บทที่ ๑๖ อวสานแห่งสงคราม

๓๐. สาต๎ยกี ท่านผู้นี้เปนญาติกับพระกฤษณ์ และเป็นสารถีของพระกฤษณ์ด้วย ในการสงครามคราวนี้จึงได้เข้าข้างปาณฑพตามพระกฤษณ์. ↩

๓๑. คำนี้ศัพท์เดิมเป็น กีรฺติวรมนฺ มี นฺ การันต์ อย่างเดียวกับ ราชนฺ พฺรหฺมนฺ หสฺดินฺ ฯ ล ฯ ซึ่งท่านนิยมใช้ในภาษาไทยเป็น ๓ รูป คือ
(๑) ใช้ตามภาษาเดิมว่าราชัน, พรหมัน (หรือพรหมาน), หัสดิน
(๒) ตัด น. ทิ้ง เป็น ราช, พรหม, หัสดิ (ถ้านำหน้าคำสมาสต้องใช้รูปนี้อย่างเดียว, รูปอื่นใช้ไม่ได้)
(๓) ตัด น. ทิ้งและฑีฆะ เป็นราชา, พรหมา, หัสดี, เพราะฉะนั้นจึงใช้ศัพท์นี้ตาม เป็น เกียรติวรมัน, เกียรติวรมะ และเกียรติวรมา. ↩

๓๒. ศิขัณฑิน เป็นบุตรท้าวท๎รุบท เป็นพี่น้องกับธฤษฏทยุมน์ ดูอธิบายท้ายหน้า ๑๘๕ ↩

๓๓. กุมาร ๕ องค์นี้ เป็นบุตรนางเท๎ราปที กับปาณฑพทั้ง ๕ องค์ องค์ละองค์มีชื่อดังนี้ คือ บุตรยุธิษเฐียร ชื่อ ประติวินธยะ บุตรภีมะ ชื่อ ศ๎รุตโสม, บุตรอรชุน ชื่อ ศ๎รุตเกียรติ์, บุตรนกุล ชื่อ ศตานึก, บุตรสหเทพ ชื่อ ศ๎รุตกรรม. ↩

๓๔. นอกจากฆ่ารี้พลมากมายแล้ว ในเรื่องพิสดารยังได้กล่าวไว้ว่า ฆ่าพระปริกษิต บุตรอภิมันยุ ซึ่งยังอยู่ในท้องนางอุตตราผู้มารดา ด้วยอาวุธทิพย์ แต่พระกฤษณ์ช่วยไว้ จึงได้รอดมาจนได้รับราชสมบัติสืบสันตติวงศ์ต่อพระยุธิษเฐียร ผู้เป็นพระเจ้าปู่ใหญ่. อรชุนเป็นปู่ตัว. ↩

๓๕. อัศววัตถามัน มีแก้ววิเศษอยู่ดวงหนึ่ง, เมื่ออรชุนจับตัวมาได้จึงบังคับให้ถวายแก้วนี้แก่นางเท๎ราปที แล้วปล่อยตัวไป นางเท๎ราปทีได้เอาแก้วนี้ถวายยุธิษเฐียร. ↩

๓๖. พระนางคานธารี, (มคธเป็นคันธารี, อย่าง ส. มาทรี, ม. มัทรี) มหิษีท้าวธฤตราษฎร์. นางเป็นธิดาแห่งพระราชประเทศคันธาระ, นางขอบุตรต่อพระฤๅษีวยาส, และพระวยาสก็ให้พรเพื่อให้ได้บุตร, ต่อมานางทรงครรภ์อยู่ ๒ ปี แล้วคลอดก้อนเนื้อออกมา, พระฤๅษีวยาสแบ่งก้อนเนื้อนี้ออกเป็น ๑๐๑ ก้อนขึ้นใส่ในผอบ ชิ้นแรกเกิดเป็นพระทุรโยธน์ และชิ้นต่อๆ ไปก็เกิดราชบุตรในเวลาห่างกัน ๑ เดือนจนครบ ๑๐๐ องค์ และบังเกิดพระธิดาองค์ ๑ ชื่อ ทุศศลา (ทุศลา) บุตรท้าวธฤตราษฎร์ทั้ง ๑๐๐ องค์นี้เรียกรวมว่าเการพ, แต่ที่ปรากฏชื่อเฉพาะตัวอยู่ก็คือทุรโยธน์ และ ทุศศาสน์ ๒ องค์เท่านั้น. ↩

