จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในรัชกาลที่ ๕ ตอนแรกเสวยราชย์

(ต่อจากเสร็จการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งแรก)

(คัดจากสมุดไทยดำเส้นดินสอขาว เลขที่ ร. ๕. ๓๙๖/๒ ได้มาจากกรมเลขาธิการคณะรัฐมนตรี ต้นฉบับเขียนอ่านยากที่สุด เพราะผู้เขียนไม่สันทัดในวิชาหนังสือ ซ้ำยังมีชำรุดเพราะตัวสัตว์กัด อ่านไม่ออกก็หลายแห่ง ที่อ่านได้แต่สงสัยว่าจะไม่ถูกก็มี)

ปีมะโรง จ.ศ. ๑๒๓๐ พ.ศ. ๒๔๑๑

ณ วัน ๕ ๑๓ฯ ๑๒ ค่ำ เพลาพลบ พระบาทสมเด็จพระจุฬา (ลงกรณ) เกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จออกทางพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงสดับพระธรรมเทศนา สมเด็จพระพุฒาจารย์

^๑ เทศน์ทศพิธราชธรรมจักรวรรดิวัตราชานุวัฒน์ ถวายไตรเครื่องไทยธรรมเพลายามเศษ เสด็จขึ้น ฯ

ณ วัน ๖ ๑๔ฯ ๑๒ ค่ำ

^๒เพลาสองโมงเช้าพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกทรงเลื่อนพระบาเรียน พระมหานุ่มเจ็ดประโยค วัดอมรินทร์ เป็นพระกวีวงศ์ (ที่พระราชาคณะ) นิตยภัตรสี่ตำลึง พระปลัดแสง บาเรียนเจ็ดประโยค วัดราชบุรณะ เป็นพระราชมุนี^๓ (ที่พระราชาคณะ) นิตยภัตรสี่ตำลึง พระปลัดเมตะคู (เดช) วัดบุปผาราม เป็นพระวิเชียรมุนี (ที่พระราชาคณะ) นิตยภัตรสามตำลึง ฯ เสด็จขึ้นพระแท่นถม ให้พระยามหาอำมาตย์^๔ เป็นที่เจ้าพระยาธรรมาธิกรณ์ฯ ถือศักดินา ๑๐,๐๐๐ พระยาสุเรนทรราชเสนา^๕ในพระบวรราชวัง เป็นพระยามหาอำมาตย์ ถือศักดินา ๖,๐๐๐ พระยาบุรษรัตนราชพัลลภ^๖ เป็นพระยาราชสุภาวดี ถือศักดินา ๕,๐๐๐ ให้พระวิสูตรโยธามาตย์^๗ เป็นพระยากสาปณกิจโกศล ถือศักดินา..... ให้พระณรงควิชิต^๘ เจ้ากรมตำรวจในพระบวรราชวัง เป็นพระยาเจริญราชไมตรี ให้พระมหาเทพ^๙ เป็นพระยามหาเทพ ให้พระราชรองเมือง^๑๐ เป็นพระยาอินทราธิบดีสีหราชรองเมือง ให้พระยาอนุรักษ์ราชมณเฑียร^๑๑ เป็นพระยาพิทักษ์ภูบาล จางวางรักษาพระองค์ ถือศักดินา ...... ให้พระยาอัพภันตร^๑๒ เป็นพระยาอนุรักษ์ราชมณเฑียร ถือศักดินา ...... เจ้าพระยาธรรมาธิกรณ์ นามบัตรจารึกแผ่นเงิน ห่อแพรสีทับทิม นายสุด^๑๓มหาดเล็กเวรสิทธิ์เป็นขุนเพ็ชรอินทรา พระราชวรินทร์^๑๔นอกราชการเป็นหลวงวาสุเทพ ​ถือศักดินา ...... พระยาเทพประชุน^๑๕ ได้รับพระราชทานเลื่อนยศเป็นผู้ช่วยกรมท่า เพลาย่ำเที่ยงเสด็จขึ้น ฯ เพลาพลบ กรมหมื่นบวรรังษี ฯ ถวายพระสัทธรรมเทศนาว่าด้วยพงศาวดาร เพลายาม เสด็จขึ้น ฯ

ณ วัน๗ ๑๕ฯ ๑๒ ค่ำ เพลาพลบ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงสดับพระธรรมเทศนาว่าด้วยมงคลสูตรกัณฑ์หนึ่ง เพลา ๒ ทุ่มเสด็จขึ้นฯ

ณ วัน ๑ ๑ฯ ๑ ค่ำ เพลาทุ่มเศษ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกพระที่นั่งอมรินทร ฯ ทรงสดับพระธรรมเทศนารัตนสูตรกัณฑ์หนึ่ง เพลา ๒ ทุ่ม เสด็จขึ้นฯ

ณ วัน ๑ ๓ฯ ๑ ค่ำ เพลาบ่าย ๓ โมง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จประทับบนแท่นถม ข้าราชการฝ่ายพลเรือน สวมเสื้อเข้มขาบเฝ้ารับแขกเมือง ยิงสลุด ๑๒ นัด รับแขกเมือง อัดมิรัล เกปเปล พระยาทะเล

^๑๖เมืองอังกฤษเข้ามาเฝ้าทูลลอองธุลีพระบาท พระยาพิพัฒโกษา พระยาราชานุประพันธ์^๑๗โปรดให้พาอัดมิรัลไปเฝ้าพระบรมศพ บนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท เพลาบ่าย ๔ โมงเศษ เสด็จขึ้น ฯ^๑๘

ณ วัน ๔ ๔ฯ ๑ ค่ำ เพลา ๕ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระภูษาส้าระบับ ฉลองพระองค์ตาดอย่างน้อย ทรงฉลองพระองค์ครุย ทรง (พระสังวาล) พระนพรัดพระองค์ประดับเพ็ชร ทรงพระ (มหาชฏา) กลีบ เสด็จขึ้นบนพระที่นั่งพุดตาล มีปืนใหญ่นำริ้วสิบบอก ​กระบวนแห่อย่างพิชัยสงคราม มีมโหรทึกกลองชนะทองเงินหน้าพระที่นั่งพุดตาล ธงชัยกระบี่ (ธุช ธงพระ) ครุฑ (พ่าห์) พระเสมาธิปัตย์ พระฉัตรชัย พระเกาวพ่าห์ อยู่กลาง ทรงโปรยเงิน เมื่อจะยาตรายิงปืน ๓ นัด กรมหมื่นอักษรสาสนโสภณ กรมหนื่นเจริญผลพูลสวัสดิ์ พระบวรวงศ์เธอสี่คู่แปดพระองค์ พระเจ้าน้องยาเธอสิบพระองค์ ทรงฉลองพระองค์จีบเอวเข้มขาบ ทรงพระมาลาเส้าสะเทิน คาดเจียรบาด ทรงม้าทั้งสิบคู่ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ ทรงพระวอตามเสด็จอยู่ในกระบวนทั้งสองพระองค์ พระยาเดโชนำริ้ว

^๑๙ พระยาสีหราช^๒๐ตามริ้ว นุ่งยก ใส่เสื้อโหมดเทศ โพกแพรติดกลีบ นั่งแคร่ พระยาศรีเสาวราช พระยาราชวรานุกูล ขี่ม้านำกระบวน...พยุหยาตรา พระนรินทรเสนี^๒๑ หลวงราชเสนา^๒๒เดินระวังกระบวนพยุหยาตรา สองข้างทางปักราชวัตร ราษฎรตั้งโต๊ะเครื่องบูชา แห่รอบพระบรมมหาราชวัง จนกระทั่งกำแพงพระอุโบสถวัดพระเชตุพน ฯ

ณ วัน ๖ ๖ฯ ๑ ค่ำ เพลาบ่าย ๒ โมง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระภูษาปูมเขมร ทรงฉลองพระองค์อย่างน้อยส้าระบับพื้นเขียว ทรงฉลองพระองค์ครุย เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ประทับบนพระแท่นถม เจ้าต่างกรม พระองค์เจ้า ทรงผ้าทรงม่วง ทรงฉลองพระองค์ส้าระบับเข้มขาบ นั่งบนเบาะพับ ข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือน ใส่เสื้อเข้มขาบ ท่านเสนาบดีจตุสตมภ์ นั่งบนเบาะพับ ​ยิงสลุดรับแขกเมือง ที่ศาลต่างประเทศ แขกเมืองขี่แคร่กั้นสัปทนเข้ามาทางประตูวิเศษไชยศรี ขึ้นมาประทับอยู่กลางศาลากลาโหม พระยาพิพัฒน์โกษา พระยาราชานุประพันธ์นำแขกเมืองเข้าเฝ้า พระยาพิพัฒโกษากราบทูลว่า สมเด็จพระเจ้าแผ่นดินโปรตุเกตให้ซินยอ วิยันนา เข้ามาเป็นกงซุลเยเนราลโปรตุเกตแทนมิสเตอร์ โป อยู่ที่กรุงเทพ ฯ กงซุลเยเนราลจะได้ขอเปลี่ยนหนังสือสัญญา มีพระราชโองการมานพระบัณฑูรสุรสิงหนาท (ว่า) สุดแต่ท่านเสนาบดีปฤกษาพร้อมกัน เพลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จขึ้นฯ

