ระยะทางเสด็จประพาสอินเดีย

^๑วัน ๗ ๕ฯ ๒ ค่ำ ปีมะแมตรีศก จุลศักราช ๑๒๓๓ พ.ศ. ๒๔๑๔ เวลาเช้า ๕ โมงเศษ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์เกล้า พระเจ้าแผ่นดินสยาม ทรงเครื่องเต็มยศอย่างทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ เสด็จพระราชดำเนินลงประทับในเรือพระที่นั่งกลไฟบางกอก พร้อมด้วยสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระเจ้าน้องยาเธอ แลข้าราชการตามเสด็จ มีรายพระนามแลชื่อ ดังนี้:-

*สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนตรัสมี^๒ ๑

สมเด็จพระเจ้าน้องยาเขอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ ๑

พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร (กรมพระนเรค์วรฤทธิ์) ๑

* พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี (กรมหลวงอดิศรอุดมเดช) ๑

* พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย ๑

* พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์ (สมเด็จกรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ) ๑

* เจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ ๑

* เจ้าพระยาภานุวงศ์ ๑

* พระยาสุรศักดิมนตรี (แสง) ๑

หม่อมเจ้าสาย (พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์) ๑

หม่อมเจ้าจำเริญ (ในกรมขุนราชสีห์) ๑

​หม่อมเจ้าประวิช (ในกรมขุนราชสีห์) ๑

* เจ้าหมื่นสรรเพธภักดี (โต) ๑

* เจ้าหมื่นเสมอใจราช (ชื่น) ๑

* เจ้าหมื่นไวยวรนาถ (ชาย) ๑

* หลวงวิจารณ์จักรกิจ (เจิม) ๑

* หลวงสาตราธิกรณ์ฤทธิ์ (ทุ้ย)^๓ ๑

* หลวงวิทยาธิกรณศักดิ์ (บุศย์)^๔ ๑

* หลวงสรจักรานุกิจ (เจ๊ก)^๕ ๑

* หลวงสรสิทธยานุการ (ดั่น)^๖ ๑

* หลวงศัลยุทธวิธีกรรม์ (เจิม) ๑

หลวงดำรงแพทยาคุณ (แหยม)^๗ ๑

* หลวงราโชวาต (แก้ว) ๑

* นายวรกิจบรรหาร (เที่ยง) ๑

* นายราชาณัตยานุหาร (พร) ๑

พระสุนทรานุกิจปรีชา (หนู)^๘ ๑

พระปรีชากลการ (สำอาง)^๙ ๑

* พระพิบูลย์พัฒนากร (เถียร) ๑

พระวรภัณฑ์พลากร (ทิม)^๑๐ ๑

​* พระชลธานพินิจจัย (ฉุน) ๑

* หลวงนายสิทธิ์ (สมบุญ) ๑

* นายพิจารณ์สรรพกิจ (สุ่น) ๑

ขุนสมุทโคจร (จู) ๑

นายแฉ่^๑๑ ๑

นายเหมา^๑๒ ๑

นายอั้น^๑๓ ๑

พระวิสูตรสาครดิฐ (บุช) ๑

หม่อมเจ้าส่งไปสิงคโปร์^๑๔ ๖

​เรือพิทยัมรณยุทธ

* พระยาสมุทบุรานุรักษ์ (เนตร) ๑

* หลวงพิเศษพจนการ (สวาดิ) ๑

เรือสยามูปสดัมภ์

พระพิเรนทรเทพ (เวก)^๑๕ ๑

หลวงสวัสดิโกษา (ปาน)^๑๖ ๑

หลวงเสนางควิจารณ์ (โค)^๑๗ ๑

ขุนศิลปานุจิตรการ (ศรีเมือง บิดาเป็นพม่า มารดาเป็นไทย เข้ามารับราชการเป็นช่างเขียน) ๑

หลวงอำนาจสุรเสนี (พลอย)^๑๘ ๑

หลวงสัจจาภิรมย์ (เปาะ)^๑๙ ๑

ขุนสุนทรสาทิศลักษณ์ (จิตร)^๒๐ ๑

เวลาเที่ยงแล้ว เรือพระที่นั่งกลไฟบางกอกใช้จักรออกจากท่าราชวรดิฐ ขึ้นไปกลับที่หน้าวัดราชาธิวาส ล่องตามน้ำออกไป เวลาบ่าย ๓ โมงครึ่ง ทอดสมอที่พระเจดีย์กลางน้ำ เสด็จขึ้นนมัสการพระสมุทเจดีย์แล้ว เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ ออกจากปากน้ำเจ้าพระยา เรือพระที่นั่งเดินอยู่ในทะเล ๕ วัน

​ณ วัน ๕ ๑๐ฯ ๒ ค่ำ เวลาเช้าถึงเมืองสิงคโปร์ ทอดตรงท่ายอนสตันเปียหน้าเมือง ประทับอยู่ที่เมืองสิงคโปร์ ๒ วัน

ณ วัน ๗ ๑๒ฯ ๒ ค่ำ เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จกลับลงเรือพระที่นั่ง เวลาบ่าย ๕ โมงเศษใช้จักรออกจากที่ทอดหน้าเมืองสิงคโปร์

ณ วัน ๑ ๑๓ฯ ๒ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมงเศษถึงที่ทอดหน้าเมืองมละกา แล้วเสด็จขึ้นทอดพระเนตรในเมืองมละกา เวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จกลับลงเรือพระที่นั่ง เวลาย่ำค่ำใช้จักรออกจากเมืองมละกา

ณ วัน ๒ ๑๔ฯ ๒ ค่ำ เวลา ๑๐ ทุ่มถึงที่ทอดหน้าเมืองปินัง (เกาะหมาก)

ณ วัน ๓ ๑๕ฯ ๒ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมงเศษเสด็จขึ้นเมืองปินัง ประทับอยู่ที่เมืองปินัง ๔ วัน (เมื่อเสด็จขึ้นเมืองปินังมีการรับเสด็จ แลมีคำถวายพระพร ๆ พระวรภัณฑ์พลากรได้คัดคำแปลไว้ ได้พิมพ์ไว้ข้างท้ายจดหมายเหตุนี้)

