๑๐

​ในวันรุ่งขึ้นตอนหยุดพักกลางวัน ครูเรียกเซ้งไปเข้าพบ และสนทนาอยู่กับเขาเป็นเวลานาน จันทาสงสัยและร้อนใจว่าเขาอาจจะถูกลงโทษหนัก จันทาไปรอพบสหายที่โรงรับประทานอาหาร เด็กทั้งสองได้มีโอกาสสนทนาถึงเหตุการณ์เรื่องนี้ภายหลังรับประทานอาหารกลางวันแล้ว เขาเลือกปลายสุดของโต๊ะรับประทานอาหารตัวหนึ่งเป็นที่นั่งสนทนา ​เพราะว่าในเวลานั้นภายในโรงอาหารคลายความจ้อกแจ้กจอแจแล้ว เรื่องที่เซ้งเล่าให้สหายของเขาฟังประมวลข้อความได้ดังนี้

ในตอนเช้าวันเกิดเหตุ มีเด็กนักเรียนคนหนึ่งไม่เข้าใจคำสอนของครูเกี่ยวกับวิชาเลข และเขาเกรงว่าจะทำการบ้านที่ครูกำหนดให้ไม่ได้ เขาจึงมาขอคำอธิบายจากเซ้ง เด็กทั้งสองได้พากันไปนั่งที่ใต้ต้นลั่นทม แล้วเซ้งก็ลงมืออธิบายวิชาเลขแก่เด็กผู้นั้น เมื่ออธิบายจบแล้วเซ้งรู้สึกปวดปัสสาวะ แต่เด็กผู้นั้นยังไม่สิ้นความสงสัย จึงขอคำอธิบายจากเขาต่อไปอีก เซ้งผู้เงียบหงิมและใจดีอดทนให้คำอธิบายต่อไป พอเขาอธิบายจบและผู้ฟังได้รับคำอธิบายแจ่มแจ้งดี เสียงกระดิ่งบอกเวลาเข้าห้องเรียนก็ดังขึ้น เด็กผู้นั้นผละจากเซ้งไปสู่ตึกเรียน และในขณะเดียวกัน นักเรียนที่ยังเล่นสนุกอยู่ในสนามต่างก็วิ่งไปสู่ตึกเรียนของตัว เซ้งยืนขึ้น ความอดกลั้นปรากฏอยู่บนผิวหน้าของเขา เขามองไปทางที่ถ่ายปัสสาวะทางหลังตึกเรียนสองหลังทั้งด้านเหนือและ​ด้านใต้ ซึ่งอยู่ห่างไกลจากเขามาก เขาเกรงว่าจะวิ่งไปไม่ทัน เขาคิดว่าด้วยความจำเป็นอันหลีกเลี่ยงไม่ได้เช่นนี้ การเลือกที่ใดที่หนึ่งอันเหมาะสมย่อมเป็นการกระทำที่แม้พระผู้เป็นเจ้าก็คงจะไม่ติเตียน เขาจึงเดินเข้าไปที่กำแพงรั้วเหล็กสีชมพูหลังต้นลั่นทม แล้วก็ถ่ายปัสสาวะอันสุดกลั้นที่ริมรั้วนั้น เซ้งลืมนึกไปว่าความประพฤติบางอย่างที่พระผู้เป็นเจ้าย่อมจะให้อภัยแก่มนุษย์ และโดยเฉพาะแก่พวกเด็ก ๆ นั้น บางทีท่านอาจารย์ของโรงเรียนผู้ดี ผู้ยึดถือคุณสมบัติผู้ดีอย่างเคร่งครัดก็จะถือเอาเสมือนหนึ่งเป็นเรื่องคอขาดบาดตาย และหมดความอดทนที่จะรอฟังคำแก้ตัวของเขา ในขณะที่เซ้งเบิ่งตามองไปทางที่ถ่ายปัสสาวะอันอยู่ไกลนั้น เขาออกจะเคราะห์ร้ายที่ได้มองข้ามหมวกกันแดดอันครอบอยู่บนศีรษะ ที่อัดแน่นไว้ด้วยประมวลจรรยามารยาทผู้ดีของท่านอาจารย์ “เจ้าคุณ” ซึ่งกำลังเดินทอดน่องอยู่ทางขอบสนามด้านที่เซ้งกำลังหลบเข้าไปถ่ายปัสสาวะ และสายตาของท่านกำลังสอดส่ายค้นคว้าหา ว่าจะมีใครไร้​สมบัติผู้ดีติดอยู่ตามเส้นหญ้า ตามกิ่งใบและดอกลั่นทม อันเรียงรายอยู่ริมรั้วสีชมพูบ้างหรือไม่