ณ วัน ๑ ๙ฯ ๑ ค่ำ เพลา ๓ โมงเช้า แห่พระสุพรรณบัฏไปในพระบวรราชวัง สถิตบนแท่นมณฑล เชิญพระพุทธ (บุษย) รัตนจักรพรรดิพิมลมณี (มัย) ไปประดิษฐานบนพระแท่นมณฑล ตั้งแต่ประตูวิเศษไชยศรีจนพระบวรราชวังข้างหน้า ปักราชวัตรสองข้างทาง พลับพลายกปลูกหน้าโรงปืน หน้าวัดพระศรีรัตนศาสดาราม พระเจ้าบวรวงศ์เธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ เสด็จประทับแรมอยู่ที่นั่น เพลาบ่าย ๓ โมงเศษ ทรงพระภูษาเขียนทอง ทรงฉลองพระองค์จีบ ทรงพระมาลาเส้าสะเทิน ทรงพระที่นั่งพุดตาลแห่หยุหยาตราอย่างน้อย เสด็จขึ้นไปในพระบวรราชวัง แล้วทรงถอดพระมาลา เปลื้องฉลองพระองค์จีบ ทรงคาดฉลองพระองค์ครุย เสด็จเข้าไปประทับบนพระที่นั่งอิศราวินิจฉัย ทรงถวายไตรพระราชาคณะคามวาสี อรัญวาสี ๕๕ ไตร กรมหมื่นบวรรังษี ฯ ทรงจุดเทียนไชย พระราชาคณะ ๕ รูป ขึ้นไปสวดในที่พระบรรทม พระราชาคณะ ๕๐ รูปสวดที่พระที่นั่งอิศราวินิจฉัย สวดท้องภาณ ๓ คืน ๓ เวลา สวดมนต์เสร็จแล้ว เสด็จมาประทับอยู่ใน​พระบรมมหาราชวัง เสด็จไปทรงฟังสวดมนต์ ๓ วัน เพลาบ่ายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จทางสถลมารคทั้งสามเวลา พระเจ้าบวรวงศ์เธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ เพลาเช้าเสด็จตามธรรมเนียม ขึ้นไปปรนนิบัติพระในพระที่นั่งอิศราวินิจฉัยทั้งสามเวลา ฯ

ณ วัน ๔ ๑๑ฯ ๑ ค่ำ

^๒๓ พระฤกษ์โมงหนึ่งกับเก้าบาท แห่เป็นกระบวนพยุหยาตราเหมือนอย่างฟังสวด เสด็จขึ้นพระแท่นสรง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระราชทานหม้อน้ำทองรด พระมหาสังข์ทักษิณาวัตร พระราชทานให้ กรมหลวงเทเวศร ฯ กรมหลวงวงศา ฯ กรมขุนวรจักร ฯ สมเด็จเจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์ รดถวายทั้งสี่พระองค์ ท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ เจ้าพระยาภูธราภัย รดถวายทั้งสองท่าน ทรงพระภูษาพื้นเขียว ฉลองพระองค์ครุยเขียว พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระราชทานแผ่นพระสุพรรณบัฏ พระอนุราชมงกุฎ พระมาลาเส้าสะเทิ้น พระแสงฝักทอง พระแสงญี่ปุ่นฝักแดง พระแสงญี่ปุ่นฝักถมตะทอง ทองเหรียญถุงหนึ่ง เงินถุงหนึ่ง ฯ พระศรีสุนทรโวหารอ่านคำประกาศตามในแผ่นพระสุพรรณบัฏเลื่อนกรมหมื่นบวรวิไชยชาญ ขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล รับพระบัณฑูร ทรงศักดินา ๑๐๐,๐๐๐ โปรดให้โปรยต้นกัลปพฤกษ์ ๘ ต้น ต้นละ ๑๐ ตำลึง เพลาย่ำเที่ยง เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ

​แต่ ณ ๑ฯ ๑ ท่านเสนาบดี เจ้าต่างกรม ปรึกษาพร้อมกัน อัฐฬสมีผู้ทำปลอมระคนปนกับอัฐหลวงเป็นอันมาก ป่าวร้องประดาลูกค้าพานิช ราษฎรในกรุงนอกกรุง ทั่วพระราชอาณาจักร ให้เอาอัฐฬสมาขึ้นกับเจ้าพนักงานคลังมหาสมบัติ เจ้าพนักงานรับแต่อัฐหลวงไว้ อัฐปลอมนั้นทุบเสียหมด แล้วจึงจำหน่ายเงินบาทฬสตีตราพระพานเกล้าข้างหนึ่ง รูปจักรกับช้างข้างหนึ่ง ฬสหนึ่งหนัก ๒ สลึง ๑๖ ฬสเป็นเงินเฟืองหนึ่ง ให้รีบมาขึ้นแต่ใน ๑๕ วัน ซีกเสี้ยวให้ราษฎรทั่วพระราชอาณาจักรให้เอาแต่ซีกเสี้ยวของหลวงมากขึ้น ถ้าไม่ใช่ของหลวงเจ้าพนักงานไม่รับ ขึ้นได้แล้วให้ใช้อัฐเก่า ๔๐ ตัวเป็นเงินเฟืองหนึ่งฬส ๘๐ ตัวเป็นเงินเฟืองหนึ่ง ให้รีบเอามาขึ้นแต่ในแรมสิบสี่ค่ำ เดือนอ้ายฯ

^๒๔

ณ วัน ๒ ๑ฯ ๑ ค่ำ

^๒๕ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย โปรดให้ขุนประสิทธิ์อักษรสาตร^๒๖เป็นขุนสารประเสริฐ เจ้ากรมพระอาลักษณ์ ถือศักดินา ๑๖๐๐ โปรดให้นายทิม^๒๗ข้าหลวงเดิมเป็นขุนประสิทธิ์อักษรสาตร ถือศักดินา ๖๐๐ โปรดให้นายทั่ง จางวางข้าหลวงเดิม เป็นหลวงสุนทรภิรมย์ จางวางฝีพายซ้าย เพลา ๕ โมงเช้าเสด็จขึ้นฯ

ณ วัน ๔ ๓ฯ ๑ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย โปรดให้พระพิเรนทรเทพ

^๒๘ เป็นพระยาประจิม ฯ ​โปรดให้พระอินทรเทพ^๒๙มาเป็นพระพิเรนทรเทพ โปรดให้หมื่นวรราชบุตรารักษ์^๓๐ปลัดกรม ข้าหลวงเดิม เป็นพระอินทรเทพ เพลา ๕ โมงเช้าเสด็จขึ้นฯ

ณ วัน ๕ ๔ฯ ๑ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงพระราชยานประทับท่าราชวรดิตถ์ ทรงเรือพระที่นั่งกราบเสด็จทางชลมารค ประทับวัดอรุณราชวราราม ทรงปรนนิบัติพระ (สงฆ์) ในพระอุโบสถ ๒๐ รูป สดับปกรณ์พระบรมอัฏฐิพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ฯ มีพระราชโองการแก่พระอินทรเทพให้เอาตัวพระยาวิชิตณรงค์

^๓๑ ไปรับพระราชอาญาโบย ๒๐ ที ไม่มีตรองแปด (เห็นจะเป็นตรัมเปด) นำเสด็จ เพลา ๕ โมงเศษเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ

ณ วัน ๖ ๕ฯ ๑ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เสด็จทรงพระราชยานประทับท่าราชวรดิตถ์ ทรงเรือพระที่นั่งกราบเสด็จทางชลมารค ประทับวัดราชโอรส เสด็จขึ้นทรงปรนนิบัติพระ (สงฆ์) ๒๐ รูปในพระอุโบสถ สดับปกรณ์พระบรมอัฏฐิพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เพลาบ่ายโมงหนึ่งเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ

ณ วัน ๔ ๑๐ฯ ๑ ค่ำ เพลา ๓ โมง เชิญพระบุพโพขึ้นตั้งบนพระยานุมาศ มีเศวตฉัตร แห่เข้าพระเมรุยอดวัดมหาธาตุ พระบาทสมเด็จ​พระเจ้าอยู่หัว เสด็จประทับพลับพลายก ทรงสดับปกรณ์ พระประยุรวงศ์ฝ่ายหน้าฝ่ายใน ข้าทูลลอองธุลีพระบาทฝ่ายหน้าฝ่ายในถวายสดับปกรณ์ทุกๆ วัน แล้วถวายพระเพลิง เชิญพระอังคารไปสถิตบนเรือพระที่นั่งไกรสรมุข แห่เปนกระบวนพยุหยาตราไปประดิษฐาน......หน้าวัดยานนาวา เพลาบ่ายโมงหนึ่งเสด็จขึ้น ฯ ครั้นถึงเพลาบ่าย ๔ โมงเศษ เพลิงไหม้กลางตลาดบ้านหม้อ เรือนโรงตึกไหม้ ๑๐๔ หลัง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระราชยานเสด็จทางสถลมารค ประทับเชิงตะพานช้าง ริมวัง (กรม) พระพิทักษ์เทเวศร กรมพระราชวัง (บวร) เสด็จมาประทับ ณ ที่นั้นด้วย เพลา ๕ โมงเย็นเพลิงจึงดับ ฯ

ณ วัน ๖ ๕ฯ ๒ ค่ำ

^๓๒ โปรดให้ตั้งพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงละม่อม เลื่อนเป็นกรมพระสุดารัตนราชประยูร ทรงศักดินา ๑๕,๐๐๐ พระราชทานหีบลงยาหีบหนึ่ง บ้วนพระโอฐลงยาหนึ่ง เจ้ากรมเป็นพระสุดารัตนราชประยูร ถือศักดินา ๘๐๐ ปลัดกรมถือศักดินา ๖๐๐ สมุห์บาญชีถือศักดินา ๓๐๐ ฯ

อ้ายโทนทาษเมาสุรา เสมียนพุกเสมียนน้อยทั้งสองคนพากันลงไปกลุ้มรุมอ้ายโทน ทาษ ว่าอ้ายโทนขว้างบ้านขว้างเรือนเสมียนน้อยเอาหอกซัดแทงถูกท้องข้างขวา ไส้แตกทะลักออกมา...กอง แทงแต่เวลาพลบ ฯ ณ วัน ๕ฯ ๒ ค่ำ ยกเอาอ้ายโทนมาอยู่ศาลาริมบ้านพระยาราชรองเมือง