ณ วัน ๗ ๓ฯ ๒ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมงเศษเสด็จกลับลงเรือพระที่นั่ง เวลาบ่ายโมงเศษใช้จักรออกจากเมืองปินัง

ณ วัน ๒ ๖ฯ ๒ ค่ำ เวลา ๔ ทุ่มถึงที่ทอดปากอ่าวเมืองมรแมน (เมาะลำเลิง)

ณ วัน ๓ ๗ฯ ๒ ค่ำ เวลาเช้าใช้จักรออกจากที่ทอดเข้าปากอ่าวเมืองมรแมน เวลาเที่ยงถึงที่ทอดหน้าโรงจักรเลื่อยไม้เมืองมรแมน เวลาบ่าย ๓ โมง ๔๓ นาที ใช้จักรออกจากที่ทอดหน้าโรงจักรเลื่อยไม้เข้าไปตามลำน้ำ (สลวิน) เมืองมรแมน เวลาบ่าย ๔ โมงเศษถึงที่ทอดหน้าเมืองมรแมน เสด็จขึ้นประทับอยู่ที่เมืองมรแมน ๒ วัน

​ณ วัน ๕ ๙ฯ ๒ ค่ำ เวลาเช้าโมงครึ่งเสด็จกลับลงเรือพระที่นั่ง แล้วใช้จักรออกจากที่ทอดหน้าเมืองมรแมน เวลา ๒ ทุ่มถึงที่ทอดปากอ่าวเมืองร่างกุ้ง ประทับอยู่ ๒ วัน

ณ วัน ๑ ๑๒ฯ ๒ ค่ำ เวลาบ่าย ๒ โมงใช้จักรออกจากที่ทอดหน้าเมืองร่างกุ้ง

ณ วัน ๕ ๑ฯ ๓ ค่ำ เวลาเช้าโมง ๑ ถึงแซนดิเฮดหน้าปากอ่าวเมืองกลักตา เวลาเช้า ๔ โมง ๔๕ นาที ถึงแหลมเกาะซอออกกาปากอ่าวเมืองกลักตา เวลาบ่าย ๔ โมง ๑๐ นาทีถึงที่โรงภาษีชั้นนอก เรียกว่าไดมันดฮาเบอ (อ่าวเพ็ชร) แล้วทอดสมออยู่ที่นั้น

ณ วัน ๗ ๓ฯ ๓ ค่ำ เวลาย่ำรุ่งแล้วใช้จักรออกจากท่าโรงภาษี แล่นเข้าไปตามลำน้ำเมืองกลักตา เวลาบ่าย ๓ โมงครึ่งถึงท่าที่เสด็จ ขึ้นเมืองกลักตา ชื่อท่าเยมปรินเซป แล้วเสด็จทรงรถขึ้นไปประทับอยู่ที่โฮเต็ลหลังหนึ่งของไวสรอย (อุปราชผู้สำเร็จราชการอินเดีย) จัดไว้รับเสด็จ ประทับที่โฮเต็ลเมืองกลักตา ๙ วัน

ณ วัน ๒ ๑๒ฯ ๓ ค่ำ เวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จจากที่ประทับโฮเต็ลไปเรือกลไฟข้ามฟาก (แม่น้ำฮุกลี) ไปฝั่งตะวันตก เวลาบ่าย ๕ โมง ๑๒ นาทีถึงฝั่งตะวันตก แล้วเสด็จขึ้นทางรถไฟไปวัน ๑ คืน ๑

ณ วัน ๔ ๑๔ฯ ๓ ค่ำ เวลาเช้า ๒ โมงเศษถึงสเตชั่นที่หยุดรถไฟเมืองเดลีแล้ว เสด็จลงจากรถไฟขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ ไปตามทางสถลมารค เวลาเช้า ๓ โมงเศษถึงที่ประทับเต๊นต์ใหญ่เหมือนค่ายหลวงรูปเป็นกระโจม ประทับแรมอยู่ที่เต๊นต์เมืองเดลี ๗ วัน

​ณ วัน ๓ ๕ฯ ๓ ค่ำ เวลาเช้า ๔ โมงครึ่ง เสด็จจากที่ประทับเมืองเดลี ขึ้นทรงรถม้ามาตามทางสถลมารค เวลาเช้า ๕ โมงถึงที่รถไฟ เสด็จขึ้นรถไฟ ๆ ใช้จักรออกจากที่ไปตามระยะทาง ๖ ชั่วโมง ถึงที่หยุดรถไฟเมืองอาคราเวลาบ่าย ๕ โมงเศษ เสด็จลงจากรถไฟขึ้นรถเทียมม้า ๔ ไปประทับที่ตึกในสวน เป็นบ้านเดิมของเจ้าแขกเมืองอาครา ประทับที่เมืองอาครา ๓ วัน

ณ วัน ๖ ๘ฯ ๓ ค่ำ เวลาบ่ายโบง ๑ เสด็จจากที่ประทับเมืองอาคราขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ ไปถึงสเตชั่นเวลาบ่าย ๒ โมง เสด็จขึ้นทรงรถไฟไปตามทางรถไฟ เวลา ๒ ทุ่มถึงที่พักรถไฟ ขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ ข้ามไปตามสะพานลำน้ำใหญ่ เวลาเที่ยงถึงฝั่ง เสด็จขึ้นทางรถไฟ เวลาบ่ายโมง ๑ รถไฟใช้จักรออกจากที่ไปตามระยะทาง เวลาบ่ายโมงครึ่งถึงที่พักรถไฟเมืองลักเนา แล้วเสด็จลงทรงรถเทียมม้า ๔ ไป เวลาบ่าย ๒ โมงถึงที่พักบ้านคอมมิชเนอ (ข้าหลวงประจำ) เมืองลักเนา ประทับที่ตึกบ้านคอมมิชเนอ ๔ วัน

