ลิลิตคำหลวง ของกรมพระนราธิปประพันธพงศ

​ร่ายคำหลวง๏ ฝูงมนุษย์พุทธสาสนิกนิกรชน ต่างพร้อมกมลมาสโมสรสันนิบาต ในพระพุทธาวาสคลาคล่ำ เพื่อฟังพระสัทธรรมยกบุญทาน แผ่ทักษิณบรรณาการธรรมพลี อุทิศส่วนกุศลคุณบุญราศีสุจริตปฏิบัติ ถวายแด่บรมกษัตร์สยามปิยมหาราช พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ เทพบิดรของไทเรา พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เจ้าชีวิตของตัวตัวรัก โดยสวามิภักดิ์พรักพร้อม ด้วยต่างย่อมอนุสรรำพึง คิดถึงพระเดชพระคุณพระกรุณา เปรียบบิดามารดร ชาวพระนครทุกเพศ ชาวต่างประเทศทุกภาษา ในวันมหาอภิลักขิตสมัยเอก ตรงกับวารบรมราชาภิเษกเฉลิมราชมไหศวรรย์ เคยพร้อมกันสนองพระเดชพระคุณ ตามกำลังทุนกำลังวาสนา โดยปรีดาปรากฎ เฉลิมพระเกียรติยศสักการบูชา เปนมหานักษัตรฤกษ์ประชุม จัดตั้งซุ้มจุดโคมไฟ แลสว่างไสวทั่วพระนคร ฝูงไพร่ฟ้าประชาราษฎรเคยรื่นเริง เบิกบานบรรเทิงพระบารมีจอมภพ ครึกครื้นมหรศพสมโภช เสียงนิฤๅนฤโฆษคนองกรรณ ครั้นถึงวันฉนั้นในศกนี้ คราดุษฎีมามลายหาย กลายเปนความทุกข์คราโศก ด้วยปิยวิปโยคปิยมหาราช ละข้าบาทเสด็จสวรรคต ท่วมกำศรวญศัลย์รันทดสลดใจ โดยอาลัยต่อเบื้องยุคลบาท ยอดรักของชาติชื่นพระกรุณา บ้างน้ำตาอาบหน้า ​บ้างปริเทวนาโหยหวน เสียงพิไรร่ำคร่ำครวญนิฤๅคระหึ่มแคว้น แทนศรวลเสเฮฮา แต่งเสื้อผ้าดำขาว แทนกาววาวต่างสี แทบทุกหน้าฉวีวิกลหมอง แทนอล่องฉ่องผ่องผัด ฤทธิโทมนัสน้อยใจ ผิวสู้รบได้ก็ดูเอา พวกไทเรามิพักคิดชีวิต คงจะขอติดตามต่อแย้ง ฤๅถ้าลงแรงทลายถล่ม ฤๅถ้าลงแรงถมทเลลึก ไทเราคงจะฮึกเฮกันรับ ฤๅกำลังทรัพย์พอถอนถ่าย ไทเราคงจะเรี่ยรายกันเหลือแหล่ นี่ฤๅก็เหลือจะแก้เหลือจะกัน เหลือจะบากเหลือจะบั่นทางไหนไหว ได้แต่ร้องไห้ร้องห่ม ได้แต่ถวายบังคมสอื้นอนาถ เสียดายบรมปิยมหาราชของชาติไท มิรู้จะคิดจะทำฉันใดได้เสียแล้ว โอ้พระทูลกระหม่อมแก้วเกศไพร่ฟ้า ด้วยเปนมรณภัยพญามฤตยูราช เห็นแต่พระพุทธาวาสอันเปนบุญเขต เห็นแต่พระสงฆ์ทรงสมณเพศโพธิกาสาวพัสตร อันเปนธงชัยพระอรหัตพุทธสาวก พอจะยกบุญยกทาน บำเพ็ญการกุศลกรรม สดับพระสัทธรรมเทศนา อุทิศผลานิสงส์โสภณ ถวายพระราชกุศลสนองพระราชคุณูปถัมภ์ จึงได้ชักนำชวนกันทุกเหล่า ไม่ว่าเจ้าไม่ว่าขุนนาง ไม่ว่านายห้างไม่ว่าคฤหบดี ไม่ว่าเศรษฐีไม่ว่าคนจน ละล้วนพร้อมกมลมากมาย ทั้งหญิงทั้งชายแก่หนุ่ม มาชุมนุมเปนมหาธรรมสันนิบาต โดยไพร่ฟ้าสยามชาติร่วมสหฉันท์ นับเปนวันสามัคคีสมาคม ฉลองพระเดชพระคุณพระบาทบรมปิยกษัตร์ สมโทมนัสอนาถจิตต์ แท้พระทรงทศพิธราชธรรม แผ่พระคุณูปถัมภ์ทั่วหน้า โดยพระมหากรุณาต่อมนุษย์ เปนที่สุดหาเสมือนยาก น่าออก​ปากพร่ำพรรณา แต่เดชะพระคุณสาธกแต่สรูป ประดุจสร้างสถูปเจดีย์อักษร สู่ปกรณ์รำลึก นึกถึงพระคุณบรมบพิตร เจ้าชีวิตของไพร่ฟ้า อันเปนปิยมหาราชเจ้า สมเด็จจุลจอมเกล้า ปกเกล้าเราเกษม โสดถิ์แล ฯ

ร่ายคำหลวง๏ ขอพรรณาพระคุณไท้ ธช่วยไทช่วยธรรม โดยกรากกรำพระกมลกาย ปรากฎหลายเหลือแหล่ จะกล่าวแต่ข้อควรชม สิ่งยอดนิยมยิ่งยง ก็คือพระองค์พระยอดชาย โฉมพระสริรกายก็สวยสง่า แม้พระชนม์พรรษาข้อนมาก ใครเห็นหากนึกหนุ่ม เพราะพระกระชุ่มกระชวยไหว พระอัธยาศัยพริ้งเพรา สมเปนเจ้าเจ้าจอมกษัตร์ ทรงเครื่องถนัดงามรัดกุม หนุ่มกว่าหนุ่มเร่อร่า พระพจนาแลเปนเอก ตรัสเสมอเษกละลวยเสน่ห์ เสมอทิพยรสประเดดื่มใจ ควรคนไทจักจำ สัปปุริสธรรมบทิ้ง ได้ทั้งจริงทั้งเล่น ได้ทั้งเปนคติสอน เสมือนพระราชทานพรผู้สดับ ไพเราะจับใจรัก พระเปนหลักเลิดไท ไร้สิ่งลับพระวิญญู ทรงรอบรู้ทุกเรื่อง การในเมืองการต่างประเทศ รู้ทั้งเหตุรู้ทั้งผลชัด ไม่ว่าการวัดการนักเลง ถ้วนทุกเพลงไม่จบไม่ผิด การพาณิชย์การช่าง การก่อสร้างศิลปเวชวิทยา จนการนาการสวน สิ่งเลิดล้วนก็พระปัญญา พระสติสัมปชัญญสารสุขุม ไม่มีสุ่มไม่มีพุ่ง พระหฤทัยมุ่งกรุณา ทรงพระอุส่าห์บมิรย่อ ขอแต่ให้พระนครวัฒนา ขอแต่ให้ไพร่ฟ้าอยู่เย็น ถึงเราเห็นมหิศริยยศใหญ่ น่าคาดใจว่าคงจะเสวยสุข ทรงพระเกษมสนุกนิรันดร แท้ภูธรมิได้พะวง เห็นแก่พระองค์ลุ่มหลง​ละเลิง ยามบ้านเมืองสำเริงอยู่เย็น พระก็พลอยเปนบรมสุข ยามบ้านเมืองทุกข์ฉุกกิจ พระก็เอาแต่คิดแก้กัน มิใคร่จะมีวันว่างเสบย ถึงไม่เปนอันเสวยสรงไสยาสน์ พระรักชาติยิ่งกว่ารักพระองค์ พระรักพระวงศยิ่งกว่ารักพระชีวิต พระรักราชกิจยิ่งกว่ารักการสนุก ไทเปนสุขพระทรงสถาพร ไทเดือดร้อนพระก็ทรงกระวนกระวาย เฝ้าขวนขวายช่วยระงับ เรานอนตาหลับกินอิ่ม ลอยหน้ายิ้มอยู่เพราะใคร พระประคับประคองไทเสมอพี่เลี้ยง เฝ้าถนอมกล่อมเกลี้ยงพยายาม ถึงสี่สิบสามปีมา ทรงตรวจตรารักษาประโยชน์ ไหนเปนโทษคอยห้าม ไหนเปนคุณตามคอยยุยง ไม่ถือพระองค์เกินงาม ถือแต่ยศสยามยอดรัก พระมิรู้จักแผ่วเพียนหวัง สู้เสด็จเมืองฝรั่งนิราสสยาม สู้ข้ามน้ำข้ามมหรณพ ถึงประเทศยุโรปพิภพพฤติอำนาจ เผยอยศชาติประกาศชื่อ โลกนับถือลือไท เห็นสิ่งใดเขาทำถูก จำเอามาปลูกเอามาสอน