, ดูสิ, ดูสิ.

อ่างแก้วกอบบงกชหลาย ล่อจิตต์สบาย แม้เพียงเมื่อทอดทรรศนา

งานเหมือนเนตรเทวดา เฝ้าสวนโศภา ผู้เนตรงามยิ่งบัวหลวง.

วิทูษก. (ด้วยความหลากใจ) ดูหน่อย, ดูหน่อย, เจ้าประคุณ! นางนี้ใครหนอ, มีแมลงภู่ตอมอยู่ที่ผม อันหอมไปด้วยกลิ่นดอกไม้, และมือคล้ายดอกไม้ตูมแดงเรื่อราวกับกิ่งปะการัง, และแขนงาม, อ่อน, และนิ่มนวล? ดูราวกับเปนนางฟ้ารักษาสวนมาเดินอยู่ให้เราเห็นเทียวละ.

ราชา. (แลดูด้วยความความหลากใจ) เกลอเอ๋ย, โฉมของหล่อนอันงามหาที่เปรียบมิได้ทำให้นึกเอาไปหลายอย่าง. ฉันเองก็หารู้แน่ได้ไม่. ดูสิ!

​ฤๅนางเปนวรนาคกันยะจรจาก บาดาลเพราะอยากเยี่ยม พิภพ?

ไม่ใช่แน่เพราะหนูก็เคยจริกะจบ ถิ่นนั้นบ่พบใคร เสมอ.

ฤๅแสงจันทร์จะประชุมและส่งสิริละเออ? เห็นผิดละเหนอนี่ ทิวา.

ใครหนองามตะละองค์พระศรีวรศุภา ถือบัวสง่างาม ณหัตถ์ ?

วิทูษก. (เพ่งดู) คนนี้นะแน่ละคืออินทีวริกาข้าหลวงของพระเทวี. ฉะนั้น เราไปแอบดูเขาข้างหลังกอไม้นั่นเถอะ.

(ทั้งสองทำเช่นว่า)

เจฏี. (ทำท่าเด็ดใบบัว) อารัณยกา, หล่อนเก็บดอกบัวหลวงเถอะ, ฉันจะเก็บดอกเสหาลิอาใส่ในใบบัวนี้แล้วจะได้ไปเฝ้าพระเทวี.

ราชา. เกลอเอ๋ย, ดูเขากำลังพูดจากันอยู่. ฉะนั้น เราฟังให้ดี ๆ หน่อยเถอะ, บางทีเราจะได้เนื้อถ้อยกระทงความโดยเหตุนี้บ้าง.

(เจฏีทำท่าจะไป)

อารัณยกา. อุ๊ย, อินทีวริกา, เมื่อหล่อนจะไม่อยู่แล้ว ฉันจะอยู่นี่อย่างไรได้?

เจฏี. (หัวเราะ) ตามที่ฉันได้ทั้งพระเทวีรับสั่งวันนี้แล้ว, หล่อนจะต้องอยู่พรากจากฉันไปอีกนานละ.

อารัณยกา. (พรั่นใจ) พระเทวีตรัสว่ากระไร?

​เจฏี ว่าอย่างนี้: ‘ทูลกระหม่อมแก้วตรัสเมื่อเวลานั้นว่า, ถ้าเมื่อใดลูกสาวของวินธยเกตุมีอายุควรแต่งงานได้ละก็, ให้กราบทูลเตือน. ฉะนั้น กูจะทูลเตือนทูลกระหม่อมแก้วในเร็วๆ นี้, เพื่อท่านจะได้ทรงพระดำริเรื่องหาผัวสำหรับแม่คนนั้น.’

ราชา. (ปลื้ม) อ้อนี่เองธิดาของวินธยเกตุ! (ด้วยความเสียดาย) เราได้ชวดหลอนไปเสียนาน. เกลอเอ๋ย, การดูนางสาวคนนี้ไม่มีโทษแน่ละ. บัดนี้เรามาดูหล่อนโดยปราศจากตะขิดตะขวงเถิด.

อารัณยกา. (เคือง, อุดหู) หล่อนไปให้พ้น. ฉันไม่ชอบหล่อนเลย เมื่อหล่อนพูดเหลวใหล.

(เจฏีเดินเลี่ยงไป. ทำท่าเก็บดอกไม้)

ราชา. เออกำเนิดดีของหล่อนแลเห็นได้ถนัดโดยท่าทางอันสง่าของหล่อน, เกลอเอ๋ย, ผู้ใดมีเคราะห์ดีได้กอดตัวหล่อนละก็, จะได้มีความสุขมากเทียวละ.