^๓๓ รุ่งขึ้นวัน ๖ ค่ำ อ้ายโทนตาย ฯ

​ณ วัน ๓ ๙ฯ ๒ ค่ำ เพลาบ่าย ๓ โมง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงพระราชยาน เสด็จประทับพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ ทรงทอดพระเนตรกระบวนแห่พระยาสีหราชเดโช พระราชทานเงิน ๓๐๐ เฟื้อง พระยาสีหราชเดโชไปหยุดที่โรงพัก ดูพวกนาลิวันขึ้นโล้ชิงช้า พวกนาลิวันลากสายเชือกที่ผูกกระดานโล้ชิงช้าลากไม่ไหว คนเข้าช่วยอีกคนหนึ่ง จึงโล้ไปได้ กระดานสองกระดานสามสี่ เสด็จประทับอยู่ที่พระที่นั่งสุทไธศวรรย์ เพลา ๔ โมงเสด็จขึ้นฯ

ณ วัน ๔ ๑๐ฯ ๒ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย (ทรงพระราชยาน) ประทับท่าราชวรดิตถ์ ทรงเรือพระที่นั่งกราบ เสด็จทางชลมารคประทับบ้านท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ พระราชทานทองเหรียญ ๖๑ เหรียญเป็นปี เงินเหรียญเป็นเดือน ซีกเป็นวัน ประทับอยู่เวลาบ่าย ๑ โมงเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ ท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ทำซายิด ถวายของไทยธรรม คิดเป็นราคาถึงองค์ละ ๑๐ ชั่ง เจ้าต่างกรมหากรมมิได้ ข้าราชการทั้งพระบรมมหาราชวังและพระราชวังบวรพร้อมกันไม่ได้ขาดเลยในปาตี้พี่น้องของท่านที่บ้านผูกซุ้มไม่ให้เหมือนกันทั้งหกเวลาทุกๆ บ้าน ฯ

ณ วัน ๖ ๑๒ฯ ๒ ค่ำ

^๓๔ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จประทับพระที่นั่ง......เลี้ยงพระสงฆ์ ๒๐ รูป สรงน้ำพระอัฏฐิสมเด็จพระนางรำเพยภมราภิรมย์ เลื่อนขึ้นเป็นสมเด็จพระเทพสิรินทรามาตย์ เปลี่ยนพระโกศใหม่ อัญเชิญพระอัฏฐิประดิษฐานไว้ในพระโกศจำหลักลาย​กุดั่น ในหลวงทรงสดับปกรณ์ ๑๐๐๐ รูป เจ้าต่างกรมยังไม่มีกรม ท่านเสนาบดีผู้ใหญ่ สดับปกรณ์ทุก ๆ พระองค์ ในหลวงมีพระสัทธรรมเทศนา ๔ กัณฑ์ ฯ

ณ วัน ๔ ๒ฯ ๒ ค่ำ เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงปรนนิบัติพระสงฆ์ ๒๐ รูป จารึกพระสุพรรณบัฏตั้งบนพระแท่นหิน เลื่อนพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี ขึ้นเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี ทรงศักดินา ๑๕,๐๐๐

^๓๕ เวลาย่ำเที่ยงเสด็จขึ้น ฯ

ณ วัน ๑ ๖ฯ ๒ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม เสด็จขึ้นบนเก๋งราชฤทธิ์รุ่งโรจน์ ประทับเกยทรงพระมหาชฎารับพระหัตถ์สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณ พระองค์เจ้าจรูญโรจน์ ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวพระองค์ ๑ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอทรงพระเกี้ยวยอด พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณทรงพระเกี้ยวยอด พระองค์เจ้าในพระบวรราชวัง ทรงพระเกี้ยวทิศ เครื่องสูงหักทองขวางสำรับ ๑ ทองแผ่ลวด ๒ สำรับ มยุรฉัตรพุ่ม ดอกไม้เงินทอง มีเหมือนกันทั้ง ๓ พระองค์ มีสะสาว

^๓๖ กระบวนแห่เหมือนกันกับทุกครั้งแต่เล็กน้อย ราชวัตรฉัตรเบ็ญจรงค์มีกาลบาตเว้นช่อง ๑ ใส่ปี่พาทย์ช่อง ๑ ตลอดประตูพรหม บนพระที่นั่งอนันต​สมาคม พระราชาคณะ ๖๐ รูป สวดท้องภาณ กรมหมื่นบวรรังษี ฯ จุดเทียนไชย ฟังสวดมนต์ ๓ เวลา ฯ ครั้นรุ่งขึ้น ณ วัน ๔ ๙ฯ ๒ ค่ำ ได้พระฤกษ์ย่ำรุ่งแล้ว เก้าบาท โสกันต์ทั้ง ๓ พระองค์ เวลาบ่ายสมโภชทั้ง ๓ พระองค์ ฯ ณ วัน ๑๐ - ๑๑ ค่ำ เวลาบ่ายสมโภชแต่สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าต่างกรมยังไม่ได้ตั้งกรม ทรงผ้าเกี้ยวเขียนทอง ข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือนนุ่งผ้าสมปักลาย ใส่เสื้อเข้มขาบ คาดเสื้อครุยหกวันเจ็ดเวลา การสมโภชมีเหมือนทุกครั้ง ฯ

ณ วัน ๒ ๑๔ฯ ๒ ค่ำ เพลาบ่าย ๓ โมง แห่พระราชสาส์น มีทหารนำหน้า พระราชสาส์นตั้งบนพระยานุมาศ แห่ไปถนนเจริญกรุง ไปส่งให้กงซุลฝรั่งเศสฉะบับ ๑ อังกฤษฉะบับ ๑ ใจความในพระราชสาส์นนั้นว่าด้วยในพระบรมโกศสวรรคต อัญเชิญสมเด็จพระจุฬาลงกรณเกล้าขึ้นเป็นพระเจ้าแผ่นดินสยาม ความเหมือนกันทั้ง ๒ ฉะบับ ฝากเรือรบเขาออกไป ฯ

ณ วัน ๕ฯ๘ ๓ ค่ำ พระประสิทธิ์ ฯ (เสือ) ป่วยไข้ จับได้ ๓ เวลา ถึงมรณภาพ อายุได้ ๖๓ ปี อยู่วัดหงส์ ฯ

ณ วัน ๖ ๙ฯ ๓ ค่ำ พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงปุก

^๓๗ ในพระบวรราชวังประชวรพระโรคลมประมาณคืน ๑ สิ้นพระชนม์พระชันษาได้ ๘๕ ปี พระราชทานให้ใส่โกศรุ้ง เชิญพระศพไปไว้วังเจ้าฟ้าอิศราพงศ์ ฯ

ณ วัน ๖ ๙ฯ ๔ ค่ำ เชิญพระศพพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมขุนราชสีห์ฯ ไปเข้าเมรุวัดอรุณ โปรดให้มีโขนโรง ๑ หุ่นโรง ๑ งิ้วโรง ๑ หนัง ๒ โรง ไม้ต่ำไม้สูง ต้นกัลปพฤกษ์ ๒ ต้น ๆ ละ ๕ ตำลึง เสด็จทั้ง ๓ วัน ทรงพระภูษาพื้นขาว ฯ ณ วัน ๑๐ฯ ๔ ค่ำ พระราชทานเพลิง ฯ

​ณ วัน ๘ฯ ๔ ค่ำ ตั้งพระมหาโล้ บาเรียน ๔ ประโยคขึ้นเป็นพระวิสุทธิโสภณ อยู่วัดหนัง

^๓๘ พระครูมหาพฤกษธาดา เลื่อนเป็นพระพฤกษธาดา^๓๙ ราชาคณะ อยู่วัดไชยพฤกษ์ ฯ

ณ วัน ๙ฯ ๔ ค่ำ โปรดให้หม่อมเจ้าสิงหนาท เป็นพระองค์เจ้าสิงหนาทราชดุรงค์ฤทธิ์ จารึกลงในแผ่นพระสุพรรณบัฏ ทรงศักดินา ๘๐๐๐

^๔๐ ฯ

ณ วัน ๑๐ฯ ๔ ค่ำ พระธรรมเจดีย์ (อุ่น) วัดพระเชตุพน อายุ ๘๓ ปี มีอ้ายผู้ร้ายแหกหลังคา ตีซี่โครงหัก ๓ ซี่ ถึงมรณภาพ เอาผ้าเหลืองผูกตง (ขื่อ?) แขวนไว้

^๔๑ ฯ

๏ เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย โปรดให้เจ้าพระยาทิพากรวงศ์มหาโกษาธิบดี ว่าที่กรมท่าอย่างเดิม คืนตราจากกรมขุนวรจักรธรานุภาพ เชิญใส่เรือเอกชัย ภูษามาลาขึ้นไปมอบให้เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ฯ

ณ วัน ๑๑ฯ ๔ ค่ำ ตั้งพระราชพิธีตรุษ (ณ พระที่นั่ง) สุทไธศวรรย์ ครั้นถึง ณ วันแรมสิบสี่ค่ำ ได้พระฤกษ์ ๒ โมงกับห้าบาท เกษากันต์หม่อมเจ้าเจ็ดองค์แปดองค์ พระอโนมมุนี

^๔๒ประกาศเทวดา สิ้นพระราชพิธีตรุษแต่เท่านี้ ฯ

​ปีมะเสง จ.ศ. ๑๒๓๑ พ.ศ. ๒๔๑๒

ณ วัน ๕ ๖ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเสงยังเป็นสัมฤทธิศก เพลา ๓ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย พระยาพิพัฒโกษา นำแขกเมือง.........กัปตันเดนดม

^๔๓กับขุนนาง ๗ คน เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท เพลา ๔ โมงเย็นเศษ เสด็จขึ้นฯ กัปตันเดนดมขุนนาง ๗ คน ขึ้นไปเฝ้าพระบรมศพ บนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท เจ้าต่างกรมยังไม่ได้ตั้งกรมทรงฉลองพระองค์สี ข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือนใส่เสื้อสีต่างๆ ฯ