เมื่อเซ้งหันกลับมา เขายังคงก้มหน้ากลัดกระดุมกางเกงอยู่ และเมื่อเขาเงยหน้าขึ้นขยับตัวจะวิ่งไปสู่ตึกเรียน เขาก็แลเห็น “เจ้าคุณ” ยืนจังก้าเอามือไขว้หลังอยู่ตรงหน้า ห่างจากเขาเพียงสามก้าว ดวงตาอันแสดงความเกรี้ยวกราดของท่านที่จ้องมองลอดแว่นออกมาปะทะกับดวงหน้าของเขา ได้ขับสีเลือดบนดวงหน้าของเขาให้แล่นไปทางอื่นหมด เมื่อท่านพยักหน้าให้เขาเดินเข้าไปหาท่าน เขารู้สึกว่ากายของเขาสั่นเทิ้ม ดวงหน้างอเป็นจวักของ “เจ้าคุณ” ได้บอกแก่เขาอย่างแจ่มแจ้งว่า ท่านมิได้ประสงค์จะเรียกเขาเข้าไปสวมกอดเลย จริงอยู่เซ้งได้เคยเห็นท่านเรียกหม่อมราชวงศ์รุจิเรข เข้าไปโอบไหล่และพูดจาปราศรัยด้วยมธุรสวาจา ท่านเคยกวักมือให้เด็กชายศิริลักษณ์ บุตรท่านเสนาบดีเข้าไปหาท่าน แล้วท่านก็เอามือเชยคางบุ๋มอันน่ารัก และมองดูดวงตาดำงามของเด็กชายผู้นั้นด้วยความเอ็นดูรักใคร่ แต่เซ้ง​ไม่ได้หวังว่าท่านจะปฏิบัติแก่เขา ผู้เป็นลูกจีนช่างแก้นาฬิกา เหมือนกับที่ท่านได้ปฏิบัติต่อกุลบุตรทั้งสองนั้น เฉพาะอย่างยิ่งเมื่อท่านได้ปรากฏตัว ในขณะที่เขาได้ตกอยู่ในสถานการณ์อันตึงเครียดเช่นนี้ “เจ้าคุณ” ได้ต้อนรับเขาด้วยการยกมือขวาที่กำแน่นขึ้นสูง ทำท่าทางเหมือนกับว่าจะเหวี่ยงลงมาบนไหล่อันบอบบางของเขาให้หักพังลงไป แต่ท่านก็มิได้กระทำเช่นนั้น และท่านก็มิได้เคยกระทำเช่นนั้นแก่เด็กคนใด อาการเช่นนั้นเพียงแต่แสดงว่าท่านอยู่ในอารมณ์ที่โกรธจัด และกำมือนั้นได้เลื่อนลงมาอยู่ที่คอเสื้อ แล้วท่านก็จับคอเสื้อของเซ้งขย้ำไปมา เหมือนกับว่าความผิดร้ายแรงของเซ้งไปรวมกันอยู่ตรงคอเสื้อนั้น พร้อมกับเปล่งเสียงคุกคามบริภาษ เซ้งยืนตัวโงนเงนแทบหมดสติสัมปชัญญะไปชั่วขณะหนึ่งด้วยความตกใจกลัว เซ้งไม่เคยกระทำความผิดที่เป็นข้อร้ายแรงเลย ตั้งแต่เขาได้เข้ามาเรียนอยู่ในโรงเรียนผู้ดีนี้เป็นเวลาสี่ปีแล้ว เขาเป็นคนทำอะไรด้วยความระมัดระวังและเจียมตัว