บำรุงราษฎรสำอางเมือง จนรุ่งเรืองเห็นทันตา นับเปนพระมหากษัตร์พิเศษ ใช่แต่ฉะเพาะประเทศสยามรัฐ แม้ถึงกษัตร์แขกฝรั่งยี่ปุ่น หาทรงพระคุณเช่นล้นเกล้าล้นกระหม่อม ก็อยู่ข้างย่อมจะหายากยาก โลกออกปากสรรเสริญ เพราะพระดีเกินใครคาดเค้า ครั้นยิ่งได้เฝ้ายิ่งเห็นมหัศจรรย์ ประสังสาสนั่นทวีปชมพู ฟูปรีดาปราโมทย์ ลั่นนฤโฆษคุณสมบัติระบือ โลกนับถือพระนามาภิธัยไท้ ทำให้คนไทพลอยเฉลิมนาม ทำให้กรุงสยามพลอยเฉลิมยศ เกียรดิปรากฎเกริกหล้า เพราะพระผ่านฟ้าพระองค์เดียว ครานี้จะเหลียวแลหาหาย ทิ้งไททั้งหลายลับแล้ว โอ้พระทูลกระหม่อมแก้ว ชื่นเกล้าชาวสยาม ยอดแล ฯ

​ร่ายคำหลวง๏ จักจำแนกพระคุณาทร แก่ราษฎรโดยย่อ แต่พอเหมือนเตือนสกิด ชวนกันคิดถึงพระเดชพระคุณไท้ ก่อนเราไว้ผมปีก มหาดไทยกผีกจำเปาะกระหม่อม แลดูถ่อมศักดิ์สยาม ไป่งดงามสมเปนไท แก้เปนไว้ผมรองทรง ตามเราคงไว้อยู่ สิ้นอดสูแขกฝรั่ง แต่งตัวยังไม่เหมาะเหมง เสื้อกุยเฮงเสื้อกระบอกเฟะ ที่เนื้อเถะก็ยังเฝือ ผู้หญิงเนื้อแนบแพรห่ม เดี๋ยวนี้สมด้วยสอ้านตา สวมเสื้อผ้าถุงรองเท้า หญิงแก่สาวสวยพริ้ง แพรตุ้งติ้งติดเสื้อแสง ยักดัดแปลงหลายแฟดแช่น แต่ละล้วนแสนสอาดเอี่ยม เปลี่ยนธรรมเนียมยืนน้อมคำนับ แทนหมอบพับเข่ากราบไหว้ ไทเลือกใช้ตามชอบอย่าง เปลี่ยนวันทางจันทรคติรบิล เปนวันสุรทินเทียมวิเทศชาติ ใช้ศักราชกรุงรัตนโกสินทร์ แทนเคยชินจุลศักราชพม่า พระกล้าถาทนุกราษฎร์ ประเพณีชาติไหนดีบ้าง พระก็เอาอย่างตามควร แม้เราหวนเหลียวชมพระนคร แปลกกว่าก่อนเหมือนนฤมิต ตึกก่ออิฐอเนกสล้าง แบบช่างอย่างปรัตยุบันสมัย ไปมาไหนก็มีถนน สิ่งของขนก็สดวกมาก มีรถลากรถราง รถยนต์ยางรถม้า พลตระเวนรักษาตลอดทาง แสงไฟฟ้าสว่างตลอดคืน มหรศพครื้นสำเริงพระนคร ห้างร้านสลอนเหลือหลาย การค้าขายก็จำเริญ โรงสีเดิรด้วยแรงไอ โรงเลื่อยใช้ไกกล โรงจักรยนต์หลายแห่ง โรงน้ำแข็งน้ำหวาน มีธนาคารก็อเนก มีโทรเลขโทรศัพท์ ไปรณีย์รับสื่อสาส์น มีโรงพยาบาลโรงสอน เด็กราษฎรได้ความรู้ ไม่ว่าผู้หญิงผู้ชาย หนังสือพิมพ์รายวันก็ออก บอกข่าวบอกกิจการ ​การเขียนอ่านก็แพร่หลาย การค้าขายก็แออัด มีบริษัทจำกัดทุน ล้วนประเทืองคุณรุ่งเรือง จะไปหัวเมืองไกลใกล้ มีรถไฟเรือเมล์ ทุกทำเลรวยกว่าก่อน ไม่มีบ่อนเบียนบ้านนอก ราษฎรออกอุดมทรัพย์ นอนตาหลับผู้ร้ายซา ตำรวจภูธรรักษาทุกย่าน ทั้งโรงศาลวินิจฉัยพิพาท ก็สิทธิ์ขาดเปนยุติธรรม ไม่จองจำเร่งลูกหนี้ขั้ว ใครสิ้นเนื้อประดาตัวให้ล้มละลาย