ณ วัน ๖ ๗ฯ ๕ ค่ำ เพลาพลบ ดาวโรหิณีใกล้เดือน ห่างประมาณคืบหนึ่งทางทิศใต้ ฯ

ณ วัน ๖ ๑๔ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเสงยังเป็นสัมฤทธิศก เพลา ๓ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย พระยาพิพัฒโกษา นำข้อความขึ้นกราบบังคมทูล ว่าแขวงเมืองนครไชยศรี จีนหลายตำบลคบคิดกันเป็นหมู่เหล่าเข้าปล้นสดม ให้อาณาประชาราษฎรได้ความเดือดร้อน จับตัวจีนกันหน้าไว้กับสมัครพรรคพวก ชำระจีนกันหน้าเป็นสัตย์ มีพระราชโองการปรึกษาท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน เจ้าพระยาภูธราภัยที่สมุหนายก เจ้าพระยายมราช พระยาราชสุภาวดี พระยาสุรวงศ์วัยวัฒน์ พระยาเทพประชุน พระยาราชรองเมือง พระยาเพ็ชรดา

^๔๔ ปรึกษาพร้อม​กันสั่งให้เอาตัวจีนกันหน้าลงพระอาญาเฆี่ยน ๙๐ ที มีป้ายเขียนนำหน้าประจารว่า อย่าให้ราษฎรไทยจีนดูเยี่ยงอย่างเหมือนจีนกันหน้า ไปประหารชีวิตที่...วัดโคก^๔๕ ฯ

ณ วัน ๒ ๔ฯ ๔ ค่ำ ปีมะโรง สัมฤทธิศก พระบวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าดวงจันทร์ ในกรมพระราชวังบวรสถานมงคลรัชกาลที่ ๑ ประชวรพระโรคชราอยู่เดือนหนึ่ง ครั้นถึงเพลา ๔ ทุ่ม สิ้นพระชนม์ในพระบวรราชวัง โปรดให้ใส่พระโกศกุดั่นใหญ่ เชิญพระศพมาไว้ที่วังกรมขุนดารา (กรมขุนนรานุชิต?) พระชันษา ๘๘ ปี ข้าพเจ้าพึ่งทราบข่าวจึงได้เขียนในที่นี้

ณ วัน ๑ ๑ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเสงยังเป็นสัมฤทธิศก ท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ผู้สำเร็จราชการ ปรึกษาเสนาบดีเจ้าภาษีนายอากรพระหลวงขุนนางจีน แต่บรรดาเมืองปากใต้ ฝ่ายเหนือ ในกรุง นอกกรุง บรรดาจีนคบคิดกันส้องสุมผู้คนเป็นหมวดเป็นเหล่า คิดตั้งตัวเป็นตั้วเหี่ยเที่ยวตีเรือขึ้นปล้นตามบ้านราษฎร ตื่นแตกกันทั่วนิคมเขตต์บัดนี้ ท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ เห็นว่าจีนที่ดีบ้างชั่วบ้าง ถ้าจะออกไปจับหรือจะรบกัน บรรดาจีนก็จะพลอยตายเสียเป็นอันมาก มีพระประสาทสั่งให้พระยาเทพประชุน

^๔๖ พระยาโชฎึกราชเศรษฐี^๔๗ พระยาราชรองเมือง กับขุนนางจีนบ้าง พาจีนที่รู้จักตัวว่าเป็นผู้คิดส้องสุมผู้คน ๑๔ จีน ให้ไปสาบานตัวที่วัดกัลยาณมิตรในพระวิหารพระประธานองค์ใหญ่ ว่าแต่​บรรดาจีน ๑๔ คนนี้ กับทั้งพรรคพวกไม่ได้คิดประทุษร้ายต่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว สนมพลเรือนนำน้ำพระพิพัฒน์สัตยาให้จีน ๑๔ คนรับพระราชทานฯ

ณ วัน ๕ ๕ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเสงยังเป็นสัมฤทธิศก เพลาตี ๒ ยาบเศษ ดาวพระเสาร์เคียงพระจันทร์แง่ข้างใต้ ห่างประมาณศอกคืบ ฯ

ณ วัน ๖ ๖ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเสง ยังเป็นสัมฤทธิศก เพลาบ่าย ๔ โมงเย็น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกบนพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ ลงพระราชอาญาอ้ายเปรมข้าหลวงเดิม เฆี่ยน ๖๐ ที ลักนาฬิกาพกในห้องเฟี้ยม

^๔๘ ที่พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย โปรดให้สักเป็นทหาร ฯ เสด็จทอดพระเนตรหัดทหารยิงปืนใหญ่ ยิงปืนตับ เพลาพลบเสด็จขึ้นฯ^๔๙

ณ วัน ๑ ๑๓ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเสงยังเป็นสัมฤทธิศก เพลาสามยามเศษ เพลิงไหม้ติดตึกใหญ่ประมาณ ๑๓ - ๑๔ ห้อง พวกแขกสุหรัตสร้างเรียกว่าตึกขาวฝั่งฟากโน้น

^๕๐ พระเทพผลู^๕๑ซักต้นไฟได้ความว่า “ขีดไฟร้อนนักติดขึ้น”ฯ

ณ วัน ๖ ๑๓ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเสงยังเป็นสัมฤทธิศก เพลา ๓ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ขึ้นประทับบนพระแท่นถม กงซุลเยอรมัน อเมริกัน กับนายห้าง ๑๒ คนเข้ามาเฝ้าทูลลอองธุลีพระบาท ข้าราชการสวมเสื้อสี พวกฝรั่งแขกเมืองกลับไปเฝ้าพระบรมโกศบนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท เพลา ๕ โมงเช้าเสด็จขึ้น ฯ

​ณ วัน ๑ ๑ฯ ๖ ค่ำ ปีมะเสงยังเป็นสัมฤทธิศก เวลา ๓ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จประทับบนพระที่นั่งท่าราชวรดิตถ์ ทรงเรือพระที่นั่งกราบเสด็จทางชลมารคประทับวัดนามบัญญัติ

^๕๒ ทรงประเคนฉลองพระเจดีย์ทราย เวลา ๕ โมงเช้าเสด็จกลับพระบรมมหาราชวังฯ

ณ วัน ๓ ๓ฯ ๖ ค่ำ ปีมะเสงเอกศก ขึ้นจุลศักราชใหม่เป็น ๑๒๓๑ เวลาบ่ายโมงเศษ เพลิงไหม้เชิงตะพานช้างฝั่งตะวันออกข้างวัดเทพธิดา กินข้ามคลองไปข้างฝั่งตะวันตกเฉียงเหนือ ไปหยุดอยู่เพียงวัดมหรรณพาราม (ไหม้) โรงเรือนรวม ๑๕๒ หลัง กรมพระราชวัง (บวร) เสด็จมาดับเพลิง ฯ

ณ วัน ๔ ๔ฯ ๖ ค่ำ เวลาบ่ายโมงเศษ เพลิงไหม้แพหน้าโรงวิเสสแพ ๑ ฯ เวลาบ่าย ๕ โมงเย็น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกทางพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงพระราชยานเสด็จทางถนนบำรุงเมือง เฟื่องนคร ประทับวัดบวรนิเวศ ฯ ทรงสรงน้ำพระชินศรี

^๕๓ เวลาพลบเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ

ณ วัน ๓ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเสงยังเป็นสัมฤทธิศก พระเทพธรรมาจารย์ (คง) อยู่วัตภคินีนาถ ป่วยไข้พิษ ๓ วันถึงมรณภาพ อายุได้ ๘๐ ปี พึ่งทราบ จึ่งได้จดไว้ในที่นี้

ณ วัน ๔ ๔ฯ ๖ ค่ำ ปีมะเสงเอกศก พระบวรวงศ์เธอชั้น ๓ พระองค์เจ้าสำอาง ประชวรจุกแดก ครั้นถึงเวลา ๔ ทุ่มเศษ สิ้นพระชนม์ พระชันษาได้ ๖๒ ปี โปรดให้ใส่โกศรุ้ง เชิญพระศพไปไว้ที่วังเจ้าฟ้าอิศราพงศ์ พึ่งทราบจึงได้จดไว้ในที่นี้

​ณ วัน ๔ ๑๑ฯ ๖ ค่ำ ดาวฤกษ์มาฆะเข้าพระจันทร์ข้างทิศใต้ เวลาประมาณ ๕ ทุ่มเศษ ฯ

ณ วัน ๕ ๑๒ฯ ๖ ค่ำ เวลา ๓ โมงเช้า เจ้าพระยาภูธราภัยออกไปแรกนา นุ่งผ้า ๕ คืบ โคกินถั่ว ข้าวโพด ฯ

ณ วัน ๔ ๓ฯ ๖ ค่ำ เพลา ๔ โมงเศษ กงซุลอังกฤษ

^๕๔ เชิญพระราชสาส์นใส่เรือศรี มีเรือคู่ชัก ๕ คู่ ประทับท่าศาลต่างประเทศ ยิงสลุตรับพระราชสาส์น ๒๑ นัด เชิญพระราชสาส์นขึ้นตั้งบนพระยานุมาศ มีกระบวนแห่กลองชนะเครื่องสูง กงซุลขี่แคร่กั้นสัปทน นายห้างขี่แคร่ ๕ แคร่ เชิญพระราชสาส์นเข้าไปประทับเก๋งกรงนก ฯ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงพระภูษาเขียนทอง ทรงฉลองพระองค์ครุย ขึ้นประทับบนพระที่นั่งเศวตฉัตร ข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือน เจ้าต่างกรมและยังมิได้ตั้งกรมทรงผ้าเขียนทอง ทรงฉลองพระองค์อย่างน้อยเข้มขาบ ทรงฉลองพระองค์ครุย ตั้งเครื่องยศ (ข้าราชการ) นุ่งสมปักลาย ใส่เสื้ออย่างน้อยเข้มขาบ อัตลัด ใส่เสื้อครุยข้างนอก ตั้งพานหมากเจียด พระยาพิพัฒโกษา พระยาราชานประพันธ์ นำแขกเมืองเข้าเฝ้าทูลว่าสรวมชีพ สมเด็จพระเจ้ากวีน ให้กงซุลเชิญพระราชสาส์นเจริญทางพระราชไมตรีถึงสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว กงซุลเชิญพระราชสาส์นถวายต่อพระหัตถ์ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวตรัสทักอยู่ประมาณครู่หนึ่งจึงเสด็จขึ้น ฯ