๓๗. ศัพท์นี้ในมคธใช้ คันธารี. ในที่นี้ใช้อย่างสันสกฤต. ท้าวธฤตราษฎร์ (ม. ธตรฎฺฐ เรามักใช้ ธตรฐ) เป็นกษัตริย์บอด จะเสด็จไปไหนพระนางคานธารีต้องจูงพระองค์ไปเสมอ แต่อยู่ในพระราชวัง พระนางเอาผ้าปิดพระพักตร์ไม่ให้เห็นสิ่งใดอย่างพระราชสวามีด้วยความจงรักภักดี. ↩

๓๘. อ่าน ‘ป๎ริถา’ คือนางกุนตี มเหสีที่ ๑ ท้าวปาณฑุ เป็นมารดายุธิษเฐียร ภีมและอรชุน, คู่กับนางมัทรี มเหสีที่ ๒ มารดานกุล และสหเทพ. นางกุนตี เมื่ออยู่ในตระกูลมีบุตรกับพระอาทิตย์คนหนึ่งชื่อพระกรรณ ตามปรากฏข้างต้น นางเล่าเรื่องนี้ให้ปาณฑพฟังในที่นี้. ↩

๓๙. คือ พระฤษีวยาส ซึ่งมีนามว่า กฤษณไท๎วปายน์ ซึ่งได้แสดงไว้หน้า ๗ แล้ว. ↩

๔๐. อัศวเมธ แปลว่า บูชาม้า เป็นพิธีที่พระราชาธิราชกระทำเพื่อประกาศเกียรติยศ คือ ปล่อยม้าอุปการและมีกองทัพตามไปด้วยอย่างที่พระรามทำ, เมื่อม้าอุปการเที่ยวไปทุกบ้านเมืองจนกลับมาเมืองตัวโดยไม่มีเมืองใดขัดขวางม้านั้น ก็เป็นอันว่าเมืองนั้นๆ กลัวอำนาจยอมให้เป็นราชาธิราช แล้วฆ่าม้านั้นบูชายัญถวายพระเป็นเจ้า. ↩

๔๑. คำนี้เรียกตามเรื่องรามเกียรติ์ของเรา คือ พระรามทำพิธีปล่อยม้าอุปการให้หนุมานคุมม้านั้นไป. ↩

๔๒. ลัคนา (ควรอ่าน ลัก-- นา) คือเวลากำหนดที่จะทำกิจการใด ๆ ซึ่งโหรได้คำนวณตามวิธีโหราศาสตร์แล้วเขียนลงใน ดวงชาตา ซึ่งทำเปนวงกลมแล้วแบ่งเป็น ๑๒ ราศี, และเวลานั้นดาวพระเคราะห์ใดสถิตอยู่ราศีใดก็จดลงไว้ด้วย. ดาวพระเคราะห์นั้นใช้เลขแทน คือ อาทิตย์เลข ๑ เป็นลำดับไปจนถึงราหู ๘, พระเกต ๙, ดาวมฤตยู ๐, และลัคนาเขียนเป็นตัว ส. (ซึ่งหวัดมาจากตัว ล, มีไม้ผัด) คำลัคนานี้ เราอ่านและเขียนเพี้ยนไปเป็น ลักขณา ซึ่งผิด, ที่ถูกเป็นลัคนา. ↩

