พระโอวาทประทานทูลกระหม่อมพระองค์ชาย เมื่อจะเสด็จไปทรงศึกษาในยุโรป

เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๗

----------------------------

ขอให้โอวาทแก่พ่อผู้เปนลูกยอดรักของแม่ ในสมัยที่พ่อจะจากแม่ไปยุโรป ดังนี้

๑. การที่พ่อต้องไปเล่าเรียนถึงประเทศยุโรปนั้น ขอให้พึงเข้าใจว่า ทูลหม่อมท่านสู้เสียพระราชทรัพย์เปนอันมาก เพราะท่านทรงพระเมตตากรุณาแก่พ่อซึ่งนับว่าเปนลูก เพื่อให้ได้รับวิชาความรู้อันสุขุมละเอียด อันจะเปนสเบียงเลี้ยงตัวไปในภายหน้า ขอให้พ่อตั้งใจอุสาหะเล่าเรียนให้สมดังพระราชประสงค์ อย่าให้ต้องเปนอันสูญเสียเปล่าแห่งพระราชทรัพย์ กลับมาจะได้รับราชการฉลองราชการฉลองพระเดชพระคุณเปนชื่อเปนหน้า แลเปนคุณเปนประโยชน์แก่ตัวสืบไป

​๒. ในเวลาตั้งแต่ได้ออกจากกรุงเทพฯ ไปจนถึงอยู่ในประเทศยุโรป ต้องรู้สึกว่าตัวอยู่ในที่อันมิใช่บ้านเกิดเมืองนอนของตัว แลห่างไกลจากฝ่าพระบาททูลหม่อม แลไกลจากผู้ที่เคยบำรุงรักษา พ่อจงอุตส่าห์ฝากตัวกลัวเกรงเสด็จอาว์^๑ แลแสดงกิริยาอ่อนน้อม (มิใช่ถึงไหว้กราบ) ต่อพวกข้าราชการที่เขาเปนผู้ใหญ่ ที่สุดจนมองซิเออร์ยัคมิน^๒ ซึ่งเปนผู้กำกับไป เมื่อเขาจะว่ากล่าวตักเตือนประการใด ก็ต้องเชื่อฟังเขาตามสมควร อย่าทำให้เปนที่รังเกียจเกลียดชังแก่เขาทั้งหลายเหล่านั้นได้ เผื่อว่าจะมีทุกข์ขุกไข้หรือขัดข้องอย่างไร เขาจะได้ช่วยแนะนำแก้ไขให้โดยความกรุณา

​๓. ทูลหม่อมพระองค์โต^๓ นั้น พ่อย่อมทราบอยู่แล้วว่าท่านจะเปนอย่างไร พ่อจงนับถือรักใคร่ฝากตัวท่านให้จงมาก ในเวลานี้ก็ต้องเปนผู้ที่พลัดบ้านเมืองไปด้วยกัน มีทุกข์สุขประการใดก็ได้เห็นหน้ากันตามประสาพี่น้องดียิ่งกว่าผู้อื่น แม้ถ้าได้รักใคร่สนิธสนมกันเสียแต่ยังเล็กๆด้วยกันเช่นนี้แล้ว เมื่อต่อไปภายหน้าก็จะได้ไม่เปนที่รังเกียจกินแหนง ซึ่งเปนหนทางอันตรายในตัวพ่อเมื่อเวลาที่โตขึ้นด้วยกันนั้นด้วย

๔. เจ้านายพี่น้องทั้งปวงบันดาที่อยู่นอกด้วยกันนั้น พ่อต้องคิดว่าทุกๆองค์แต่ล้วนเปนลูกของทูลหม่อมเหมือนกันกับตัวพ่อทั้งนั้น พ่ออย่าแสดงกิริยาหรือกล่าววาจาอันเปนการหมิ่นประมาทต่อเธอโดยถือว่าสูงกว่าเธอ จงนบนอบเล่นหัวตามฉันพี่น้องที่เสมอกัน ถึงกับคนอื่นก็เหมือนกัน เมื่อเจ้านายเหล่านั้นเธอไว้วางตัวเธอเพียง​ชั้นใดสถานใด พ่อจงวางตัวให้เสมอกับเจ้านายเหล่านั้น จะได้ไม่เปนที่รังเกียจในเจ้านายพี่น้อง แลไม่กีดตาผู้อื่นด้วย

๕. สรรพหนังสือ แลวิชาทั้งปวงอันได้เรียนรู้แล้วนั้น ถ้าจะมีผู้ไล่เลียงไต่ถาม ก็จงแสดงแต่ที่แม่นยำชำนาญ อย่าอวดรู้ให้เกินกับภูมิความรู้ สิ่งใดข้อใดที่ยังไม่รู้หรือรู้แล้วแต่ไม่แม่นยำ ถึงแม้จะบอกว่ายังมิได้รู้ก็ไม่เปนที่เสียหายอันใด

๖. ส่วนความรู้สึกในใจอย่างหนึ่ง ซึ่งไม่สมควรจะแสดงกิริยาหรือกล่าววาจาให้คนทั้งหลายรู้ คือให้รู้สึกแต่ในใจของตัวว่าตัวเกิดมาในชาติตระกูลอันสูง จำเปนที่จะต้องรักษาตัวให้สมกับที่ตัวเปนผู้สูงชาติ จงตั้งหน้าเล่าเรียนให้เต็มกำลังแลสติปัญญาของตัว อย่าเพลิดเพลินในการเล่นสนุกให้เกินไป ให้ได้รู้จริงทุกอย่างทุกประการ

พระบรมราโชวาทของทูลหม่อมแลถ้อยคำของแม่ที่ได้พรรณามาครั้งนี้ แลจะได้ว่าต่อไปนั้น พ่อจงหมั่น​ดำริห์ตริตรองแล้วแลประพฤติตามจงทุกประการ เมื่อพ่อเจริญขึ้นโดยลำดับแล้ว จะได้เปนที่พึ่งของแม่ในภายหน้า ในที่สุดโอวาทของแม่ฉบับนี้ แม่ขอบอกแก่พ่อผู้เปนลูกที่รักแลที่หวังความสุขของแม่ให้ทราบว่า ตัวแม่นี้เปนมนุษย์ที่อาภัพ มักจะได้รับแต่ความทุกข์อยู่เปนเนืองนิจ แม่มิได้มีอันใดซึ่งจะเปนเครื่องเจริญตาเจริญใจอันจะดับทุกข์ได้ นอกจากลูก เมื่อเวลาที่พ่อยังอยู่กับแม่แต่เล็ก ๆ มา ถึงหากว่าแม่จะมีความทุกข์มาสักเท่าใด ๆ เมื่อแม่ได้เห็นหน้าลูกแล้วก็อาจจะรงับดับเสียได้ด้วยความรักแลความยินดีของแม่ในตัวลูก ก็ในเวลาซึ่งพ่อไปเล่าเรียนในประเทศยุโรปนี้ พ่อจงรู้เถิดว่า ข่าวความงามความดีของพ่อนั้นแลจะเปนเครื่องดับความทุกข์ของแม่ ถ้าพ่อรักแม่ก็จงสงสารแม่ อย่าทำให้เสียความรักของแม่ แลอย่าประพฤติชั่วนอกคำสั่งสอนของแม่ จงตั้งหน้าเล่าเรียนให้ได้รับความรู้โดยเร็ว จะได้กลับมาหาแม่โดยไม่นานปี

----------------------------