เลิกวิธีขายคนเปนทาสสินไถ่ เลิกวิธีใช้อาญาเฆี่ยนซัก เอาแต่สมัคลม่อมลมุน ล้วนเปนคุณโดยชอบธรรม คนต้องจำกำหนดโทษ ทั้งพระโปรดให้จัดคุกตราง สอาดสอ้านอย่างสมควร ลดโซ่ตรวนทรมาน จ่ายอาหารบมิให้อด เพื่อดัดพยศกดสันดาน ให้ทิ้งพาลทิ้งผิด กลับสุจริตเลี้ยงชีพชอบ เอาทั้งปลอบทั้งขู่ คิดค้ำชูสั่งสอน เสมอบิดรปราบบุตรให้ยำ หวังอุปถัมภ์โดยชอบธรรม์ มนุษย์เหมือนกันก็ควรนับถือ เลิกสักข้อมือเลขไพร่หลวงไพร่สม ขอแรงรดมรับราชการ หัดเปนทหารเสมอหน้า ช่วยกันรักษาสยามอาณาจักร์ มัชฌิมวัยหักไม่เกณฑ์ หนุ่มประจำเวรน้อยปี เลิกภาษีฟืนละคอนพิณพาทย์ เลิกบ่อนขาดแขวงหัวเมือง ลดภาษีเนืองเนืองบางขณะบางขนาด ครั้นเงินพระราชทรัพย์ขาดจับจ่าย จึงต้องขยายขึ้นค่านา เก็บเงินค่าราชการเฉลี่ย ให้ต้องเสียเสมอภาค เพราะจัดยากการอากรภาษี ด้วยเรามีหนังสือสัญญา ต้องปรึกษานานาประเทศ มักเปนเหตุคิดขัด กระนั้นยังประหยัดตัดรอน ให้ราษฎรเสียแต่น้อย โดยเรียบร้อยสมกาล เพราะรัฐบาลก็เหมือนเรา ในกระเป๋าต้องมีเงิน ​มิใช่จะเลินเล่อสุรุ่ยสุร่าย เพราะต้องจับจ่ายแจกเงินเดือน ซื้อของเหมือนเราซื้อ ไม่เห็นฤๅท่านบำรุงเรา ทุกอย่างเอามาแต่ไหน เหมือนเรี่ยไรเลี้ยงตัว เลี้ยงครอบครัวเอาเอง ไทครื้นเครงพอดู ไม่มีศัตรูภายใน ไร้ศัตรูภายนอก เพราะพระออกคอยป้องกัน ควรผ่อนผันพระก็ผ่อน ควรตึงหย่อนพระก็ปรานีประนอม ทั้งหว่านล้อมแลคาดหมัด โดยสุขุมาลย์สมรรถราโชบาย ดับร้ายหายกลายเปนสงบ เมื่อจำจะต้องรบก็ใช่พระจะมิสู้ แต่พระเอ็นดูหมู่มนุษย์ ไม่โปรดกระทำยุทธอวดผีมือ โปรดศึกคือศึกษา พระตั้งประณิธานสัญญาค้ำชู จึงอุดมคนรู้คนสามารถ เกิดเกลื่อนกลาดล้วนฉลาดเฉลียว กิริยาเปรียวปรุโปร่งใจ หนุ่มสมัยใหม่มากมี แต่ละล้วนดีละล้วนองอาจ แต่ละล้วนรักชาติรักสาสนา แต่ละล้วนรักพระมหากษัตร์เจ้าของตน แต่ละล้วนเปนผลพิทยลาภ ประพฤติสุภาพศุภจริยาวัตร์ พระนครก็เจริญศรีสวัสดิ์ดุษฎีทวี ถึงครั้งบ้านเมืองดีกรุงเก่า ก็ไม่เสมอเราอยู่เย็นเปนสุข ทั้งแสนสนุกทั้งแสนสบาย ทั้งหญิงทั้งชายชื่นชีวิต มีกรรมสิทธิ์สมธรรม์ เร่งนับวันหวังเถิดไท จะรุ่งเรืองซิวิไลศ์ทันเขา เพราะพระจุลจอมเกล้าทรงบำรุง นฤมิตกรุงรัตนโกสินทร์ เปนด้านดินภิญโญใหญ่ ราษฎรไทเทียมวิเทศชาติ คุณปิยมหาราชชุบเลี้ยง จึงพร้อมเพรียงเปนสหฉันท์ โดยคิดกตัญญุตาคุณ หวังยกบุญธรรมบรรณาการ เทิดสโมธานถวายพระราชกุศล สมจิตคนจงรักเจ้า แด่พระจุลจอมเกล้า กลดหล้า เลอสวรรค์วิโมกษ์แล ฯ