หนังสือหลวงอาสารณรงค์

​ข้าพระพุทธเจ้าหลวงอาสารณรงค์ข้าหลวง พระศรีสุลาศอุปฮาดราชวงศ์ขัตติยเมืองเชียงแตง พระศรีมหาเทพราชวงศ์เมืองแสนปาง อุปฮาดศรีวรราชเมืองศรีธันดร ขอบอกปรนนิบัติมายังท่านหมื่นพรหมภักดีกรมมหาดไทย ขอได้นำเอาบอกของข้าพเจ้าขึ้นกราบเรียนพณหัวเจ้าท่านสมุหนายก เจ้าคุณแม่ทัพใหญ่ผู้สำเร็จราชการได้ทราบ ด้วยณวันเดือนยี่แรม ๒ ค่ำปีชวดโทศก ข้าพเจ้ายกกองทัพจากเมืองสมบูรณ์ ลงไปตั้งค่ายณเมืองสมบุกริมค่ายอ้ายญวน ใกล้กันประมาณ ๑๕ เส้นเศษ ครั้นรุ่งขึ้นณวันเดือนยี่แรม ๓ ค่ำปีชวดโทศก ข้าพเจ้าเห็นกองทัพอ้ายญวนยกมาทางเรือหน ๑๙ ลำ แต่กำลังอ้ายญวนอ้ายเขมรอ้ายแขกจามมาในเรือประมาณ ๒๐๐๐ เศษ มาจอดหน้าค่ายเมืองสมบุก อ้ายญวนยกกำลังเพิ่มเติมมาอยู่ในค่ายเมืองสมบุก เป็นคนเก่าใหม่ ๓๐๐๐ เศษ ครั้นณวันเดือนยี่แรม ๕ ค่ำเพลาเช้า อ้ายญวนยกกองทัพออกมาจากค่าย มาสู้รบกับกองทัพข้าพเจ้าแต่เพลาเช้าจนเที่ยง กองทัพข้าพเจ้าสู้รบยิงอ้ายญวนตาย ๕ คน อ้ายญวนยิงพวกเขมรเมืองสมบุกตายคน ๑ แล้วอ้ายญวนถอยทัพกลับไปตั้งอยู่ในค่ายเมืองสมบุก ข้าพเจ้าก็มาตั้งอยู่ริมห้วยลำพิน ห่างค่ายอ้ายญวนประมาณ ๒๐ เส้น ข้าพเจ้านายทัพนายกองเห็นว่ากองทัพอ้ายญวนอ้ายเขมรอ้ายแขกจามยกเพิ่มเติมขึ้นมาถึง ๒๐๐๐ เศษ อ้ายญวนซึ่งอยู่รักษาค่ายก็ ๘๐๐ เศษ เป็นคนเก่าใหม่ ๓๐๐๐ เศษ กองทัพพวกข้าพเจ้า ๙๐๐ คน สู้รบกับอ้ายญวน ด้วยเดชะ​พระเดชพระคุณใต้เท้าพระกรุณาปกเกล้าปกผมข้าพเจ้านายทัพนายกองทั้งปวง ซึ่งมิได้มีความอันตราย อนึ่งอ้ายญวนอ้ายเขมรอ้ายแขกจามยกเพิ่มเติมขึ้นมา ข้าพเจ้ามิได้ไว้ใจแก่ราชการ จึงให้ออกยาธรรมาธิบดีเจ้าเมืองสมบุกคนเก่าคนใหม่ ออกยาราชาโชเจ้าเมืองสตึงตรอง เกณฑ์ไพร่เขมรเมืองสมบูรณ์ได้ ๑๕๐ คน แต่พระยาพระเขมรเมืองกะแจะ เมืองกะจอ เมืองฉะโลง เมืองตะบงขมุม เมืองศรีถ่อนั้น ต่างคนต่างพาครอบครัวเข้าซุ่มซ่อนอยู่ในป่าดง แต่สมเด็จเจ้าพระยา ออกยายมราช ออกยานเรนทรเสนา ข้าพเจ้ามีหนังสือไปหาตัวมาปรึกษาราชการกับข้าพเจ้าที่ค่ายริมห้วยลำพิน ข้าพเจ้าจึงให้สมเด็จเจ้าพระยา ออกยายมราช ออกยานเรนทรเสนา เกณฑ์ขุนหมื่นไพร่เขมรหัวเมืองทั้งปวงมาช่วยกันระดมตีอ้ายญวนเมืองสมบุก สมเด็จเจ้าพระยา ออกยายมราช ออกยานเรนทรเสนา แจ้งความว่า พระยาพระเขมรหัวเมืองทั้งปวงไล่ครอบครัวไปซุ่มซ่อนอยู่ตามป่าดง จะเกณฑ์เอาตัวหาได้ไม่ แล้วสมเด็จเจ้าพระยา ออกยายมราช ออกยานเรนทรเสนา แจ้งความแก่ข้าพเจ้าว่าออกยาพระเขมรยังเข้าอยู่กับอ้ายญวน แต่งตัวเป็นญวน ช่วยอ้ายญวนรบอยู่ทุกวันนี้ ออกยาราชาเสน่หาปราบเจ้าเมืองสมบุก ออกยาเพ็ชรเดโชทิด