​เมื่อจันทาออกวิ่งไปแล้ว “เจ้าคุณ” ได้ส่งเสียงตะคอกคุกคามเซ้งต่อไป ท่านพูดเสียคนเดียวโดยไม่เปิดโอกาสให้เขาได้ชี้แจงอะไรเลย ท่านตั้งคำถามแก่เขา และเมื่อมีอาการขมุบขมิบที่ริมฝีปากอันซีดขาว ท่านทนรอคำตอบของเขาไม่ได้ และท่านก็ตอบคำถามนั้นเสียเอง ผลก็คือในสายตาของท่าน ลูกจีนช่างแก้นาฬิกาได้กลายเป็นอาชญากรน้อยที่จะทำลายชื่อเสียงอันดีงามของโรงเรียนเทเวศร์รังสฤษดิ์ ด้วยการยืนถ่ายปัสสาวะริมรั้วของโรงเรียนอย่างไม่มียางอาย อาจจะมีนักเรียนอื่น ๆ เช่นเดียวกันนี้มาแล้วหลายหน แต่เจ้าคุณไม่เคยพบ ในระยะสองสามปีนี้มาท่านได้พบเซ้งเป็นคนแรกที่ได้ประพฤติในสิ่งที่ไม่มี “ยางอาย” เช่นนี้ ท่านได้พบความผิดที่ร้ายในตัวเด็กชายผู้น่าสงสารในคราวเดียวกันถึงสี่ข้อ ในข้อแรกเป็นข้อที่ให้อภัยไม่ได้ก็คือการถ่ายปัสสาวะนอกเขตที่กำหนดให้เป็นสิ่งต้องห้ามอย่างเด็ดขาด การถ่ายปัสสาวะโดยไม่เลือกที่นั้น ย่อมจะมีขึ้นไม่ได้ในเหล่ากุลบุตรของโรงเรียนเทเวศร์​รังสฤษดิ์ โดยเฉพาะการถ่ายตามริมรั้วซึ่งเป็นเป้าสายตาของคนภายนอกนั้น ย่อมอยู่เหนือความคาดหมายว่านักเรียนเทเวศร์รังสฤษดิ์จะหาญกระทำได้ การยืนถ่ายแทนการนั่งถ่ายอย่างมิดชิดก็นับว่าเป็นความผิดร้ายอีกข้อหนึ่ง ท่านได้พูดอย่างปวดร้าวใจว่าความประพฤติเช่นนี้แม้แต่สุนัขก็ไม่กระทำกัน ท่านชี้ว่าเมื่อสุนัขจะถ่ายปัสสาวะมันยังอุตส่าห์ยกขาขึ้นข้างหนึ่งเพื่อบังความมิดชิด เหตุไฉนนักเรียนที่น่าชังที่สุดของโรงเรียนซึ่งไม่ยอมรับแบบอย่างอันดีงามของมนุษย์จึงไม่เลียนแบบอย่างสุนัขไว้บ้างเล่า การไม่กลัดกระดุมกางเกงให้เรียบร้อยในทันทีที่ถ่ายปัสสาวะเสร็จแล้ว ก็เป็นสิ่งที่ผู้ดีไม่ประพฤติกัน และการถ่ายอย่างเลินเล่อลุกลนจนมีรอยเปียกติดอยู่ที่กางเกงนั้น ก็เป็นสิ่งพึงรังเกียจ พฤติการณ์ที่เซ้งได้ก่อขึ้น ณ ริมรั้วเหล็กสีชมพูนั้น ทำให้ท่านอาจารย์แลเห็นความเป็นไพร่ของเขา ตั้งแต่ปลายเส้นผมถึงฝ่าเท้าดูเหมือนว่าจะไม่มีร่องรอยของเด็กนักเรียนผู้ดีติดอยู่ในร่างกายของเขาเลย

​จากพฤติการณ์อันเดียวกัน “เจ้าคุณ” สามารถแยกแยะความผิดร้ายแรงของเซ้งได้ถึงสี่ข้อเช่นนี้ ได้ก่อให้เกิดความตระหนกตกใจให้แก่จันทาไม่น้อย เขาพอจะเข้าใจได้ในการไม่สมควรของการถ่ายปัสสาวะไม่เป็นที่ เพราะมันก่อความสกปรกและมีกลิ่นเหม็น ถึงแม้ตัวเขาเองจะเคยชินมากับการถ่ายไม่เลือกที่ แต่เขาก็ไม่คิดว่าจะเป็นความผิดร้ายอะไรนัก ส่วนความผิดร้ายอีกสามข้อนั้น เขาไม่เคยคิดถึงเลย และไม่เคยใช้ความระมัดระวังมาก่อน และนี่ก็เป็นเครื่องวัดว่าเขาเป็นไพร่เต็มตัวทีเดียว จันทาถามเชิงว่าเหตุใดสหายของเขาจึงแสดงอาการบุ้ยใบ้ให้เขาไปเสีย

