หนังสือพระยาวงษานุชิต

​ฉะบับหนึ่งว่า ข้าพเจ้า พระยาวงษานุชิตมีเจ้าเมืองบาที พระยาธิเบศสงครามแกเจ้าเมืองกะพงโสม พระยาไชยโยธาตน เจ้าเมืองไพรกะบาด กราบปรนนิบัติมายังท่าน พระยาณรงควิไชย พระยาประจิม พระอัคเนศร พระนรินทรโยธาปลัด กับพระยาสังขโลกทั้งสอง อันมีพระเดชพระคุณวิเศษได้ทราบ ด้วยราชการเมืองเขมรนั้น เดิมเจ้าเวียดนามใช้องเทืองบินบอ องบอทำตรี ๒ คนขึ้นมาแต่เมืองเว้ มาถึงค่ายพนมเปญ อยู่ณวันเดือน ๙ แรมค่ำหนึ่งปีชวดโทศกนั้น ขุนนางญวนทั้งสองมันคิดกับองญวนผู้ใหญ่ที่อยู่เมืองพนมเปญ จับเอาเจ้าที่เสวยราชองค์ ๑ เจ้าสมเด็จพระน้องกลางองค์ ๑ เจ้าพระน้องสุดท้ององค์ ๑ ทั้ง ๓ องค์เอาไปไว้ณเมืองไซ่ง่อน ใช้อ้ายญวนคนหนึ่งเป็นที่องบินพาไปแต่ณวันเดือน ๙ แรม ๑๐ ค่ำปีชวดโทศก แต่สมเด็จพระเรียมเจ้าพี่มันว่ามีโทษ มันทำโทษไว้ในค่าย ทุกวันนี้มันคิดจะให้จับขุนนางผู้ใหญ่ผู้น้อยซึ่งอยู่เมืองพนมเปญกับเจ้าเมืองทุกเมือง กับสนองกลาภาษจันตงภอตง มีมากน้อยเท่าใดเอาไปทำโทษจะนำเอาไปเมืองเว้ เหมือนมีความในหนังสือใช้พระยาสุริโยไทยนำมากราบปรนนิบัติแต่ก่อนแล้ว ครั้นอยู่วันเดือน ๑๒ แรมค่ำ ๑ เพลาตะวันน้องเพน พระสุรินทรธิบดีแก้ว พระทึกสงครามจันถือหนังสือเจ้าคุณแม่ทัพใหญ่ผู้สำเร็จราชการแปลเป็นอักษรเขมร กับหนังสือท่านนายทัพนายกองไปถึงข้าพเจ้า ได้รับกราบปรนนิบัติดูรู้ใจความทุกประการแล้วนั้น ​เห็นว่าเจ้าคุณผู้เป็นเจ้ามีเมตตาโปรดข้าพเจ้ากับขุนนางและอาณาประชาราษฎรในเมืองเขมรนั้น ข้าพเจ้ากับพระยาพระหลวงและราษฎรก็มีน้ำใจยินดีต่อพระคุณเป็นที่สุด จะได้พึ่งพระบรมโพธิสมภาร หมายจะเอาเขตต์แดนให้ราษฎรอยู่เป็นข้าสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวณกรุงเทพพระมหานคร ตามประเพณีแต่ก่อนมา คิดทำราชการโดยสุจริตซื่อตรงต่อพระเดชพระคุณกว่าจะสิ้นชีวิต จะขอให้เหมือนครั้งเจ้าสมเด็จพระบิดา เสด็จตั้งอยู่ณเมืองพุทไธเพชร กับฟ้าทะละหะปกเป็นพระบิดาเลี้ยงเมื่อยังอยู่ บัดนี้ข้าพเจ้าเจ้าเมืองทั้ง ๓ เมืองกับขุนนางในเมือง ชื่อ พระยาภิมุขวงษาดม พระยาโสทศราชแขก พระยาราชเดชะเสา พระยาสัตราธิบดีเมียด พระยาชำนิพิทักษ์งา สนองกลาภาษพระยาพระหลวงกำนันบ้าน กับขุนนางที่ถอนตัวหนีรอดมาแต่เมืองพนมเปญ ชื่อ พระยาเอกราชพรม พระยาเสน่หาธิราชมี พระยากุเชนธิบดีคง พระยามนตรีนุชิตมา พระเทพวิจารณ์เมียด พระยามนตรีคชราชแก พระยาราชสุภาสุก พระยาธรมาเทพ พระยาวงษาธิราชจาบ พระยาสุรเดชมี พระเทพวรชุนคง พระศรีนครธรรมราชรศ พระราชานุกูลขด พระเทพเสน่หาเอม กับพระยาพระหลวงเป็นขุนนางแขวงเมืองกะพงโสมมาพร้อมกับพระยาธิเบศสงคราม ข้าพเจ้า