ณ วัน ๔ ๑๓ฯ ๓ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมง เสด็จจากที่ประทับเมืองลักเนาขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ ไปตามทางสถลมารค เวลาเช้า ๕ โมงเศษถึงที่พักรถไฟ เสด็จขึ้นทรงรถไฟแล้วใช้จักรออกจากที่พักรถไฟเมืองลักเนามาตามทางสถลมารค เวลาบ่ายโมง ๑ ถึงที่หยุดรถไฟ เสด็จลงทรงรถเทียมม้าข้ามฟากลำน้ำใหญ่กลับมาทางเก่า ประทับที่บ้านเจ้าเมืองกอนโปร์ เวลาบ่าย ๒ โมงเศษเสด็จถึงที่พักรถไฟหน้าเมืองกอนโปร์ ประทับที่โต๊ะเสวยเวลากลางวัน เวลาบ่าย ๓ โมงครึ่งเสด็จขึ้นทรงรถไฟเดิมแล้วก็ใช้จักรออกจากที่พักไป เวลาเที่ยงแล้ว ​๘ นาที รถไฟเดินไปในใต้เขาที่มืดเหมือนเวลากลางคืนชั่วครึ่งนาทีจึงพ้นเขาที่มืด คิดระยะทางรถไฟเดินในใต้เขานั้นประมาณ ๑๖ เส้นจึงพ้นจากใต้เขาที่มืดออกสว่าง ถึงสะพานเหล็กข้ามลำธารไปยาวประมาณ ๒ เส้นเศษ กว้าง ๗ วา

ณ วัน ๖ ๑ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้า ๑๕ นาทีรถไฟเดินไปในหว่างเขาแล้วเข้าใต้เขาที่มืดบ้างที่สว่างบ้าง คิดรวมรถไฟเดินใต้เขา ๑๔ แห่ง

ที่ ๑ ระยะทางใต้เขาประมาณ ๑ เส้น

ที่ ๒ ระยะทางใต้เขา ๓ เส้นเศษ

ที่ ๓ ระยะทางใต้เขา ๑๒ เส้นเศษ

ที่ ๔ ระยะทางใต้เขา ๓ เส้นเศษ

ที่ ๕ ระยะทางใต้เขา ๔ เส้นเศษ

ที่ ๖ ระยะทางใต้เขา ๒๐ เต้นแศษ

ที่ ๗ ระยะทางใต้เขา ๒๓ เส้นเศษ

ที่ ๘ ระยะทางใต้เขา ๑๑ เส้นเศษ

ที่ ๙ ระยะทางใต้เขา ๗ เส้นเศษ

ที่ ๑๐ ระยะทางใต้เขา ๑๙ เส้นเศษ

ที่ ๑๑ ระยะทางใต้เขา ๗ เส้นเศษ

ที่ ๑๒ ระยะทางใต้เขา ๑๙ เส้นเศษ

ที่ ๑๓ ระยะทางใต้เขา ๕ เส้นเศษ

ที่ ๑๔ ระยะทางใต้เขา ๖ เส้นเศษ

เวลาเช้า ๕ โมงถึงที่สเตชั่น เกาวเนอ เจ้าเมืองบอมเบกับคอเวอนเมนต์ (รัฐบาล) ในเมืองบอมเบจัดการรับ ผูกกิ่งไม้ใบไม้สดแลพันผ้าแดง มีธงต่างสีห้อยเป็นคูหา เมื่อเวลาเสด็จลงจากรถไฟ​พวกขุนนางอังกฤษกับพวกแขกลูกค้าที่เมืองบอมเบประมาณ ๒๐๐ เศษ มายืนรับเสด็จอยู่ที่หน้ารถ แล้วเสด็จขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ มีทหารแขกขี่ม้าถือกระบี่ไปหน้ารถที่นั่ง ๔ คู่ ตามหลังรถที่นั่ง ๖ คู่ ไปตามทางสถลมารคเมืองบอมเบ เวลาบ่าย ๒ โมงเศษถึงที่ตึกใหญ่ ชื่อตึกมาลบาฮิล (คือจวนผู้ว่าราชการเมืองที่แหลมมลบา) ที่ประทับริมภูเขาชายทะเลทิศใต้ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ เสด็จขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ ไปเที่ยวประพาสตามสถลมารคริมฝั่งทะเลเมืองบอมเบ เวลาย่ำค่ำแล้วเสด็จพระราชดำเนินกลับยังที่ประทับมาลบาฮิล

ณ วัน ๗ ๒ฯ ๔ ค่ำ เวลาบ่าย ๒ โมงเศษ เกาวเนอกับขุนนางนายทหารประมาณ ๓๐ คน มาเฝ้าพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวที่ประทับมาลบาฮิลแล้ว เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ เสด็จไปเสวยโต๊ะที่พักเกาวเนอ เวลา ๕ ทุ่มเสด็จกลับยังที่ประทับเดิม ประทับอยู่ที่ตึกมาลบาฮิลเมืองบอมเบ ๘ วัน

ณ วัน ๗ ๙ฯ ๔ ค่ำ เวลาบ่ายโมงเศษเสด็จกลับจากที่ประทับมาลบาฮิลขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ กลับมาตามทางสถลมารค เวลาบ่าย ๒ โมงถึงสเตชั่นแล้ว เสด็จขึ้นทรงรถไฟ ๆ ใช้จักรออกจากที่สเตชั่นเมืองบอมเบไปตามทางรถไฟ

ณ วัน ๒ ๑๑ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้าโมงเศษถึงสเตชั่นเมืองเป็นนาเรส (เมืองพาราณสี) แล้วเสด็จลงจากรถไฟ เสด็จขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ ไปตามทางสถลมารค แล้วข้ามสะพานลำน้ำใหญ่ไป เวลา ๔ โมงเศษถึงที่ประทับตึกใหญ่ เป็นบ้านของมหารายาคนเก่าที่เมืองเบ็นนาเรส เวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จรถเทียมม้า ๔ ไปถึงฝั่งลำแม่น้ำมหาคงคา ​แล้วเสด็จลงเรือ(ขนาน) ดาดผ้าเหมือนอย่างปะรำโรงละคร ถึงฝั่งฟากหนึ่งแล้วเสด็จขึ้นทรงช้างเข้าไปใน (รามนคร) บ้านรายาพาราณสีๆ เชิญให้ประทับบนโธรน แล้วถวายมีดชายธงเหล็กไหล ๓ เล่ม ด้ามงาครั่งทองสำรับหนึ่ง ๓ เล่ม หอกปลอกคร่ำเงิน ๑ เล่ม ผ้าห่มริมทองรอบสีม่วงสีน้ำเงิน ๒ ผืน กับสายมาลัยตาด ๑ แล้วแจกมาลัยเจ้าขุนนางที่ตามเสด็จไปหมดทุกคน เวลาย่ำค่ำแล้วเสด็จกลับยังที่ประทับตามเดิม