ณ วัน ๓ ๙ฯ ๖ ค่ำ เพลา ๓ โมงเช้า ออสเตรียมาเรือกำปั่นรบ ๒ ลำ มีพระราชสาส์นแห่มาประทับท่าศาลต่างประเทศ ยิงสลุต ๒๑ นัด ​อัดมิรัล

^๕๕เป็นราชทูต มีทหารนำหน้า ๑๐ โหล ทหารออสเตรีย ๓ โหล นำหน้าราชทูตแห่ขึ้นมาประทับเก๋งกรงนก ฯ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระภูษาเขียนทอง ทรงฉลองพระองค์อย่างน้อยส้าระบับพื้นเขียว ขึ้นประทับบนพระแท่นเศวตฉัตร เจ้าต่างกรมยังมิได้ตั้งกรมทรงผ้าเกี้ยวเขียนทอง ทรงฉลองพระองค์อย่างน้อยเข้มขาบ ทรงฉลองพระองค์ครุย ตั้งเครื่องยศ นั่งบนเบาะพับ ข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือนนุ่งสมปักลายใส่เสื้อเข้มขาบข้างใน ใส่เสื้อครุยข้างนอก ตั้งเจียดเงินพานทอง มีกลองชนะเงินทอง แตรสังข์ประโคมเวลาเสด็จออก พระยาพิพัฒโกษา พระยาราชานุประพันธ์ นำราชทูตเข้าเฝ้า ราชทูตถวายพระราชสาส์น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จลงจากพระที่นั่งเศวตฉัตร ประทับบนพระแท่นถม รับพระราชสาส์น ในพระราชสาส์นจำเริญพระราชไมตรี จะขอทำสัญญาให้เหมือนปรูเซีย แต่จะผิดกันบ้างเล็กน้อย เวลา ๕ โมงเช้าเสด็จขึ้น อัดมิลัล ราชทูตกับขุนนาง ๕๘ คนไปรับพระราชทานของเลี้ยงที่เก๋งกรงนก ฯ

ณ วัน ๕ ฯ๑๑๖ ค่ำ

^๕๖ เพลา ๓ โมงเศษ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ให้ขุนปฏิภาณ^๕๗อ่านคำประกาศสถาปนาเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ สมันตพงศ์พิสุทธิ์ มหาบุรุษรัตโนดม สมุหพระกลาโหม ให้มีอำนาจสิทธิ์ขาดในราชการทั้งปวง ให้สำเร็จ​สรรพอาญาสิทธิ์ถึงประหารชีวิตคนที่ถึงแก่อุกฤษฏโทษได้ มีมหันตเดชานุภาพยิ่งใหญ่ไม่มีผู้เสมอ เป็นอรรคมหาปธานาธิบดีในการทำนุบำรุงศิริราชสมบัติ และสกลราชอาณาจักรทั้งสิ้น พระราชทานให้ดำรงศักดินา ๓๐,๐๐๐ ใหญ่ยิ่งกว่าที่เสนาบดีและจตุสดมภ์สามเท่า ทรงดวงตรามหาสุริยมณฑลเป็นสำคัญ ทรงพระกรุณาโปรดพระราชทานอิศริยยศให้ตั้งจางวางทนายเป็นหลวงบำรุงวรามาตย์ ถือศักดินา ๑๐๐๐ ปลัดจางวางทนายเป็นขุนประสาทภักดี ถือศักดินา ๘๐๐ สมุห์บาญชีทนายเป็นหมื่นศรีพยุหรักษ์ ถือศักดินา ๖๐๐ ฯ

ณ วัน ๕ ๓ฯ ๗ ค่ำ ท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน ท่านเจ้าพระยาภูธราภัย สมุหนายก ท่านเจ้าพระยาสุรวงศ์วัยวัฒน์ สมุหพระกลาโหม เจ้าพระยายมราช เจ้าพระยาพระคลัง

^๕๘ พระยาเพ็ชรดา พระยาเพ็ชรปาณี^๕๙ พระยาราชรองเมือง พระครูปโรหิต^๖๐ พระครูมเหทร (มหิธร ?)^๖๑ พระยามนูเนก (มนูเนติบรรหาร ?)^๖๒ พระยามนูสารสาตร^๖๓ พระศรีสังกร^๖๔ ขุนหลวงพระไกรศรี^๖๕ หลวงเทพามาตย์ หลวงอัฏยา พร้อมกันนำข้อความพวกอ้ายเหล่าร้ายขึ้นปล้นพระธรรมเจดีย์^๖๖ จนท่านถึงชีพิตักษัย ชำระได้ความว่า อ้ายมาก อ้ายหวัด อ้ายอาจ อ้ายคง ๔ คน ผู้ลงมือกระทำ​การให้ถึงชีวิต พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงเห็นว่า อ้ายนักโทษ ๔ คนฝ่าฝืนพุทธจักรทั้งพระราชอาณาจักร ลูกขุน ณ ศาลา ลูกขุน ณ ศาลหลวง ให้เอาอ้ายนักโทษ ๔ คนรับพระราชอาญาเฆี่ยน ๓ ยก ๙๐ ที ประหารชีวิต อ้ายคงปล้นที่แขวงเมืองนครไชยศรีชำระเป็นสัตย์ ลงพระราชอาญาเฆี่ยน ๙๐ ที ประหารชีวิต รวมเป็น ๕ คน เอาไปประหารชีวิตที่วัดพลับพลาไชย ฯ

ณ วัน ๑ ๖ฯ ๗ ค่ำ เวลาเช้า อัดมิรัล (ราชทูตออสเตรีย) คุมเครื่องมงคลราชบรรณาการ ๑๐ อย่าง เข้าถวายบนพระที่นั่งอนันตสมาคม แล้วกราบถวายบังคมลากลับออกไปเมืองออสเตรีย หนังสือสัญญาประทับพระราชลัญจกรพระครุฑพ่าห์ พระราชลัญจกรพระเกี้ยวยอด พระราชลัญจกรกรมพระราชวังบวร ประทับพระตรากรมหลวงวงศาธิราชสนิท แทนพระราชวงศานุวงศ์ ประทับดวงตราท่านเจ้าพระยาผู้สำเร็จราชการในพระราชอาณาจักร ประทับตราท่านผู้สำเร็จราชการในพระนคร ประทับตราท่านเจ้าพระยาภูธราภัย ประทับตราท่านเจ้าพระยาสุรวงศ์วัยวัฒน์ สมุหพระกลาโหม ยิงสลุต ๒๑ นัด ฯ

ณ วัน ๕ ๑๐ฯ ๗ ค่ำ เพลา ๓ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงพระราชยานประทับท่าราชวรดิตถ์ ทรงเรือพระที่นั่งกราบ เสด็จทางชลมารคประทับวัดเครือวัลย์

^๖๗ ทรงปรนนิบัติพระสงฆ์ ๒๐ รูป ได้พระฤกษ์ขึ้นทรงบรรจุพระเจดีย์ของพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ^๖๘ เวลาย่ำเที่ยง เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ

​ณ วัน ๗ ๑๒ฯ ๗ ค่ำ เพลา ๗ ทุ่มเศษ ฝนตกใหญ่ อสนีบาตลงถูกพระประธานในโบสถ์วัดมพรรณพ ฯ

ณ วัน ๔ ๑ฯ ๗ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จขึ้นทรงปรนนิบัติพระบนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท เลื่อนพระปลัดคำ วัดมหาธาตุ เป็นพระคุณาจริยวัตร (ที่พระราชาคณะ) มีนิตยภัตรราคาเดือนละ ๓ ตำลึง ฯ

ณ วัน ๔ ๘ฯ ๗ ค่ำ ชักพระศพพระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดวงจันทร์ พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสำอาง ไปตั้งบนเมรุผ้าขาว วัดสระเกศ มีโขนโรง ๑ หุ่นโรง ๑ เพลาบ่ายทิ้งทาน ๔ ต้นๆ ละ ๕ ตำลึง เพลาค่ำมีหนัง ๒ โรง ดอกไม้เพลิง ฯ

ณ วัน ๕ ๙ฯ ๗ ค่ำ พระบวรวงศ์เรอ กรมหมื่นอมรมนตรี เป็นพระราชโอรสของกรมพระราชวังบวรในสมเด็จพระพุทธเลิศหล้า ฯ ประชวรพระโรคอัมพาต ประมาณได้สิบเบ็ด......เพลา ๒ โมงเช้า สิ้นพระชนม์ พระชันษาได้ ๗๖ ปี โปรดให้ใส่โกศกุดั่นน้อย ฯ

ณ วัน ๖ ๑๐ฯ ๗ ค่ำ เพลาบ่าย ๔ โมงเย็น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงพระภูษาพื้นขาว เสด็จพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงพระราชยานเสด็จทางสถลมารค เสด็จทางถนนบำรุงเมือง ประทับพลับพลา เสด็จถวายพระเพลิง ขึ้นทรงโปรยทานบนพลับพลา กรมพระราชวัง(บวร) เสด็จด้วย เพลาพลบเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ การพระศพ ๓ วัน ๓ คืน ฯ

