บันทึก สมุดรูปภาพเรื่องรามเกียรติ

​สมุดรูปภาพเรื่องรามเกียรติเล่มนี้ รู้ได้ว่าเปนร่างเทียบสำหรับเขียนพระระเบียงวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ด้วยมีหนังสือจดหมายไว้ตรงตอนอาสาแลสั่งเมือง ว่า ข้างประตูฉนวนด้านตวันตกถึงมุม ๓ ห้อง แต่การเขียนพระระเบียงนั้น ได้เขียนมาถึง ๓ คราว คือในรัชกาลที่ ๓ คราวหนึ่ง รัชกาลที่ ๕ สองคราว สมุดร่างเทียบนี้ จะเปนสำหรับคราวไหน พิจารณาดูฝีมืออันเขียนไว้สำส่อนในสมุดนี้ เปนเส้นดินสอเดิมของผู้ร่างก็มี เปนเส้นฝุ่นเดิมของผู้ร่าง เลือกเขียนเส้นแต่ตรงที่ชอบจะเขียนก็มี เปนเส้นฝุ่นฝีมือเด็กแรกหัดพยายามที่จะลงเส้นก็มี แลภายหลังสมุดได้ถูกลอองฝนเพราะเก็บไม่ดี เส้นลบเลือนไป ยังมีคนไม่เปนซ่อมเส้นฝุ่น แลลากรอยเส้นดินสอเสียบ้างอิกซ้ำหนึ่งด้วย แต่ถึงกระนั้นก็ยังรู้ได้ว่าเปนฝีมือช่างในรัชกาลที่ ๓ ร่าง เพราะเขาไม้เปนท่วงทีอย่างจีน บ้านเมืองเจือเก๋งจีน ปราสาทก็เปนอย่างวิมาน ล้วนเปนความนิยมในสมัยนั้น แลสมุดก็เปนชนิดที่ทำใช้ในรัชกาลที่ ๓ น่าจะเปนสำหรับเขียนคราวแรกในรัชกาลที่ ๓ แต่ไม่แน่แก่ใจ อาจจะเปนสำหรับเขียนคราวที่ ๒ ในรัชกาลที่ ๕ ก็ได้ ด้วยเวลานั้นช่างเก่าๆ ครั้งรัชกาลที่ ๓ ยังมีตัวเหลืออยู่มาก อาจจะมาเปนนายงานร่างกะให้เขียนก็ได้ แต่คราวหลังครั้งรัชกาลที่ ๕ นั้นไม่ใช่เปนแน่ เพราะคราวนั้นข้าพเจ้าทันเห็น พระอาจารย์ลอย วัดสุวรรณาราม พระอาจารย์แดง วัดหงสรัตนาราม พระอาจารย์ยม วัดราชบุรณะ กับนายรอด เปนผู้ร่างทั้ง ๔ ชื่อนั้น ผู้ใดจะได้มีเทียบมาร่างหามิได้เลย คิดเอาที่ผนังนั้นเอง สำเนาทางดำเนิรเรื่องก็ไม่เหมือนในสมุดนี้ แลฝีมืออาจารย์ทั้ง ๔ นั้นข้าพเจ้าจำได้ ไม่ใช่ที่เขียนในสมุดนี้ ในการที่จะพยากรณ์ให้แน่ว่าสำหรับเขียนครั้งไหนนั้น ข้าพเจ้าลำฦกได้ว่าช่างที่ได้เขียนคราวที่สองยังมีตัวเหลืออยู่ คือพระภิกษุสิน วัดรฆังโฆสิตาราม กับหลวงเพศวกรรม (เล็ก) จึงได้ไปถามดู ได้ความว่าครั้งนั้น หลวงหัถกิจบรรหาร (บุตร) เปนนายงาน หลวงหัถกิจคนนั้นเขียนไม่เปน เปนแต่มาพูดกับช่างกำหนดว่าห้องนี้เขียนเมื่อนั้น เหมาราคาเท่านั้น ช่างก็ร่างแลเขียนตามชอบใจตนเอง ของใครก็ของใคร เรื่องจะต่อกันสนิทฤๅไม่สนิทก็ตามแต่จะเปนไป กำลังเขียนอยู่นั้น นายงานก็มาตรวจติบ้างอย่างเขลา ๆ เช่นช่างคนหนึ่งชื่อนายตุ้ย เขียนปราสาทเปนอย่างวิมานแบบเก่า เช่นในสมุดนี้ ก็ถูกติให้ลบแก้ ในที่สุดช่างไม่ค่อยจะได้เงินค่าจ้าง เลยเลิกค้าง เขียนแล้วแต่สักครึ่งเดียว ความเหลวไหลเปนไปถึงปานนี้ เพราะเหตุดังนั้น ในการที่จะพยากรณ์สมุดนี้ ก็เปนอันจะมีผิดไม่ได้ เปนร่างเทียบสำหรับเขียนพระระเบียงวัดพระศรีรัตนศาสดารามครั้งแรก ในรัชกาลที่ ๓ เปนมั่นคง

จดหมายบันทึกไว้ ณ วันที่ ๑๖ เมษายน พุทธศักราช ๒๔๖๐