ณ วัน ๓ ๑๒ฯ ๔ ค่ำ เวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ ไปที่รายาวิเชียรนครัม เจ้าแขก (อยู่ที่) เมืองเบ็นนาเรส ๆ เชิญพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวขึ้นประทับบนโธรน แล้วถวายกริชด้ามงาประดับมรกต ๘ ยอดคร่ำทอง ๑ เล่ม หอกคร่ำเงิน ๑ เล่ม สายมาลัยสาย ๑ แล้วแจกมาลัยเจ้าขุนนางผู้ใหญ่ผู้น้อยที่ตามเสด็จไปด้วยทุกคน รายาวิเชียรนครัมขึ้นขี่ม้าถวายให้ทอดพระเนตร เวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จกลับยังที่ประทับเดิม ประทับอยู่ที่เมืองเบ็นนาเรส ขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ มาตามทางสถลมารค เวลาบ่ายโมงเศษถึงที่สเตชั่น แล้วเสด็จลงทรงเรือกลไฟ ๆ ใช้จักรมาเมืองกลักตา แล้วเสด็จลงทรงเรือกลไฟ ข้ามลำน้ำใหญ่มาถึงฝั่งเมืองกลักตา เสด็จขึ้นจากเรือกลไฟ ทรงรถเทียมม้า ๔ ไปประทับอยู่ที่ตึกดัยอมันฮาบา

ณ วัน ๑ ๒ฯ ๔ ค่ำ เวลาบ่าย ๓ โมงเศษ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จประทับที่บ้านไวสรอย กับสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอน้อยใหญ่ แลเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ เจ้าพระยาภาณุวงศ์ เจ้าหมื่น​สรรเพธภักดีตามเสด็จไปด้วย แต่ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยนอกนั้นกลับลงมาอยู่ไนเรือพระที่นั่งหมดทุกคน กลับมาประทับอยู่ที่เมืองกลักตา ๔ วัน^๒๑

ณ วัน ๒ ๓ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้าโมงเศษ เสด็จกลับจากที่ประทับบ้านไวสรอย ขึ้นทรงรถเทียมม้า ๔ เสด็จลงเรือกลไฟเล็กของเกาวแมนต์เมืองกลักตาจัดไว้รับ เวลาเช้า ๒ โมงเรือกลไฟลำทรงใช้จักรออกจากท่าเมืองกลักตา แล้วเรือพระที่นั่งพิทยัมรณยุทธกับเรือพระที่นั่งสยามปสดัมภ์ก็ใช้จักรตามออกมาตามลำแม่น้ำใหญ่ เวลาบ่าย ๒ โมงเศษถึงที่ทอดสมอตรงดัยอมันฮาบาริมเรือที่ทรงออกมา แล้วพระสุนทรานุกิจปรีชาจัดเรือโบตกรรเชียงไปรับเสด็จที่เรือกลไฟฝรั่ง แล้วเสด็จลงเรือกรรเชียงมาถึงเรือพระที่นั่งบางกอก เวลาบ่าย ๓ โมงเศษใช้จักรออกจากที่ทอดดัยอมันฮาบา เวลาย่ำค่ำแล้วออกจากปากน้ำเมืองกลักตา

ณ วัน ๑ ๙ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เสด็จจากเรือพระที่นั่งทรงเรือกรรเชียงขึ้นไปถึงฉนวนน้ำหน้าเมืองภูเก็จ แล้วเสด็จขึ้นจากเรือกรรเชียง ทรงพระราชดำเนินขึ้นไปถึงรถแล้ว เสด็จขึ้นทรงรถเทียมม้าไป เวลาบ่าย ๓ โมงถึงที่ประทับพลับพลาค่ายหลวงพระยาภูเก็จ^๒๒ทำใหม่ไว้สำหรับรับเสด็จ เสด็จลงจากรถประทับอยู่ที่พลับพลาค่ายหลวงครึ่งชั่วโมง แล้วเสด็จขึ้นทรงรถไปประพาสตามเขา แล​เสด็จทอดพระเนตรที่เมืองภูเก็จ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ เสด็จกลับยังที่ประทับเดิม ประทับอยู่ที่วังใหม่คืนหนึ่ง

รุ่งขึ้น ณ วัน ๒ ๑๐ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้าครึ่งชั่วโมง เสด็จกลับจากที่ประทับพลับพลาค่ายหลวงเมืองภูเก็จ ขึ้นทรงรถลงมาถึงท่าฉนวนน้ำแล้ว เสด็จทรงเรือกรรเชียงออกมา เวลาเช้า ๒ โมงเศษ เรือพระที่นั่งรอพวกข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยลงเรือพระที่นั่งเสร็จแล้ว เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เรือพระที่นั่งใช้จักรออกจากที่ทอดอ่าวหน้าเมืองภูเก็จ เรือสยามูปสดัมภ์ตามเรือพระที่นั่งออกมา เวลาบ่าย ๓ โมงเศษถึงที่ทอดปากอ่าวเมืองพังงา เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ เสด็จขึ้นไปประพาสตามหาดทราย แล้วเสด็จพระราชดำเนินขึ้นบนภูเขาเกาะหน้าเมืองพังงา เวลาย่ำค่ำแล้วเสด็จกลับลงเรือพระที่นั่ง