เจ้าเมืองเชิงไพร ออกยามนตรีเสน่หาเจ้าเมืองกะพงเสียม ออกยาเสนาราชสงครามเจ้าเมืองบะโบ ออกยาไชยโยธาเจ้าเมืองไพรกะบาดห้าหัวเมือง กับขุนนางพระเขมรเมืองพนมเปญ ออกยาศรีธรรมาธิราชเสง ออกยาราชอีสุนแก้ว ออกยาวังตุ้ม ออกยาโปลก ออกยาโกษาแก ออกยาพระคลังศก ออกยาเอกราชโสม ออกยา​มหธิบดีปี ออกยาวงศาสัตรีมาก ออกยานราธิเบศร์เตียง ออกยาวงศาธิราชเตย ออกยามนตรีเสน่หาแก้ว ออกยาธาระอุไทยแก้ว ออกยาณราชาราชศก พเยียอินตราปรัก พเยียมนตรีกุเชนดวง ราชาโชดม พเยียแสน ไชมก จันเกิด จันโตด พเยียราชาสมุดพรหม พเยียเทพภักดีองค์ พเยียอาลักษณ์เขียว พเยียมนตรีอันชิดทิด พเยียไชยโยธาสุน พระอำมฤกมาด พระสอจันคาแม พเยียมนตรี อันชิดปุ ออกยาพระเขมรเมืองพนมเปญ ๔๘ คน กับเจ้าเมือง ๕ คน เข้ากัน ๕๓ คน ยังเข้าอยู่กับอ้ายญวน ข้าพเจ้านายทัพนายกองพร้อมกันเห็นว่า ออกยาพระเขมรยังเข้าอยู่กับอ้ายญวนเป็นหลายคน ข้าพเจ้าจึงให้สมเป็นเจ้า พระยา ออกยายมราช ออกยานเรนทรเสนา จับอ้ายญวนมาไถ่ถาม เอาความให้แน่นอน ออกยายมราชจับอ้ายญวนส่งมาให้ข้าพเจ้า ๔ คน แต่ณวันเดือนยี่แรม ๑๔ ค่ำปีชวดโทศก ข้าพเจ้าได้ซักถามอ้ายอ้าวญวนให้การว่า บิดามารดาอ้ายอ้าวตั้งบ้านเรือนอยู่ในเมืองเว้ เป็นบ่าวอ้ายองตาเตียงกุนขุนนางในเมืองเว้ อยู่ณวันเดือน ๙ ปีชวดโทศก อ้ายองอานภูญวนซึ่งเป็นนายอยู่รักษาค่ายเมืองสมบุก มีหนังสือไปถึงอ้ายองตาเตียงกุนซึ่งเป็นนายอ้ายอ้าวในเมืองเว้ ขอกองทัพมารักษาค่ายเมืองสมบุก อ้ายองตาเตียงกุนนายอ้ายอ้าวเกณฑ์กองทัพเมืองเว้บ้าง เมืองไซ่ง่อนบ้าง เข้ากัน ๑๕๐๐ คน กับเรือรบไกโอ ๓๐ ลำ ให้องจันเกือหาญญวนเป็นแม่ทัพ คุมไพร่ญวน ๑๕๐๐ คนมาเข้ากองอ้ายองอานภู อยู่รักษาค่ายเมืองสมบุก แต่ณวันเดือน ๑๐ ปีชวดโทศกนั้น อ้ายอ้าวอยู่ในค่ายเมืองสมบุกอดเข้าอดเกลือ อ้ายอ้าวกับพวก ๔๐ คนหนีออก​จากค่ายเมืองสมบุก ต่างคนต่างแยกทางกันไป แต่อ้ายอ้าวพวกเขมรล้อมรับตัวได้ แต่พวกอ้ายอ้าว ๔๐ คนนั้นจะไปทางใดหารู้ไม่ แต่เมื่ออ้ายอ้าวอยู่ในค่ายเมืองสมบุก มีปืนใหญ่กระสุน ๗ นิ้ว ๖ นิ้ว ๑๐ บอก ปืนหลัก ๓๐ บอก ปืนคาบชุดคาบศิลา ๔๐๐ บอก ดินดำ ๒๐ หาบเศษ ข้าพเจ้าซักถามได้ความแต่เพียงนี้ ข้าพเจ้ามิไว้ใจแก่ราชการ จึงมีหนังสือไปถึงเจ้านครจำปาศักดิ์ ขอกองทัพปืนกระสุนดินดำเพิ่มเติมมาช่วยระดมตีค่ายอ้ายญวนณเมืองสมบุกเสียให้ยับเยินมิให้ตั้งอยู่ได้ อนึ่ง อ้ายญวน ๔ คนนั้น ข้าพเจ้าจำส่งไปให้เจ้านครจำปาศักดิ์ ให้ส่งเข้ามากราบเท้าพระกรุณาด้วยแล้ว ควรมิควรขอพระเดชพระคุณปกเกล้าปกผม ปรนนิบัติมาณวันศุกร์เดือนยี่แรม ๕ ค่ำปีชวดโทศก ศักราช ๑๒๐๒