(อารัณยกาทำท่าเก็บดอกบัว)

วิทูษก. เจ้าประคุณ, ดู, ดู. อัศจรรย์, อัศจรรย์. เมื่อหล่อนเก็บดอกบัวช่อนั้นแล้ว หล่อนทำให้ความงามของมันทรามไปด้วยความงามอร่ามแห่งมือของหล่อนอันเหมือนดอกไม้ตูม ในเมื่อผ่านไปมาในน้ำ.

ราชา. เกลอเอ๋ย, จริงเช่นนั้นเทียว. ดู!

หล่อนชายตาฤก็ยวนฤดีปริดิเสบย เหมือนได้เสวยหยาด อมฤต;

หล่อนงามยามอุระไร้สะไบนะบ่มิปิด ปานจันทร์บมิดเมฆ วิไล;

ยามนางเก็บผิปทุมจะหุบก็ดนุไสร้ หาเห็นประหลาดไม่, เพราะว่า

ได้ถูกหัตถ์นรินวลบ่พ่ายศศธรา เหมือนแสงศศีมา กระทบ.

​อารัณยกา. (ทำท่าเหมือนถูกแมลงภู่ตอม) อุ๊ย, อุ๊ย! แมลงภู่นี่, ที่ผละจากดอกบัวหลวงมาเกาะที่ช่อนิโลบลนี่. มันมากวนและรังแกฉันไม่หยุดหย่อน (คลุมหน้าด้วยผ้าห่ม, เสียงกลัว) อินทีวริกาจ๋า ช่วยฉันด้วย, ช่วยฉันด้วย. แมลงภู่เหล่านี้มันจะทำให้ฉันเสียทีเสียแล้ว.

วิทูษก. เจ้าประคุณ, สมประสงค์ของท่านละ. ก่อนที่อีนางลูกขี้ครอกนั้นจะมาได้, เชิญย่องเข้าไปเงียบ ๆ เถอะ, หล่อนคงนึกว่าอินทีวริกามา, เมื่อได้ยินเสียงฝีพระบาทในน้ำ, แล้วก็หล่อนคงเข้าเกาะพระองค์เปนแน่ละ.

ราชา. ดีมาก, เกลอ, ดีมาก. คำแนะนำของสูเหมาะแก่เวลาเทียวละ (เธอเดินไปหาอารัณยกา)

อารัณยกา. (ทำท่าได้ยินฝีเท้า) อินทีวริกา, มาไวๆ, มาไว ๆ. ฉันแทบจะคลั่งแล้วเพราะแมลงภู่เหล่านี้. (เกาะพระราชาแน่นไว้)

(พระราชาเอาแขนกอดคอนาง. อารัณยกา, เปิดผ้าห่มจากหน้า, ยังไม่เห็นพระราชา, ทำท่าดูแมลงภู่เหล่านั้น)

ราชา. (ปัดแมลงภู่ด้วยผ้าห่มของพระองค์เองพลาง)

อ้าภีรุอย่ากลัว ภมราบ่ทำอะไร

มันตอมณพักตร์ไสร้ ก็เพราะพักตระปานปทุม.

เนตรตื่นและกายสั่น เพราะวะพรั่นก็ยังประชุม

งามแม้นอุบลกลุ่ม ภมราจะร้างไฉน.(๒๙)

​อารัณยกา. (เห็นพระราชา, ทำท่าตกใจ) อ้าว, นี่ไม่ใช่อินทีวริกา. (ผละจากพระราชาด้วยความกลัวและถอยออกห่าง) อินทีวริกา, มาไว ๆ, มาไว ๆ ช่วยฉันด้วย.

วิทูษก. แม่คุณ, เมื่อหล่อนอยู่แล้วในความป้องกันแห่งพระเจ้าวัตสราช, ผู้ทรงสามารถป้องกันโลกทั้งหมด, หล่อนยังเรียกอินทีวริกาผู้เจฏีอีก.

(ราชากล่าวฉันท์ที่เริ่มว่า ‘อ้าภีรุอย่ากลัว’ นั้นอีก)

อารัณยกา. (แลดูพระราชาด้วยความใคร่และเสงี่ยม, พูดกับตนเอง) อ้อนี่เองแหละพระมหาราชเจ้าที่บิดาของเรายกตัวเราถวาย. บิดาของเราช่างเลือกเหมาะฐานะจริงนะ. (ทำท่าสะเทินอาย)

เจฏี. อารัณยกาถูกแมลงภู่กวนนัก, ฉะนั้น เราต้องไปปลอบหล่อนเสียหน่อย, อารัณยกา, อย่ากลัวเลย; ฉันมานี้แล้ว.