ณ วัน ๓ ๑๑ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้า ๓ โมงครึ่ง เสด็จออกจากเรือพระที่นั่ง ทรงเรือกรรเชียงเข้าไปในลำน้ำเมืองพังงา เวลาบ่าย ๒ โมงเศษ ถึงที่ประทับพลับพลาค่ายหลวงริมเขาช้าง เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จไปทอดพระเนตรในเมืองพังงา แลที่อารามเมืองพังงา ครั้นนมัสการพระแล้วก็เสด็จกลับ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ ถึงค่ายหลวงแล้วเสด็จขึ้นประทับเกย ทอดพระเนตรโคกระบือชนกัน แล้วเสด็จขึ้นประทับแรมอยู่ที่พลับพลาค่ายหลวงราตรี ๑

ณ วัน ๔ ๑๒ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เรือพระที่นั่งใช้จักรออกจากที่ทอดหน้าอ่าวเมืองพังงา

ณ วัน ๕ ๑๓ฯ ๔ ค่ำ เวลา ๕ โมงเช้าถึงที่ทอดหน้าปากอ่าวเมืองไทรบุรี เวลาเช้า ๕ โมง เสด็จจากเรือพระที่นั่งพร้อมด้วยข้าราชการ​ผู้ใหญ่ผู้น้อย ทรงเรือโบตกรรเชียงขึ้นไปตามลำน้ำเมืองไทร เวลาบ่าย ๕ โมงเศษถึงท่าที่ขึ้น เสด็จทรงรถขึ้นไปตามทางสถลมารค เวลาย่ำค่ำแล้วรถพระที่นั่งถึงที่ประทับตึกใหญ่บนยอดเขา (อะนะบุเก็จ) เมืองไทรบุรี

ณ วัน ๖ ๑๔ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้า ๓ โมงเศษ เสด็จจากที่ประทับเมืองไทร ขึ้นทรงรถมาตามทางสถลมารค เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ ถึงพลับพลาที่ประทับแรม

รุ่งขึ้น ณ วัน๗ ๑๕ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้า ๓ โมง เสด็จจากที่ประทับแรมมาตามทางสถลมารค เวลาเช้า ๕ โมงเศษ ถึงพลับพลาที่ประทับร้อน เวลาบ่าย ๓ โมงเศษ เสด็จจากที่ประทับร้อน เวลาบ่าย ๕ โมงเศษถึงพลับพลาที่ประทับแรม

ปีวอก จ.ศ. ๑๒๓๔ พ.ศ. ๒๔๑๕

รุ่งขึ้น ณ วัน ๑ ๑ฯ ๕ ค่ำ เวลาเช้า ๑ โมงเศษ เสด็จจากที่ประทับแรม เวลาเช้า ๓ โมงเศษ ถึงพลับพลาที่ประทับร้อน เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จขึ้นทรงม้า ออกจากที่ประทับร้อนมาตามระยะทาง เวลาบ่าย ๕ โมงเศษถึงที่ประทับแรม

ณ วัน ๒ ๒ฯ ๕ ค่ำ เวลาย่ำรุ่งแล้ว เสด็จขึ้นทรงม้าพระที่นั่งมาตามระยะทางสถลมารค เวลาเช้า ๕ โมงเศษถึงพลับพลาที่ประทับร้อน เข้าในเมืองสงขลา เวลาบ่าย ๓ โมงเศษ เสด็จขึ้นทรงม้ามาตามระยะทาง เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ ถึงพลับพลาที่ประทับแรมหาดใหญ่

​รุ่งขึ้น ณ วัน ๓ ๓ฯ ๕ ค่ำ เวลาเช้า ๒ โมงเศษ เสด็จพระราชดำเนินจากที่ประทับแรมหาดทรายใหญ่ ทรงเรือพระที่นั่งเก๋งมาตามทางชลมารค เวลาเที่ยงถึงพลับพลาที่ประทับร้อนเกาะยอ เสวยเวลากลางวันแล้ว เสด็จพระราชดำเนินไปตามทางสถลมารค ทอดพระเนตรพวกจีนปั้นหม้อแล้ว เวลาบ่ายโมงเศษเสด็จกลับลงเรือพระที่นั่งเก๋งมาตามทางชลมารค เวลาบ่าย ๕ โมงเศษถึงพลับพลาที่ประทับแรมแหลมทราย

รุ่งขึ้นณวัน ๔ ๔ฯ ๕ ค่ำ เวลาเช้าโมง ๑ เสด็จจากพลับพลาที่ประทับแรมแหลมทรายเมืองสงขลา ทรงเรือพระที่นั่งกรรเชียงออกมาตามทางชลมารค เวลาเช้า ๓ โมงเศษ ถึงเรือพระที่นั่งบางกอก เรือราญรุกไพรียิงสลุต ๒+ นัด ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยทหารพลเรือนซึ่งตามเสด็จลงเรือพระที่นั่งพร้อมแล้ว เวลาเที่ยงเรือพระที่นั่งใช้จักรออกจากที่ทอดปากอ่าวเมืองสงขลา เรือราญรุกไพรียิงสลุตอีก ๒๑ นัด เวลา ๒ ยามเศษถึงปากอ่าวเมืองนครศรีธรรมราช เอดเช็นตริกเครื่องจักรชำรุด ใช้จักรมาไม่ได้ เรือพระที่นั่งหยุดอยู่จนรุ่งสว่าง คิดแต่ที่เรือหยุดนั้น ๘ ชั่วโมง อินยิเนียแก้ไขทำเครื่องจักรเอดเช็นตริกดีแล้ว

ณ วัน ๕ ๕ฯ ๕ ค่ำ เวลาเช้า ๒ โมงใช้จักรต่อมา

ณ วัน ๖ ๖ฯ ๕ ค่ำ เวลาบ่าย ๒ โมงครึ่งถึงสันดอน เรือพระที่นั่งเดินจักรเข้ามาใกล้เรือรบฝรั่งเศสทอดอยู่ที่สันดอน พอเรือพระที่นั่งตรงกับเรือฝรั่งเศส ๆ ยิงสลุต ๒๑ นัด แล้วเรือพระที่นั่งใช้จักรเข้ามาหน่อยหนึ่ง ถึงที่ทอดสมอรอน้ำอยู่สันดอน เวลาย่ำค่ำใช้จักรออกจาก​สันดอนเข้าปากน้ำเจ้าพระยา เวลา ๒ ทุ่มถึงที่ทอดหน้าพระสมุทเจดีย์ ฯ พณฯ ผู้สำเร็จราชการแผ่นดินมาเฝ้าในเรือพระที่นั่ง จนเวลา ๔ ทุ่มเศษ แล้วถวายบังคมลากลับไปเรือ