​ณ วัน ๑ ๑๒ฯ ๗ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ผู้สำเร็จราชการทั่วพระราชอาณาจักร ท่านเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ผู้สำเร็จราชการในพระราชอาณาจักร ท่านเจ้าพระยาภูธราภัย ผู้สำเร็จราชการในกรมมหาดไทย ท่านเจ้าพระยาสุรวงศ์วัยวัฒน์ ผู้สำเร็จราชการในกรมพระกลาโหม เจ้าพระยายมราช พระยาเพ็ชรปราณี พระยาเพ็ชรดา พระยาราชรองเมือง ลูกขุน ณ ศาลา พระครูปโรหิตาจารย์ พระครูมเหทร พระยามนูสารสาตร์ ขุนหลวงพระไกรศรี ลูกขุน (ณ ศาลหลวง) พร้อมกันทำข้อความอ้ายด้วงฉุดลูกสาวฆ่าอ้ายเย็น เพื่อนตายที่แขวงเมืองนนท์ ฯ อ้ายจีนเห่า (?) อ้ายจีนเงาฮี อ้ายจีนฮุย คุมสมัครพรรคพวกสี่สิบห้าสิบเข้าปล้นฆ่าเจ้าเรือน เก็บเอาทรัพย์สิ่งของทองเงิน ชำระเป็นสัตย์ คือ อ้ายจีนเห่า อ้ายจีนเงาฮี อ้ายจีนฮุย คุมคนเป็นนาย...ท่านเสนาบดีข้าราชการปรึกษาพร้อมกัน ให้เอาอ้ายด้วงกับอ้ายจีน ๓ คน ลงพระราชอาญาเฆี่ยนสามยก ๙๐ ที โปรดให้ไปประหารชีวิตที่วัดพลับพลาไชย แต่อ้ายจีนที่ปล้นแขวงราชบุรี ให้กรมการรับเอาศีรษะไปเสียบประจารไว้ที่บาง...... สองศีรษะ ให้ไปเสียบประจารไว้แขวงเมืองนครไชยศรี ศีรษะหนึ่ง ฯ

ณ วัน ๖ ๖ฯ ๙ ค่ำ ปีมะเสง เอกศก มีพระประสาทสั่งให้ลงอาญาเฆี่ยนนายตรวจโพ ๖๐ ที แล้วให้จำไว้ ณ คุกปีหนึ่งกับ ๖ เดือน โทษลงเอาแก่เงิน...... เมืองราชบุรี ด้วยเรื่องจับน้ำตาลส้ม ฯ

​ณ วัน ๔ ๕ ๖ ๔ฯ ๕ฯ ๖ฯ ๙ ค่ำ ปีมะเสง เอกศก ศักราช ๑๒๓๑ ตั้งโรงพระราชพิธีหน้าพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม พระสงฆ์สวดพระพุทธมนต์ ๒๕ รูป เวลาเช้ารับบิณฑบาต ตั้งเตียงมณฑล พระสงฆ์สวดท้องภาณทั้ง ๓ วัน ครั้น ณ วัน ๗ ๗ฯ ๙ ค่ำ เวลาย่ำค่ำแล้วกับ ๒๘ นาที เป็นสุกวารมหามงคล ทรงเททองหล่อพระพุทธปฏิมาไชย โปรดให้ยิงพระแสงปืน ๑๖ นัด พร้อมเวลาพระฤกษ์ ฯ ครั้น (ณ) วัน ๑ ๘ฯ ๙ ค่ำ เวลาเช้า เสด็จทรงปฏิบัติพระสงฆ์ ๒๕ รูป ฉันเช้าเสร็จแล้ว ให้เวียนพระเทียนสมโภช ๕ รอบ

<img>

ดวงเมื่อเวลาพระฤกษ์

ณ วัน ๒ ๙ฯ ๙ ค่ำ เวลาเช้า พระญาณสมโพธิ (รอด) วัดมหาธาตุ ดับสูญ อายุได้......โรคชรา ฯ

ณ วัน ๗ ๖ฯ ๙ ค่ำ เวลายามเศษ เจ้าพระยาพลเทพ (หลง) ถึงแก่อนิจกรรม ฯ

​ณ วัน ๔ ๑๐ฯ ๙ ค่ำ มิศเตอร์เลสเลอ กงศลเยอรมัน กับมิศเตอร์อื่น ๕ รวม ๖ นาย เข้าเฝ้าถวายพระราชสาส์นปรุสเซีย ณ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ข้าราชการนุ่งสมปักตามธรรมเนียม สวมเสื้อเข้มขาบอัตลัดไม่ได้ตั้งเครื่องยศ ฯ

ณ วัน ๗ ๑๓ฯ ๙ ค่ำ เวลา ๕ ทุ่มเศษ เสด็จพระราชดำเนินกลับมาจากพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระพิเรนทรเทพนำเสด็จมาถึงพระทวารเทเวศรรักษา แล้วเสด็จขึ้นข้างใน พอลับพระองค์ พระพิเรนทรเทพขัดกระบี่ที่สำหรับแห่เสด็จนั้น เข้าไปในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยทางพระทวารข้างตะวันตกไปออกทางพระทวารข้างหน้า นายรอดทหารซึ่งเป็นผู้รักษาพระทวารเห็นเข้า นำความไปแจ้งแก่พระอินทรเทพๆ ไปกราบเรียน ฯ พณ ฯ สมุหพระกลาโหม ฯ กราบบังคมทูลพระกรุณาทราบใต้ฝ่าลอองธุลีพระบาทแล้ว มีพระราชโองการให้ถอดเสียจากที่พระพิเรนทรเทพ ฯ

ณ วัน ๒ ๘ฯ ๑๐ ค่ำ เวลา ๗ ทุ่ม ๘ บาท พระพิมล (ธรรม) ยิ้ม วัดพระเชตุพน ดับสูญ อายุได้....โรค.....ฯ

ณ วัน ๖ ๑๒ฯ ๑๐ ค่ำ เวลา ๔ ทุ่ม พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ายี่สุ่น

^๖๙ สิ้นพระชนม์ ฯ

ณ วัน ๖ ๑๒ฯ ๑๐ ค่ำ ตั้งพระราชพิธีพระสงฆ์ ๖๐ รูปสวดมนต์ฉันเช้าในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย มาจนวัน ๕ ๓ฯ ๑๐ ค่ำ เป็นการสมโภชพระพุทธปฏิมาพระชนม์พรรษา มีเทศนา ๕ กัณฑ์ มีเงิน ๑๐ ตำลึง มีเครื่องกัณฑ์ข้างในด้วย เสด็จสรงที่พระแท่นตั้งเศวตฉัตรวัน ๒ ๑๕ฯ ๑๐ ค่ำฯ

​ณ วัน ๓ ๑ฯ ๑๐ ค่ำ เวลา ๕ โมงเศษ กงซุลเยเนราล

^๗๐เข้าเฝ้าถวายพระราชสาส์นโปรตุคอล ที่พระที่นั่งอนันตสมาคม ข้าราชการนุ่งสมปักตามธรรมเนียม ใส่เสื้อเข้มขาบ อัตลัด สวบเสื้อครุย ฯ

ณ วัน ๔ ๑๐ฯ ๑๐ ค่ำ ตั้งสวดมนต์ ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระสงฆ์ราชาคณะฐานานุกรม ๖๕ รูป ฯ วัน ๕ ๑๑ฯ ๑๐ ค่ำ ฉันเช้า สมโภชสมะกาลบรรจบรอบวันสวรรคตพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

^๗๑ มีเทศนาอภิธรรมสังคหะ ๗ กัณฑ์ พระพิบูลย์พัฒนากร^๗๒ให้พระญวนทำกงเต๊กด้วยฯ^๗๓

ณ วัน ๕ ๑ฯ ๑๑ ค่ำ ขุนนางผู้ใหญ่เป็นเยเนราลกับกงสุลเมืองอเมริกาเปลี่ยนมาใหม่ ถวายอักษรสาส์น ที่พระที่นั่งอนันตสมาคม เวลาบ่ายโมงเข้าเฝ้า ข้าราชการนุ่งสมปักตามธรรมเนียม สวมเสื้อเข้มขาบอัตลัด ฯ

ณ วัน ๓ ๑๒ฯ ๑๒ มองซิเออ ดิลลอง กงซุลฝรั่งเศส ได้เข้าเฝ้า ​ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม เสด็จออกรับแขกเมืองอย่างใหญ่ เวลาเที่ยง ข้าราชการนุ่งสมปักตามธรรมเนียม สวมเสื้อเข้มขาบ อัตลัด ฯ

ณ วัน ๔ ๕ฯ ๑ ค่ำ เวลาบ่าย ๕ โมง พวกทหารกับจีนกงษีหน้าวังกับข้าในกรมสมเด็จเจ้าฟ้า กรมขุน (บำราบปรปักษ์) ตีกันขว้างกันอย่างใหญ่จนเวลาพลบ โปรดให้พระยามหาเทพชำระ ฯ

^๗๔

ณ วัน ๕ ๖ฯ ๑ ค่ำ ช้างสำคัญมาถึงท่าพระเวลาวันนั้นไม่ขึ้น ครั้นถึง ณ วัน ๑ ๙ฯ ๑ ค่ำ ถึงถอยแพล่องลงไปถึงท่าศาลต่างประเทศ

^๗๕ เวลาบ่ายโมงเศษเสด็จพระราชดำเนินไปประทับ ณ พลับพลายก ทอดพระเนตรช้างสำคัญ เวลาบ่าย ๓ โมงเศษช้างขึ้นจากแพแห่มาตามทางหน้าพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ เข้ายืนโรงหน้าโรงละครใหญ่ข้างวัดพระศรีรัตนศาสดาราม วัดชันสูตรได้สูง ๒-๑-๓ } ฯ^๗๖

ณ วัน ๓ ๑๑ฯ ๑ ค่ำ มองซิเออ ดิลลอง กงสุลฝรั่งเศส ได้เข้าเฝ้าไปรเวต ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม ฯ

ณ วัน ๓ ๑๑ฯ ๑ ค่ำ ชักศพเจ้าพระยาพลเทพ (หลง) เข้าเมรุวัดอรุณราชวราราม พระราชทานเพลิงวัน ๕ ๑๓ฯ ๑ ค่ำ ฯ

ณ วัน ๒ ๒ฯ ๑ ค่ำ พระสงฆ์ราชาคณะ วันละ ๑๐ รูป สวดพระพุทธมนต์ ๓ วัน ได้รับพระราชทานผ้าไตรจีวร พัด ย่าม เวลาเช้าฉันทั้ง ๓ วัน ได้รับบริขารหลายสิ่ง เวลาเย็นมีเทพทอง เสภา......นอนหอกดาบ ทั้ง ๓ วัน เป็นการสมโภช ฯ