“เซ้งไม่ต้องการให้ฉันหยุดฟังหรือ ? แต่เดี๋ยวนี้ทำไมเธอจึงยินดีเล่าให้ฉันฟังอย่างละเอียด”

คำว่า “ฉัน” กับ “เธอ” นั้น เมื่อมาอยู่โรงเรียนเทเวศร์รังสฤษดิ์ตอนแรก ๆ จันทาต้องฝึกพูดด้วยความระมัดระวังและพูดได้ไม่เต็มปากนัก เพราะเขาไม่สู้คุ้นเคยกับคำสอนนี้ เขาเคยชินมากับการใช้คำ “มึง-​กู” หรือดีกว่านั้น “อั๊ว-ลื้อ” มีมิตรสหายน้อยคนนักที่เรียกว่า “จันทา” โดยทั่วไปแล้วใครก็เรียกเขาว่า “อ้ายจัน” เขาได้ยินคนเรียกชื่อเขาอย่างบ่อยครั้งก็ต่อเมื่อเขาได้เข้าโรงเรียนเทเวศร์รังสฤษดิ์นี่แหละ

เซ้งตอบคำถามของเขาว่า “ที่ฉันพยักหน้าให้เธอรีบไปเสียก็เพราะว่าถ้า ‘เจ้าคุณ’ ท่านเหลียวไปเจอเข้า เธอก็จะตกเป็นจำเลยอีกคนหนึ่ง เพราะว่าสิ่งที่เธอกระทำนั้น เป็นการฟังการสนทนาของผู้อื่นโดยไม่ได้รับอนุญาตหรือเชื้อเชิญ และความจริงเธอลอบฟังอยู่ข้างหลังท่าน นั่นไม่ใช่สมบัติของผู้ดีและนั่นเป็นความผิดร้ายแรงอย่างหนึ่ง ท่านเคยเทศน์ให้นักเรียนฟังมาแล้ว” จันทารู้สึกว่าเซ้งเป็นคนใจกว้างขวางอย่างน่าพิศวง ที่มีแก่ใจนึกถึงเขาและช่วยเหลือเขา ในขณะที่ตัวเองยังตกอยู่ในระหว่างอันตราย แล้วเขาก็กลับตกใจว่าบทจรรยามารยาทของโรงเรียนผู้ดีนี้มันช่างมากมายเสียเหลือเกิน และอีกสักเมื่อไรเล่าเขาจึงจะเรียนรู้ให้จบสิ้นกัน​เสียที

“แต่เธอยังดีกว่าฉันที่มีพ่อเป็นคนไทย” เซ้งพูดเสียงเครือ “ส่วนฉันมีพ่อเป็นจีน และแม่ฉันถึงจะมีสัญชาติไทย แต่เชื้อสายของท่านเป็นญวน”

“ฉันไม่เห็นว่าตัวฉันจะดีกว่าเธอที่ตรงไหน” จันทาคัดค้าน “ความจริงฉันรู้สึกว่าเซ้งดีกว่าฉันมากมาย”

“เธอเป็นนักเรียนใหม่ ยังไม่สู้เข้าใจอะไร” เซ้งพูดช้า ๆ เสียงของเขาเนือย ๆ เหมือนเสียงของคนป่วย “การที่ฉันเป็นลูกจีนและเตี่ยฉันก็เป็นคนทำงานชนิดหาเช้ากินค่ำนั้น มันจะทำให้ครูอาจารย์มีความลำเอียงในตัวฉัน เมื่อฉันทำอะไรผิดพลาดไปเล็กน้อยท่านก็มักจะเล็งไปว่า เพราะว่าฉันมีพ่อเป็นจีน คงจะไม่รู้จักอบรมสั่งสอนลูกตามแบบที่ผู้ดีไทยเขาสั่งสอนกัน แล้วท่านก็มองดูเด็กอย่างฉันเหมือนกับว่าจะมาเป็นผู้คอยทำลายชื่อเสียงของโรงเรียนให้เสียหายย่อยยับไป หากว่าเตี่ยของฉันเป็นคนมั่งมีก็จะค่อยยังชั่วหน่อย อย่างเทียนหมิงถึง​แม้จะไม่พ้นจากการถูกล้อเลียนจากนักเรียนบางคนแต่ครูก็ยังเกรงใจ เตี่ยของเทียนหมิงเป็นเจ้าของโรงสีใหญ่ ทั้งมีเจ้านายเป็นที่พึ่ง เทียนหมิงเคยพาเตี่ยไปบ้านครูเอาข้าวของไปให้ครูวันตรุษจีน ‘เจ้าคุณ’ ก็รู้จักกับเตี่ยของเทียนหมิง และได้รับข้าวของจากเตี่ยของเทียนหมิงในวันตรุษจีนทุกปี เทียนหมิงจึงไม่เป็นคนเคราะห์ร้ายอย่างฉัน ถึงแม้เขาจะมีพ่อเป็นจีน”