ณ วัน ๗ ๗ฯ ๕ ค่ำ เวลาเช้าโมงเศษ กรมพระราชวังบวรสถานมงคล เสด็จมาเฝ้าในเรือพระที่นั่งแล้วเสวยโต๊ะในเรือพระที่นั่ง เวลา ๒ โมงเช้าใช้จักรออกจากที่ทอดพระสมุทเจดีย์ เวลาเช้า ๕ โมงเศษถึงที่ทอดประทับท่าราชวรดิฐ แล้วเสด็จพระราชดำเนินขึ้นสรงมุรธาภิเษกหน้าพระที่นั่งราชกิจวินิจฉัย มีพระสงฆ์ราชาคณะเจริญพระพุทธมนต์อยู่บนพระที่นั่งราชกิจวินิจฉัย ที่ท่าราชวรดิฐ เวลาบ่าย ๒ โมงเศษ เสด็จพระราชดำเนินขึ้นในพระบรมมหาราชวัง

เมื่อเสด็จกลับถึงกรุงเทพ ฯ มีพิธีอย่างไรบ้างไม่พบจดหมายเหตุ ทราบว่าเมื่อเสด็จขึ้นท่าราชวรดิฐ มีพระสงฆ์สวดชัยปริตรแลสรงมุรธาภิเษก ต่อนั้นมีเนื้อความปรากฏในหนังสือพิมพ์ข่าว ที่หมอสมิธลงพิมพ์ในเวลานั้นว่า มีการแต่งประทีปทั้งในพระบรมมหาราชวังแลที่อื่น ๕ วัน เป็นการรื่นเริงทั่วทั้งพระนคร ณวันที่ ๑๙ มีนาคม คริสต์ศก ๑๘๗๒ ตรงกับ ณ วัน ๓ ๑๐ฯ ๕ ค่ำ ปีวอกยังเป็นตรีศก สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ แต่ยังเป็นเจ้าพระยาผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน มีการเลี้ยงใหญ่ที่บ้าน เชิญเสนาบดีแลข้าราชการผู้ใหญ่กับทั้งกงสุลอังกฤษ แลพวกฝรั่งที่รับราชการไปประชุม ในวันนั้นเสด็จพระราชดำเนินไปที่บ้านสมเด็จเจ้าพระยาด้วย แต่พิเคราะห์ตามความที่กล่าวในหนังสือพิมพ์ เข้าใจว่าจัดที่ประทับเสวยกับพระบรมวงศานุวงศ์แห่งหนึ่งต่างหาก สมเด็จเจ้าพระยานั่งโต๊ะกับเสนาบดีแล​กงสุลอังกฤษ เมื่อเลี้ยงแล้วสมเด็จเจ้าพระยาลุกขึ้นกล่าวแสดงความขอบใจรัฐบาลอังกฤษที่รับเสด็จ แล้วชวนดื่มถวายพระพรสมเด็จพระราชินีวิกตอเรีย แลสมเด็จพระยุวราชกับทั้งพระชายา แลให้พรชาติอังกฤษ กงสุลเยเนราล น๊อกส์ ลุกขึ้นกล่าวตอบ แลถวายพระพรสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวกรุงสยาม ต่อนั้นสมเด็จเจ้าพระยาขอบใจให้พรแก่เสนาบดีที่ไปตามเสด็จ กงสุลเยเนราล น็อกส์ ให้พรสมเด็จเจ้าพระยา แล้วเจ้าพระยาภาณุวงศ์ลุกขึ้นตอบ แลให้พรสมเด็จเจ้าพระยา ในที่สุดสมเด็จเจ้าพระยาลุกขึ้นชวนดื่มถวายพระพรพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอีกครั้ง ๑ เมื่อเสร็จอำนวยพรตอนนี้แล้ว พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจึงเสด็จออก มีพระราชดำรัสขอบใจสมเด็จเจ้าพระยาที่จัดการให้เสด็จประพาส แลรักษาการพระนครเวลาเสด็จไม่อยู่ ได้ความตามหนังสือพิมพ์ดังนี้

​คำถวายพระพร

ของพวกพ่อค้านายห้างทูลเกล้า ฯ ถวายในที่ประชุมโกดเฮาส์เมืองปินัง

ถวายแด่พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์เกล้า พระเจ้าแผ่นดินสยาม ด้วยข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลาย ซึ่งเป็นพวกพ่อค้าอยู่ในเมืองปินัง เรียกว่าปินังชามเบอร์ ออฟ คอมเมอศ แอนด์ อาคริกกัลเตอร์ มีความยินดีที่จะได้รับเสด็จในเมืองนี้ เมืองปินังนี้อยู่ใกล้ชิดกับพระราชอาณาเขตของพระองค์ การค้าขายในเมืองนี้กับหัวเมืองซึ่งขึ้นกับกรุงสยามที่อยู่ในมลายูเป็นนินสุลา แลเมืองภูเก็จนี้เป็นอันมาก แลซึ่งได้เสด็จมาในเกาะนี้ การค้าขายที่เปนธรรมดาอยู่นั้น ก็คงจะมีความเจริญมากขึ้นอีก ข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายมีความยินดี ที่ได้เห็นพระองค์เดินตามแบบอย่างพระชนกของพระองค์ในการทำนุบำรุงการค้าขาย แลช่วยให้การค้าขายเจริญทวีขึ้น ข้าพระพุทธเจ้าทั้งปวง ไม่มีความสงสัยเลย ที่พระองค์เสด็จมาประพาสเมืองต่างประเทศ พระองค์คงจะเข้าพระทัยมากในการที่พระองค์หวังพระทัยที่จะทำนุบำรุงแผ่นดินสยาม ให้มีความสุขเจริญขึ้น เพราะการค้าขายกับเมืองต่างประเทศกับพระราชอาณาเขตอันใหญ่ ซึ่งพระผู้เป็นเจ้าเชิญพระองค์มาครอบครองแผ่นดิน ข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายมีความปรารถนาให้พระองค์อยู่ในสิริราชสมบัติเจริญยืนยาวสิ้นกาลนาน แลให้เป็นที่เห็นว่าได้ให้ความสุขแก่ราษฎรเป็นอันมาก ซึ่งอยู่ในบังคับของพระองค์