​ณ วัน ๕ ๕ฯ ๑ ค่ำ ได้เริ่มการสมโภช พระราชทานนามว่า พระเศวตวรวรรณ

^๗๗ แล้วโปรดตั้งนายแสงเป็นขุนเศวตถนิมพงศผดุง นายใจมาเป็นหมื่นบำรุงวรวรรณผู้ได้เลี้ยงช้าง แล้วพระราชทานเงินขุนเศวตถนิมพงศผดุง ๓ ชั่ง หมื่นบำรุงวรวรรณ ๒ ชั่ง รวม ๕ ชั่ง ฯ

ณ วัน ๓ ๒ฯ ๒ ค่ำ แขกเมืองเข้าเฝ้า ฯ

ณ วัน ๗ ๖ฯ ๒ ค่ำ แขกเมืองเข้าเฝ้าใหญ่ ฯ

ปีมะเมีย จ.ศ. ๑๒๓๒ พ.ศ. ๒๔๑๓

ณ วัน ๗ ๑๔ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเมีย โท๒ศก เวลากลางคืนฝนตกมาก ครั้นรุ่งขึ้น (ณ) วัน ๑ ๑ฯ ๖ ค่ำ เวลาเช้าโมงเศษ พระเมรุรื้อแล้ว เหลือเครื่องชั้นบนอีก ๔ ชั้น ก็ล้มลงเอง ฯ

^๗๘

ณ วัน ๕ ๕ฯ ๖ ค่ำ

^๗๙ เวลาเช้า ๓ โมงเศษ เสด็จออก ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม เสด็จพระราชดำเนินไปวัดราชบพิธ ทรงก่อพระฤกษ์แล้วทรงประเคน แล้วเสด็จมาประทับพลับพลา ข้าราชการเฝ้าตามตำแหน่ง เจ้าต่างกรมหากรมมิได้เป็นอันดับ แล้วเสด็จกลับมาประทับ ณ พระอุโบสถวัดราชประดิษฐ์ แล้วเสด็จมาทอดพระเนตรการที่วังสราญรมย์ แล้วเสด็จขึ้นทางพระที่นั่งอนันตสมาคม ฯ เวลาเย็น ๕ โมงเศษ เสด็จออก ณ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เสด็จพระราชดำเนินไปท้องสนามหลวง ทรงฟังสวดพระพุทธมนต์พิธีแรกนา ฯ

ณ วัน ๖ ๖ฯ ๖ ค่ำ เวลาเช้า ๒ โมงเศษ พระอาทิตย์ทรงกรตขอบนอกสีเหลือง พื้นในเป็นสีกุหร่า จนเวลา ๕ โมงเศษจึงค่อยจางไป

ณ วัน ๔ ๑๑ฯ ๖ ค่ำ เวลากลางคืน ฝนตกมาก ฟ้าผ่าที่วัดบรมนิเวศ (บวรนิเวศ ?) ถูกพระเจดีย์แห่งหนึ่ง ถูกต้นสนแห่งหนึ่ง ฯ

ณ วัน ๖ ๑๓ฯ ๖ ค่ำ เวลา ๔ โมงเศษ เชิญพระโกศพระบรมอัฏฐิ ออกไปประดิษฐานบนพระเบ็ญจาทอง ที่พระที่นั่งอนันตสมาคม แล้วเสด็จออก ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงฟังพระ(สงฆ์) สวดพระพุทธมนต์ เวลาพลบมีการเล่น โขน จับระบำ มีต้นกัลปพฤกษ์ ๔ ต้น มีดอกไม้เพลิง ๕๐ ต้น มีหนัง ๔ โรง หุ่น ๑ โรง งิ้วโรง ๑ ทรงฉลองสมโภชพระบรมอัฏฐิเป็นการใหญ่ ฯ

ณ วัน ๗ ๑๔ฯ ๖ ค่ำ เวลาเช้าเสด็จออก ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงประเคนแล้วทรงสดับปกรณ์ แล้วถวายอัฐบริกขารต่างๆ เป็นอันมาก เวลาเที่ยง เสด็จออกพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ ข้าราชการเฝ้าตามตำแหน่ง ทรงทอดพระเนตรโขนชักรอก เวลา ๕ โมงเศษ เสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงฟังพระ (สงฆ์) สวดพระพุทธมนต์ แล้วเสด็จพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ ทรงโปรยทานต้นกัลปพฤกษ์ ๔ ต้น เวลาพลบทรงจุดดอกไม้เพลิงหน้าวัดพระศรีรัตนศาสดาราม มีพุ่มดอกไม้เพลิง แล้วทอดพระเนตรการเล่นต่างๆ หนัง ๔ โรง มีโขน​ชักรอก ทรงสดับปกรณ์วันละ ๖๐ รูป ทรงถวายไตรจีวรอยู่ ๖ วัน ๖๕ รูปวัน ๑ ทรงโปรยทานทิ้งทาน มีต้นกัลปพฤกษ์ ๔ ต้น มีดอกไม้เพลิง มีหนัง ๔ โรง ฯ

ณ วัน ๓ ๓ฯ ๗ ค่ำ เวลาเช้า ๓ โมงเศษ พระอาทิตย์ทรงกรต มีสัณฐานเหมือนครั้งก่อน ไปจน ๕ โมงเศษจึงเปลื้อง ฯ

ณ วัน ๕ ๑๑ฯ ๗ ค่ำ เวลาบ่าย ๔ โมงเศษ เสด็จทางสถลมารค พระราชทานเพลิงคุณบัวที่วัดจักรวรรดิราชาวาส เวลา ๕ โมงเศษ เสด็จกลับทางสถลมารคเข้าประตูวิเศษไชยศรี ขึ้นข้างในฯ

ท่านเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ผู้สำเร็จราชการต่างประเทศ ป่วยเป็นโรคนิ่วมูตรพิการมาได้ ๑๑ วัน ครั้นถึง ณ วัน ๑ ๑๔ฯ ๗ ค่ำ ปีมะเมีย

^๘๐โท๒ศก เวลาบ่ายโมง ๑ ถึงแก่พิราลัย เวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จพระราชดำเนินทางชลมารคไปพระราชทานน้ำ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จทางชลมารคกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ

เดือน ๖ แรม ๘ ค่ำ เสด็จพระราชดำเนินไปพระปฐมเจดีย์ เสด็จประทับอยู่ ๒ ราตรี ทรงยกยอดพระปฐมเจดีย์แล้ว เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ

^๘๑

​ณ วัน ๖ ๕ฯ ๗ ค่ำ อ้ายแก้ว อ้ายเนตร นักโทษ บีบคอภรรยาหลวงวิชิตชลไชย ไปประหารชีวิตที่ทุ่งนาวัดโคกทั้ง ๒ คน ฯ

ณ วัน ๔ ๓ฯ ๗ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เสด็จพระที่นั่งราชฤดี จีนก๊กถวายลับแลลายคราม กว้างชั่วห้องหนึ่งราคา ๒๐๐ เศษ แล้วเสด็จเข้าประทับในพระฉาก ฯ

โปรดเกล้าให้พระยาราชวรานุกูล พระราชเสนา เป็นผู้ถือรับสั่งไปปฤกษาเพิ่มเติมข้อสัญญาว่าด้วยทะเลสาบ

^๘๒ ได้รับพระราชทานเสื้อปักไหมทอง หมวกทรงประพาศ เครื่องทองคำทุก ๆ นาย แต่พระยาราชวรานุกูลนั้นพระราชทานภัทราภรณ์เป็นของติดเสื้อเครื่องราชอิศริยยศอย่างวิเศษ ที่มีความชอบในพระองค์ ฯ

ณ วัน ๕ ๑๑ฯ ๗ ค่ำ พระยาราชวรานุกูล

^๘๓ พระราชเสนา^๘๔ นายราชาณัตยานุหาร^๘๕ ได้รับพระราชทานเสื้อส้าระบับคนละเสื้อ กับเสื้อยศเสื้อแพร ๒ ชั้น คนละ ๒ เสื้อ กราบถวายบังคมลาไปลงเรือพิทยัมภ์รณยุทธ์ เรือกลไฟออกวันนี้ ฯ

ณ วัน ๖ ๑๒ฯ ๗ ค่ำ ตั้งแต่วัน ๑๐ ค่ำ ทรงชักพระรูป

ณ วัน ๕ ๓ฯ ๔ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงถวายไตรจีวรเครื่องอัฐบริกขาร เครื่องขึ้นกุฏิวัดส้มเกลี้ยง (แก่) พระสงฆ์ ๑๐ รูป ฯ

ณ วัน ๑ ๖ฯ ๘ ค่ำ เวลา ๕ โมง เสด็จพระราชดำเนินทางสถลมารคไปวัดราชบพิธ ฯ ทรงฟังพระสงฆ์สวดพระพุทธมนต์ ๑๐ รูป ฯ (ครั้น) รุ่งขึ้น ณ วัน ๒ ๗ฯ ๘ ค่ำ เวลาเช้า ๔ โมงเศษ เสด็จพระราชดำเนินไปถวายไทยธรรม พระสงฆ์ขึ้นกุฏิใหม่วัดราชบพิธ แล้วทรงตั้งเจ้ากรมปลัดกรม

^๘๖ ข้าพระวัดราชบพิธ......เวลาเที่ยงเสด็จกลับทางวัดราชประดิษฐ์ ประทับ ณ พระอุโบสถ ทรงบูชาพระแล้ว เสด็จมาเข้าทางประตูวิเศษไชยศรี แล้วเสด็จขึ้น ฯ

ณ วัน ๔ ๙ฯ ๘ ค่ำ เวลาเย็น ๕ โมงเศษ เสด็จออก ณ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงเวียนเทียนพระองค์เจ้าเกษมศรีศุภโชค พระองค์เจ้าศรีสิทธิธงไชย พระองค์เจ้าทองแถม (ถวัลยวงศ์) พระองค์เจ้าชุมพลสมโภช พระองค์เจ้าสนั่น (ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) หม่อมเจ้าบรรเทิง หม่อมเจ้า ......... หม่อมเจ้า......... หม่อมเจ้า ......... หม่อมเจ้า ......... พวกข้าราชการ เจ้าพนักงาน ขาดหาพร้อมไม่ มีพระบรมราชโองการรับสั่งให้เกาะให้มีกระทู้ถามทุก ๆ คน ฯ

ณ วัน ๕ ๑๐ฯ ๘ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมง เสด็จออก ณ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย แล้วเสด็จไปประทับพลับพลาหน้าวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ทอดพระเนตรพระองค์เจ้าโปรยทาน แล้วเสด็จเข้าพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ทรงปรนนิบัติพระสงฆ์ฉัน แล้วทรงถวายไตร​จีวรเครื่องอัฐบริขารพร้อมทุก ๆ พระองค์เจ้าที่ทรงผนวชเณร หม่อมเจ้า ๕ พระองค์ แล้วเสด็จกลับมาประทับเก๋งพระที่นั่งราชฤดี ทรงประทับพระเก้าอี้ พระอินทรเดช (อินทรเทพ?)