๔๓. ลัคนา (ควรอ่าน ลัก-- นา) คือเวลากำหนดที่จะทำกิจการใด ๆ ซึ่งโหรได้คำนวณตามวิธีโหราศาสตร์แล้วเขียนลงใน ดวงชาตา ซึ่งทำเปนวงกลมแล้วแบ่งเป็น ๑๒ ราศี, และเวลานั้นดาวพระเคราะห์ใดสถิตอยู่ราศีใดก็จดลงไว้ด้วย. ดาวพระเคราะห์นั้นใช้เลขแทน คือ อาทิตย์เลข ๑ เป็นลำดับไปจนถึงราหู ๘, พระเกต ๙, ดาวมฤตยู ๐, และลัคนาเขียนเป็นตัว ส. (ซึ่งหวัดมาจากตัว ล, มีไม้ผัด) คำลัคนานี้ เราอ่านและเขียนเพี้ยนไปเป็น ลักขณา ซึ่งผิด, ที่ถูกเป็นลัคนา. ↩

๔๔. ที่จริงเป็นลุงและหลานกัน ที่เรียกเช่นนี้ คงเป็นด้วยรักกันสนิทอย่างบิดากับบุตร. ↩

๔๕. ที่จริงเป็นลุงและหลานกัน ที่เรียกเช่นนี้ คงเป็นด้วยรักกันสนิทอย่างบิดากับบุตร. ↩

๔๖. ประยูรหงส์ แปลว่าวงศ์หงส์ ไทยเราหมายความว่าวงศ์ประเสริฐด้วยถือตามไสยศาสตร์ว่า หงส์เป็นสัตว์ประเสริฐ คือ เปนพาหนะของพระพรหม, อย่างเดียวกับโคซึ่งเป็นพาหนะของพระอิศวร, ซึ่งได้เปรียบกับผู้ประเสริฐ เช่นเรียกพระพุทธเจ้าว่า มุนิปุงควะ เป็นโคผู้ของนักปราชญ์ ‘นราสภ’ เป็นโคผู้ของคน ฯลฯ คำว่าโคนี้ท่านเอาความว่าประเสริฐ. ↩

๔๗. ทวาราวดี กับ ทวารกา เป็นเมืองเดียวกัน เรียกได้ทั้ง ๒ อย่าง. ↩

๔๘. อ่าน ‘ปะริก-สิต’ พระปริกษิตเป็นหลานพระอรชุน คือ เป็นบุตรอภิมันยุกับนางอุตตรา, เมื่อคืนวันเการพแพ้สงคราม อัศวัตถามันบุตรโท๎รณพราหมณ์กับเพื่อน ๓ คน คิดอาฆาตลอบเข้าไปในค่ายปาณฑพ ฆ่าธฤษฎทยุมน์, ศิขัณฑิน กับนายทหารซึ่งกำลังหลับอยู่ตายเป็นอันมาก ปริกษิตยังอยู่ในครรภ์ก็ถูกฆ่าด้วยเวทมนตร์ด้วย แต่พระกฤษณ์ช่วยไว้ได้ เธอคลอดภายหลังอภิมันยุผู้บิดาตาย. เธอรับราชสมบัติแทนพระเจ้าปู่ใหญ่ (พี่ชายของปู่) แล้วทิวงคตด้วยงูกัด. ↩

๔๙. อ่าน ‘ยุ-ยุด-สุ’ พระยุยุตสุ เป็นบุตรท้าวธฤตราษฎร์มารดาเป็นหญิงสาวใช้ตระกูลแพสย์, จึงเปนน้องต่างมารดากับพระทุรโยธน์, เมื่อจวนเกิดสงครามเธอหนีมาเข้าข้างฝ่ายปาณฑพ. ↩

๕๐. พระยมเป็นบิดายุธิษเฐียร จึงกล่าวว่า ‘พ่อ.’ ↩