​มิสเตอร์โอลแฮม หัวหน้าพวกพ่อค้าทั้งปวงเปนผู้เซ็นชื่อแทนพวกพ่อค้าทั้งหลาย

----------------------------

พระราชดำรัสตอบพวกพ่อค้าที่เมืองปินัง

มิสเตอร์โอลแฮม แล เยนเตลิแมนทั้งหลาย ซึ่งเป็นพวกพ่อค้าอยู่ในเมืองนี้ เราได้มีความขอบใจท่านทั้งหลาย ที่ได้มีคำแอดเดรสต่อเราโดยความไมตรีนั้น เรามีความขอบใจเป็นอันมาก แลการค้าขายทั้งปวง ในกอลอนีของเรา กับกอลอนีอังกฤษ ที่ลูกค้าทั้งสองฝ่ายค้าขายถึงกันนั้น เราจะช่วยทำนุบำรุงรักษาในการค้าขายนั้นมิให้เสียผลประโยชน์ ให้มีความเจริญด้วยกันทั้งสองฝ่าย แลเราได้มาถึงเมืองปินังเป็นครั้งแรก ท่านเยนเตลิแมนแลพ่อค้าทั้งปวง พร้อมใจกันมีคำแอดเดรสรับเราในที่ประชุมโกลเฮาส์นี้ เรามีความขอบใจท่านทั้งปวงเป็นอันมาก เรามิได้ลืมความไมตรีของท่านทั้งปวงเลย

----------------------------

​คำถวายพระพร

ของพวกลูกค้ามหมัดแขกทั้งปวงทูลเกล้า ฯ ถวายในที่ประชุมโกลเฮาส์เมืองปินัง

ถวายแด่พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์เกล้า พระเจ้ากรุงสยาม ว่าพระมหากษัตริย์เจ้าซึ่งประทับอยู่บนโธรนแวดล้อมบริบูรณ์ไปด้วยความสุข พระสุรเสียงนั้นก็ไพเราะอ่อนหวาน พระองค์ดำรงพระราชอาณาจักรของพระองค์โดยยุติธรรม พระองค์ตั้งพระทัยที่จะปกครองหมู่ประชาชนโดยเที่ยงธรรม ด้ายเส้นหนึ่งยังรู้ขดงอได้ ก็ความยุติธรรมของพระองค์มิได้เป็นเช่นนั้นเลย พระองค์มีพระทัยประกอบไปด้วยเมตตากรุณาอยู่เสมอ ไม่ยอมให้ความโทสะเกิดขึ้นได้ ความเมตตากรุณาของพระองค์นั้นหาที่สุดมิได้ สมควรที่พระองค์เป็นผู้ปกครองพระราชอาณาเขต บารมีของพระองค์ไม่รู้สิ้นสุด พระบาทของพระองค์นั้นเหมือนดังดอกปทุมชาติที่อยู่ในสระ พระราศีของพระองค์นั้นเหมือนดอกไม้สีแดงเมื่อฤดูคิมหันต์ พระมังสาของพระองค์นั้นก็หอมแบบริสุทธิ์ ความบาปของพระองค์นั้นก็ได้ล้างอยู่เสมอไปเองทุกวัน สัปเยกต์ของพระองค์ก็ได้สรรเสริญพระบารมีของพระองค์อยู่เสมอ พระองค์นั้นก็สว่างรุ่งเรือง พระผู้เป็นเจ้าโปรดให้พระองค์มีพระทัยที่จะทำนุบำรุงพระราชอาณาเขตให้กว้างขวางออกไป แลมิให้พระราชอาณาเขตของพระองค์น้อยไปได้ พระองค์เป็นที่รักใคร่แห่งกษัตริย์เมืองอื่น พระองค์ก็รักใคร่กษัตริย์​เมืองอื่นๆ เหมือนกัน พระองค์ก็เป็นที่ทำนุบำรุงเจ้าประเทศราชที่อยู่ในบังคับของพระองค์ พระองค์ปราศจากไปด้วยความเจ็บไข้ต่าง ๆ เป็นกษัตริย์อันเลิศยิ่ง พระองค์เป็นกษัตริย์อันงดงาม พระองค์เป็นกษัตริย์ซึ่งมีความเมตตากรุณาต่างๆ พระองค์เป็นกษัตริย์ซึ่งพระผู้เป็นเจ้าให้พรอยู่เสมอ แลมีพระทัยกว้างขวางที่จะทำทาน พระองค์เป็นกษัตริย์อันใหญ่ยิ่งอยู่ในพระราชอาณาเขตแผ่นดินสยาม ซึ่งข้าพระพุทธเจ้าพวกมหมัดทั้งหลายซึ่งอยู่ที่เมืองปินัง ขอพระราชทานถวายคำแอดเดรสนี้ เพราะปู่ย่าตายายของข้าพระพุทธเจ้าแต่ก่อนๆ ท่านได้ทำความดีไว้ ข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายจึงได้มีความยินดี เห็นพระองค์เสด็จมาเมืองปินังครั้งนี้ ความกราบไหว้อ้อนวอนของข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายต่อพระผู้เป็นเจ้านั้น คือขอให้พระองค์ถือพระแสงอาญาสิทธิ์ คือความชอบธรรมอยู่ในพระหัตถ์เสมอ แลขอให้แผ่นดินของพระองค์ปราศจากภัยอันตรายต่างๆ แลให้มีความเจริญ และขอให้พระองค์มีความสุขสำราญ เหมือนดังความประสงค์ของข้าพระพุทธเจ้าซึ่งได้กราบไหว้ขอต่อพระผู้เป็นเจ้า ให้ยืนยาวไปชั่วพระอาทิตย์พระจันทร์