การจำแนกแยกแยะประเภทของนักเรียนดังที่เซ้งกล่าวให้เขาฟังนี้ นับว่าเป็นความรู้ใหม่ของจันทา เขาไม่เคยได้ยินมาก่อนเลยเมื่อยังอยู่ที่โรงเรียนเก่าของเขา อย่างไรก็ดีเขาได้ตอบเซ็งไปตามความรู้สึกอันจริงใจของเขาว่า “ถึงฉันมีพ่อแม่เป็นคนไทย และมีพวกพ้องเป็นคนไทย แต่ฉันก็ไม่ใช่คนเคราะห์ดีไปกว่าเธอ ฉันเป็นเด็กที่มาจากบ้านนอก ความเป็นคนบ้านนอกและความยากจนข้นแค้นในหมู่พวกพ้องของฉัน ดูเหมือนจะทำให้ฉันเป็นคนเลวร้ายยิ่งไปกว่าเธอเสียอีก ฉันรู้ได้จากการที่ผู้คนในบ้านของคุณวัชรินทร์ได้แสดงต่อฉัน”

​“อย่างนั้นหรือ ?” เซ้งเหลือบตาขึ้นมองดูดวงหน้าของจันทาครู่หนึ่ง แล้วเขาก็พูดอย่างใช้ความคิดตรึกตรองว่า “เธอกับฉันมีสิ่งที่เหมือนกันอยู่ข้อหนึ่ง คือมาจากครอบครัวที่ยากจน มันอาจจะเป็นเจ้าความยากจนนี่เองที่ทำให้เรากลายเป็นคนเลวร้ายไป”

“แต่เธอมิใช่คนเลวร้ายเลย” จันทาแย้งโดยเร็ว “เธอเป็นคนดีจริง ๆ นิทัศน์ก็พูดเช่นนั้น นิทัศน์บอกว่าเธอดีกว่าหม่อมราชวงศ์รุจิเรข ดีกว่าหม่อมหลวงอิธิพร ดีกว่าใคร ๆ อีกหลายคน เขาเป็นคนแนะนำให้ฉันคบหากับเธอ”

ดวงหน้าซีดเซียวของเซ้งค่อยมีเลือดฝาดขึ้น เขายิ้มน้อย ๆ เมื่อพูดถึงนิทัศน์

“นิทัศน์เป็นคนที่แปลกกว่าเรา เขามีความมั่นใจในตัวของเขามาก เขาไม่ใคร่จะเดินตามความคิดของใครๆ แต่ฉันก็ไม่อยากให้เขาเอาตัวฉันไปเปรียบกับนักเรียนอื่น ๆ และลงความเห็นว่าฉันดีกว่าคนเหล่านั้น พวกครูอาจารย์จะตกใจมากถ้าได้ยินเช่นนั้น อย่างน้อยก็ท่าน​อาจารย์ ‘เจ้าคุณ’ คนหนึ่งละจันทา เธอโทมนัสไหมเมื่อถูกเหยียดหยามในฐานที่เธอเกิดมาในครอบครัวที่ยากจน”

จันทาสั่นศีรษะแทนคำตอบ

“ฉันก็เหมือนกัน ฉันไม่โทมนัสเลย เพราะว่า...” เซ้งเหลือบดวงตาที่มีประกายตาแจ่มใสขึ้นสู่ เพดานโรงอาหาร “เพราะผู้เป็นเจ้ารักพวกเราคนยากจน จันทา, เธอรู้เรื่องพระผู้เป็นเจ้าเหมือนกันหรือ ?”