^๘๗ ถวายคำสารภาพข้าราชการที่ไม่ได้มาเวียนพระเทียน จึงมีพระบรมราชโองการรับสั่งว่า ทีหลังจะเอาโทษลดเบี้ยหวัดทุก ๆ คนแล้วเสด็จขึ้นข้างใน ฯ

ณ วัน ๖ ๑๑ฯ ๘ ค่ำ เวลาเย็น ๕ โมงเศษ เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงเวียนพระเทียนหม่อมเจ้าราชวงศ์บวชเป็นภิกษุ ๙ องค์ เวลาเช้า ๔ โมงเศษ เสด็จพระราชดำเนินไปประทับพลับพลาหน้าวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ทรงทอดพระเนตรหม่อมเจ้าราชวงศ์โปรยทาน แล้วเสด็จเข้าในพระอุโบสถทรงปรนนิบัติพระสงฆ์ฉัน แล้วหม่อมเจ้าราชวงศ์บวช แล้วทรงถวายไตรจีวรเครื่องอัฐบริกขาร เวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จกลับ แล้วเสด็จขึ้นข้างใน ฯ

ณ วัน ๑ ๑๓ฯ ๘ เวลาบ่าย ๔ โมงเศษ เสด็จพระราชดำเนินทางชลมารคไปเยือนเจ้าคุณผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน

^๘๘ เสด็จกลับประทับท่าราชวรดิตถ์ บ่าย ๕ โมง แล้วเสด็จขึ้นข้างใน ฯ

ณ วัน ๒ ๑๔ฯ ๘ ค่ำ เวลาเย็น ๔ โมงเศษ เสด็จออกประตูเทวาพิทักษ์ไปวัดราชประดิษฐ์ แล้วเสด็จกลับเข้าทางประตูเทวาพิทักษ์ ขึ้นทางพระที่นั่งอนันตสมาคม ขึ้นข้างใน ฯ

ณ วัน ๓ ๑๕ฯ ๘ ค่ำ เวลาเช้าโมงเศษ เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เสด็จจากเกยเทเวศรรักษาไปวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ทรง​ปรนนิบัติพระสงฆ์ฉัน แล้วทรงถวายพุ่มเทียน ๑๐๐ ตามธรรมเนียมทุกๆ ปี เวลาบ่ายเสด็จกลับขึ้นข้างใน ฯ เวลากลางคืน ๙ ทุ่ม ๒๖ นาทีมีจันทรุปราคาจับข้างทิศตะวันออกหมดดวง โมกขบริสุทธิ์ โมงเช้า ๑๔ นาที ฯ

ณ วัน ๔ ๑ฯ ๘ ค่ำ เวลาเช้า ๔ โมง เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงปรนนิบัติพระสงฆ์ฉัน แล้วทรงสดับปกรณ์ ถวายพุ่ม แล้วเสด็จพระราชดำเนินไปวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ทรงเปลื้องเครื่องทรงพระแก้วมรกต แล้วเสด็จกลับขึ้นข้างใน ฯ เวลาบ่าย ๔ โมง เสด็จพระราชดำเนินทางสถลมารคไปถวายพุ่มวัดพระเชตุพน เวลา ๕ โมงเศษ เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ฯ

ณ วัน ๕ ๒ฯ ๘ ค่ำ เวลาบ่ายโมงเศษ เสด็จออก ณ พระที่นั่งดุสิดาภิรมย์ พวกต้องสู้เข้าเฝ้าถวายหมี ๑ ม้าขาว ๑ แล้วพระราชทานเสื้ออัตลัดคนละเสื้อ แล้วเสด็จขึ้นข้างใน ฯ เวลาเย็น ๔ โมง เสด็จพระราชดำเนินทางสถลมารคไปวัดราชบพิธถวายพุ่มแล้วเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง เสด็จขึ้น ฯ

ณ วัน ๖ ๓ฯ ๘ ค่ำ เวลาเย็น ๔ โมงเศษ เสด็จพระราชดำเนินทางสถลมารคทรงม้า ข้าราชการนำเสด็จตาม (เสด็จ) ขี่ม้าทั้งนั้น เป็นกระบวน ไปวัดบวรนิเวศ ฯ ถวายพุ่มแล้ว (เสด็จกลับ) ถึงพระบรมมหาราชวังเวลาย่ำค่ำ เสด็จขึ้น ฯ

ณ วัน ๑ ๕ฯ ๘ ค่ำ เวลาเที่ยง เสด็จออกขุนนาง ณ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย พวกข้าราชการนุ่งสมปักตามธรรมเนียม สวมเสื้อแพรที่​พระราชทาน เข้าเฝ้าตามตำแหน่ง เจ้าต่างกรมหากรมมิได้ พร้อมทุก ๆ พนักงาน แขกเมืองกะลันตัน ตะรังกานู เข้าเฝ้าถวายต้นไม้ทองเงินทั้งสองเมือง ๆ ๒ ต้น เป็นเครื่องราชบรรณาการ กะลันตันสูงหกศอกห้านิ้ว ตะรังกานูสูงห้าศอกคืบหกนิ้ว ฯ

ณ วัน ๔ ๗ฯ ๙ ค่ำ เวลาบ่าย พระราชาคณะ ๒๑ รูปสวดพระพุทธมนต์ ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท แล้วตั้งกระบวนแห่ที่ฉนวนในพระที่นั่งนงคราญสโมสร ออกประตูราชสำราญไปเข้าประตูพิมานไชยศรี ประทับเกยหน้าพระที่นั่งอาภรณ์พิโมกขปราสาท เสด็จขึ้นพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ทรงฟังพระพุทธมนต์ เสร็จแล้วแห่กลับ ฯ ครั้นรุ่งขึ้น ณ วัน ๕ ๘ฯ ๙ ค่ำ

^๘๙ เวลาย่ำรุ่ง ตั้งกระบวนแห่ออกประตูราชสำราญเหมือนแห่ฟังสวด ครั้นย่ำรุ่งแล้ว ๓ โมงเศษได้พระฤกษ์ เสด็จเข้าที่สรงเขาไกรลาศ ครั้นสรงเสร็จแล้วแต่งพระองค์อย่างพระราชกุมาร ครั้นเวลาเช้าโมงกับนาฑี อาลักษณ์อ่านคำยอพระเกียรติ ประกาศถวายชัยมงคล พระราชทานพระสุพรรณบัฏ เสร็จแล้วพระราชาคณะฉัน เสร็จแล้วแห่กลับเข้าพระราชวัง ครั้นบ่ายตั้งกระบวนแห่เหมือนอย่างแห่ฟังสวด มาประทับเกยหน้าพระที่นั่งอาภรณ์พิโมกขปราสาท เสด็จพระที่นั่ง (ดุสิต) มหาปราสาท ประทับบนพระแท่น ตั้งบายศรีแก้ว ทอง เงิน ชีพ่อพราหมณ์เบิกแว่นเวียนเทียนสมโภช เสร็จแล้วแห่กลับพระราชวังตามทางเก่า ฯ ข้าทูลละอองธุลีพระบาทผู้ใหญ่ผู้น้อยที่มีตำแหน่งเฝ้า ให้ปรนนิบัติพระสงฆ์ รับแว่นเวียนเทียนตามกำหนด ให้ข้าราชการนุ่งสมปักตามธรรมเนียม ใส่เสื้อเครื่องพระราชทานทั้ง ๒ วัน ๓ เวลา ฯ

๏ ณ วัน ๑ ๑๑ฯ ๙ ค่ำ ตั้งสวดมนต์ ที่วังสราญรมย์ ๓ วัน เสด็จพระราชดำเนินเป็นไปรเวต เวลาเย็นวัน ๑๔ ค่ำ เวลาเช้าพระสงฆ์ฉัน ฯ

๏ ณ วัน ๔ ๑๔ฯ ๙ ค่ำ เวลาเที่ยงเสด็จออก ณ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย แขกเมืองกะลันตัน ตะรังกานู เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยนุ่งผ้าสมปักสวมเสื้อยศตามธรรมเนียม เข้าเฝ้าตามตำแหน่งทุกพนักงาน แขกเมืองทูลลาจะกลับไปเมือง ฯ

๏ ณ วัน ๕ ๑๕ฯ ๙ ค่ำ เวลาบ่าย ๓ โมง ฝนตกมาก ฯ

๏ ณ วัน ๔ ๖ฯ ๙ ค่ำ เวลาบ่าย พระสงฆ์ ๑๐ รูปจะได้สวดพระพุทธมนต์ที่ตำหนักพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ ในพระบรมมหาราชวังข้างใน รุ่งขึ้น ณ วัน ๕ ๗ฯ ๙ ค่ำ

^๙๐ เวลาเช้าเสด็จเข้าที่สรง แล้วจะได้รับพระราชทานพระสุพรรณบัฏ พระสงฆ์จะได้รับพระราชทานฉัน ฯ

(ยังมีต่อ)

(คัดจากวารสารศิลปากรปีที่ ๒ เล่ม ๓-๕)