วิทูษก. ไปเถิด, พระเจ้าข้า, ไปเถิด. อินทีวริกามานี่แล้ว. ถ้ามันได้เห็นความเปนไปเข้าละก็, มันคงเอาไปทูลฟ้องพระเทวีละ (ชี้ด้วยนิ้ว) ฉะนั้น เรามาเข้าไปในซุ้มกล้วยนี้และคอยดูเวลาอันเหมาะเถอะ.

(ทั้งสองทำเช่นว่า)

เจฏี. (เดินเข้าไปหาและตบแก้มหยอก) แม่อารัณยกา, มันเปนความผิดของหน้าหล่อนที่คล้ายดอกบัวนั้นเอง, แมลงภู่มันจึงได้กวนตอมนัก (จับมือจูง) เถอะหล่อน, ไปกันเสียที. วันเกือบหมดแล้ว.

(ทำท่าเดินไป)

​อารัณยกา. (แลไปทางซุ้มกล้วย) แม่อินทีวริกา, ดูตีนมือของฉันนี้ชาไปอย่างไรเสียแล้ว เพราะถูกน้ำเย็นจัดมากเกินไป. เราเดินไปอย่างช้า ๆ เถอะนะ.

เจฏี. ได้สิ.

(เข้าโรงทั้งสองนาง)

วิทูษก. มาเถอะ, พระเจ้าข้า, ออกไปจากนี่เสียทีเถอะ. นางทาสีอินทีวริกาพาตัวเจ้าหล่อนไปแล้ว.

ราชา. (ถอนใจ) อ้าว, หล่อนไปแล้วหรือ? เพื่อนวสันตกะ, ชนผู้เคราะห์ร้ายมักไม่ได้อะไรสมใจโดยปราศจากความขัดขวาง. (เหลียวดู) ดูเถอะ, เพื่อน, ดูเถอะ.

ช่อบัวแม้หน้าหุบไซร้ ยังบอกแจ้งได้ ประหนึ่งจะส่งภาษา

โดยเกสรชันนั้นว่า มันสุขนักหนา เพราะถูกมือหล่อนละมุน

(ถอนใจ) เพื่อนเอ๋ย, มีอุบายอย่างไรบ้างหรือที่จะใช้เพื่อได้เห็นหล่อนอีก?

วิทูษก. เออ, บัดนี้พระองค์มาร่ำฉาวเพราะได้ทำตุ๊กกะตาหักไปเอง. พระองค์ไม่ทำตามคำแนะนำของตาพาห์มบ้านี่นะ.

ราชา. ฉันไม่ได้ทำอะไรเล่า?

​วิทูษก. ลืมเสียแล้วละหรือ? ข้าพระเจ้าทูลว่า: “ย่องเข้าไปเงียบๆ.” ส่วนพระองค์น่ะหรือ, ครั้นเมื่อถึงเวลาสำคัญเข้าสิ, โดยตื่นพระองค์ว่าเปนผู้มีความรู้ เลยทำให้เจ้าหล่อนตกใจเสียด้วยคำว่า ‘อ้าภีรุอย่ากลัว,’ และคำดุด่าอะไรอื่นอีก; ฉะนั้น เวลานี้มาร่ำฉาวเอาอะไร? แล้วมีหน้ามาถามด้วยว่าทำอย่างไรจะได้พบเจ้าหล่อนอีก.

ราชา. อะไร! เราปลอบหล่อนแท้ ๆ ตาบ้าเรียกว่าดุด่า!

วิทูษก. ใครเปนบ้าในที่นี้ก็แลเห็นง่าย ๆ อยู่แล้ว. ฉะนั้นเปนไรไปพระผู้เปนเจ้าสหัสสรังสีใคร่จะตกอยู่แล้วละ. ฉะนั้น มาเถอะ, เข้าไปในเรือนเถอะ.

ราชา. (เหลียวดู) เออ, วันจวนจะหมดอยู่แล้ว. โอ้โอ๋ ! เพราะบัดนี้

ความงามแห่งทิวะผ่านเพราะโฉมปิยนรี รึงช่อปทุมศรี จรัล;

แสงแดงเรื่อก็ระยับณดวงสุริยนั้น เช่นในอุราฉัน เฉลา;

นกจักราวะกะยืนณบึงประดุจะเรา คิดถึงวธูเศร้า กมล;

ทั่วแดนดินฤก็สิ้นสุรังสิสุริยน เยี่ยงจิตต์ดนูอน- ธการ.

(เข้าโรงทั้งหมด)

จบองก์ที่สอง