----------------------------

คำถวายพระพร

ของพวกพ่อค้าจีนฮกเกี้ยนทูลเกล้า ฯ ถวายในที่ประชุมโกดเฮาส์เมืองปีนัง

​ข้าพระพุทธเจ้า พวกพ่อค้าจีนนายห้างฮกเกี้ยนทั้งหลายซึ่งอยู่ในเมืองปินัง ขอถวายพรแด่พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์เกล้า พระเจ้าแผ่นดินสยาม พระองค์สร้างพระบารมีมาแต่ปางก่อน บริบูรณ์ไปด้วยความสุขสำราญในพระราชหฤทัยของพระองค์ จะทรงคิดการสิ่งใดสิ่งหนึ่งก็ตั้งอยู่ในยุติธรรม แลทรงพระเมตตากรุณาแก่ประชาราษฎร ซึ่งอยู่ไนพระราชอาณาเขตของพระองค์ให้มีความสุขเจริญทั่วกัน ซึ่งพระองค์มีพระราชหฤทัยเสด็จออกมาเที่ยวทอดพระเนตรการต่าง ๆ ตามหัวเมืองต่างประเทศครั้งนี้ เรือพระที่นั่งซึ่งทรงออกมานั้น เปรียบเหมือนมังกรมาในท้องพระมหาสมุทรอันใหญ่ แลมีอำนาจอาจป้องกันภัยต่างๆ ได้ พระองค์ของท่านมีความสุขสบายหาที่สุดมิได้ พระองค์ของท่านจะเสด็จไปในสารทิศใด ๆ เหมือนเสด็จไปบนอากาศ จะเสด็จไปประทับ ณ ที่ใดๆ ก็มีผู้รับรองแข็งแรงทุกบ้านทุกเมือง พระเกียรติยศปรากฏทุกประเทศ การซึ่งเสด็จพระราชดำเนินมาเมืองปินังครั้งนี้ ข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายมีความยินดี เพราะได้เห็นพระองค์ของท่านทรงเครื่องราชอิสริยยศงามยิ่งนัก จะดำรัสออกจากพระโอษฐ์องค์ใด พระสุรเสียงก็ไพเราะอ่อนหวาน ข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายได้เห็นพระองค์ของท่านมีพระรัศมี​งามเปล่งปลั่งดังพระจันทร์เมื่อวันเพ็ญ ขอให้เทพยดาบนอากาศจงออภิบาลรักษาพระองค์อยู่เสมอ ทั้งกลางวันกลางคืน แลขอให้พระชนม์ของพระองค์ทรงพระเจริญยืนยาวอยู่ในราชสมบัติให้ถึงหมื่นปี ขอให้อำนาจพระบารมีของพระองค์จงแผ่ไปทั่วทั้ง ๔ ทิศ แลหมู่ปัจจามิตรทั้งหลายก็พ่ายแพ้ไปโดยอำนาจของพระองค์

(พระราชดำรัสตอบพวกลูกค้าแขกลูกค้าจีนที่เมืองปินังนั้น ความต้องกันกับฉบับที่ทรงตอบพวกลูกค้าอังกฤษซึ่งอยู่ที่เมืองปินัง)

----------------------------

พระราชดำรัสตอบอังกฤษที่เมืองมรแมน

พวกกอมมิตตีในการค้าขายแลราษฎรเมืองมรแมน

เรามีความขอบใจท่านทั้งหลาย ที่ได้จัดการกับเรา การค้าขายในเมืองนี้นั้น สินค้าที่ขายก็มาแต่อาณาเขตของเรามาก เราคงจะมีใจยินดีช่วยทำนุบำรุงการค้าขายซึ่งมีอยู่แล้ว แลสัปเยกต์ของเรากับสัปเยกต์ของอังกฤษ ขอให้มีความเจริญต่อไป

----------------------------

คำถวายพระพร

ของพวกพม่าทูลเกล้า ฯ ถวายที่เมืองมรแมน

ถวายแด่สมเด็จพระเจ้าช้างเผือก ซึ่งมีอำนาจอันเต็มทุกประการ แลความยุติธรรมของพระองค์นั้น เหมือนอย่างน้ำซึ่งไหลลงมาจากสวรรค์ พระองค์เป็นเจ้าสว่างดุจแสงอาทิตย์ สืบพระราชวงศ์มาจากพระมหากษัตริย์ ซึ่งมีพระเดชานุภาพ ได้ปกครองกรุงอยุธยาเทวาวดี เหมือนอย่างพระเจ้าในมิมิน แลพระเจ้าไวทะติยะมินแต่ก่อนมา ซึ่งได้รักษาทศพิธราชธรรมอยู่เสมอ ได้มีทางพระราชไมตรีอันสนิทกับคอเวอนเมนต์อังกฤษ ซึ่งมีอำนาจกว่าเมืองทั้งปวง พระองค์มีพระทัยยินดีเสด็จมาทอดพระเนตรอาณาเขตของอังกฤษในอินเดียแลเมืองพม่า เป็นเหตุใหญ่เกิดขึ้น ข้าพระพุทธเจ้า ชาวพม่าซึ่งเป็นราษฎรอยู่ที่เมืองมรแมนพร้อมกัน ขอมาเฝ้าถวายบังคม แล้วมีความยินดีซึ่งได้เห็นพระองค์ แลได้จัดการรับรองพระองค์ในครั้งนี้ ขอให้พระองค์ทรงเจริญชนมายุ ให้มีความสุขยืนยาวสิ้นกาลนาน

----------------------------

พระราชดำรัสตอบพวกพม่าเมืองมรแมน

เรามีความขอบใจพวกชาวพม่า ที่ได้พร้อมใจเข้าชื่อกันมารับเราในเมืองมรแมนนี้เป็นอันมาก แต่การค้าขายของพวกชาวพม่าที่ได้ไปมาค้าขายในเขตแดนของเรา เราคงจะช่วยทำนุบำรุงในการค้าขายของชาวพม่าที่เป็นสัปเยกต์ของอังกฤษ ที่ได้ค้าขายติดต่อกับคนสยามซึ่งอยู่ในเขตแดนของเรา ให้มีความเจริญยิ่งขึ้นไปกว่าแต่ก่อนสิ้นกาลนาน