ชื่อ พระยาไชยคิรีบรพตโยธาเภา พระยาไชยคีรีศรีบรพตไชย พระบาลมจวงราชาคง เป็นนายป่าทั้ง ๓ คน กับสนองกลาภาษ ได้มาพร้อมมูลรับกราบปรนนิบัติฟังใจความในหนังสือท่านผู้เป็นเจ้า เห็นว่าจะมีเมตตากรุณาโปรดปรานข้าพเจ้ากับขุนนาง​พระยาพระหลวงและราษฎร พระราชทานให้อยู่คงบ้านเมืองเป็นข้าละอองธุลีพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวตามแต่ก่อนมา ก็มีน้ำใจยินดีกับพระเดชพระคุณเป็นที่สุดนั้น แต่ก่อนขุนนางและราษฎรเขมรเป็นข้าสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัว มีเจ้าเขมรเป็นนายนำเข้าออกกราบถวายบังคม เฝ้ารับราชการรับพระราชทานสิ่งของที่พระราชทานให้ ทุกวันนี้มีกองทัพตั้งสู้รบกับอ้ายญวนประจามิตร ลุกฆ่าฟันทุกหัวเมือง ไม่มีใจสงสารอาลัยแก่อ้ายญวนประจามิตรเลย ด้วยมันเป็นใจมิจฉาทิฏฐิ เป็นอันมากนัก มันคิดจะล้างชีวิตข้าพเจ้ากับขุนนางเหมือนทราบอยู่แล้ว และจะได้คิดไปพึ่งประเทศอื่นนั้นหามิได้ มีใจซื่อตรงหมายพึ่งละอองธุลีพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัว ซึ่งทรงพระธรรมพระคุณอันมหาประเสริฐ และจะพึ่งพระเดชพระคุณท่านเจ้าคุณผู้เป็นเจ้าเป็นแม่ทัพ ข้าพเจ้ากับขุนนางมีชื่อคิดไปด้วยมีเจ้าองค์หนึ่งคงยังเฝ้าละอองธุลีพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวณกรุงเทพพระมหานคร ในใจข้าพเจ้ากับขุนนางพระยาพระหลวงอยากได้เจ้าให้เสด็จออกมาตั้งอยู่พระนครเขมรจะได้เป็นเจ้านาย ข้าพเจ้ากับขุนนางจะทำการต่อไป ตัวข้าพเจ้าก็จะได้เป็นข้าเหมือนแต่ก่อนมา สุดแล้วแต่จะโปรด ข้าพเจ้าเอาเนื้อความที่สมควรกราบเรียนเจ้าคุณแม่ทัพใหญ่ผู้สำเร็จราชการ อันมีพระเดชพระคุณเป็นที่สุด ขอท่านเมตตาโปรดกราบบังคมทูลเข้าไปณละอองธุลีพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวได้ทรงทราบ จะได้ทรงพระเมตตา โปรดเบิกเจ้าออกมาโดยเร็ว ด้วยไม่มีเจ้านายเหมือนทราบอยู่แล้ว และ​เจ้าเมืองกรัง เจ้าเมืองพุทไธมาศ เจ้าเมืองกำปอดนั้นด้วยอยู่ไกลนัก จะกราบเรียนเข้ามาไม่ทัน แต่ในเจ้าเมืองทั้ง ๓ กับพระยาพระหลวงก็เหมือนหนึ่งข้าพเจ้า ไม่มีใจคิดคดไปข้างไหนหามิได้ อนึ่งราษฎรในหัวเมืองทุกวันนี้พร้อมใจเป็นกองทัพ ทำราชการด้วยทั้งหมด จะได้หลีกเลี่ยงไปนั้นหามิได้ แต่ได้ยินว่ากองทัพท่านผู้เป็นเจ้ายกมามีใจกลัววิตกนัก ขอถวายตัวเป็นข้าให้ได้ ตัวคงอยู่บ้านเมืองเหมือนแต่ก่อนมา กราบเรียนมาทั้งนี้ตามคำราษฎร สุดแล้วแต่จะโปรดเมตตา ขออภัยโทษข้าพเจ้าให้ได้เป็นข้าต่อไป ด้วยเป็นคนโง่เง่า สุดแล้วแต่จะโปรดปรานให้ได้สุขต่อไป กราบปรนนิบัติมาณวันเดือน ๑๒ ข้างแรม ปีชวดโทศกศักราช ๑๒๐๒