“ฉันไม่โทมนัสเลยเพราะว่า พวกพ้องของฉันเคยชินกับความยากจนมาตั้งแต่เกิดจนกระทั่งตาย เราเป็นเช่นนี้มาหลายชั่วคนแล้ว และใคร ๆ ก็ว่าเป็นสิ่งที่เปลี่ยนแปลงไม่ได้ ฉันไม่เคยรู้เรื่องพระผู้เป็นเจ้าและไม่เคยรู้ว่าท่านรักพวกเราคนยากคนจน ฉันคิดว่าพระผู้เป็นเจ้าหรือเทวดาคงจะไม่ชอบพวกฉัน จึงทอดทิ้งพวกฉันให้ได้รับความยากลำบากกันมาหลายชั่วคนแล้ว”

“ฉันไม่รู้เรื่องเทวดาของเธอแต่พระผู้เป็นเจ้าที่ฉันรู้จักไม่เป็นเช่นนั้น ฉันจะเล่าเรื่องของพระองค์ให้​เธอฟังในวันหลัง วันนี้ไม่มีเวลา ฉันจะเล่าเรื่อง ‘เจ้าคุณ’ ท่านดุด่าฉันต่อไป”

เขาประมวลเรื่องที่เซ้งเล่าได้ดังนี้ ภายหลังที่ได้กล่าวโทษเขาหลายข้อ และได้ดุด่าเขาเสียอย่างสะใจโดยไม่ให้โอกาสเซ้งได้ชี้แจงอะไรเลย ในเช้าวันรุ่งขึ้น “เจ้าคุณ” ได้แจ้งพฤติการณ์ของเซ้งแก่ครูประจำชั้นกำชับให้ครูลงโทษเซ้ง และแจ้งให้บิดามารดาของเซ้งทราบเรื่อง และขอให้ร่วมมือกับโรงเรียนกวดขันความประพฤติของบุตร ดูเป็นเรื่องราวใหญ่โตมาก ทำให้ทั้งผู้เล่าและผู้ฟังอ่อนเพลียละเหี่ยใจไปด้วยกัน

ครูประจำชั้นของเด็กทั้งสอง ครูอุทัยเป็นครูรุ่นใหม่และหนุ่ม นอกจากการสอนครูยังเรียนวิชากฎหมายเพื่อจะสอบเป็นเนติบัณฑิต นิทัศน์พูดถึงครูอุทัยว่า ครูได้แสดงให้นักเรียนมีความมั่นใจว่า นักเรียนทุกคนจะได้รับการปฏิบัติจากครูโดยเสมอหน้ากัน ไม่เลือกว่าจะมาจากครอบครัวของชนชั้นไหน และครูไม่ลงโทษนักเรียนตามอารมณ์ ครูให้โอกาสนักเรียนชี้แจงก่อนเสมอ แล้ว​ครูจึงจะวิจัยว่าเขาทำผิดหรือไม่ ในกรณีที่นักเรียนทำผิดครูจะชี้ให้นักเรียนได้เห็นความผิดของตัว และนักเรียนก็จะยอมรับผิดโดยชื่นตา โดยทั่วไปครูอุทัยจะให้อภัยเมื่อเป็นความผิดครั้งแรกแม้ว่าจะเป็นความผิดที่สำคัญ จะภาคทัณฑ์เมื่อเป็นความผิดครั้งที่สอง จะลงโทษต่อเมื่อเป็นความผิดครั้งที่สาม ครูอุทัยไม่พะเน้าพะนอนักเรียนลูกผู้ดีเป็นพิเศษเหมือนกับครูอาจารย์รุ่นเก่าส่วนมากชอบกระทำ ครูสนใจแต่เฉพาะเรื่องของเด็ก และไม่สนใจเรื่องของพ่อแม่และตระกูลรุนชาติของเด็ก ซึ่งไม่ใช่สิทธิ์ของครู และไม่ใช่กิจของครู นักเรียนลูกผู้ดีบางคนเป็นคิดว่า ไม่ว่ากรณีใด ๆ ตัวเขาและตระกูลของเขาเป็นสิ่งที่แยกออกจากกันไม่ได้ นักเรียนที่มีความคิดเช่นนี้ซึ่งมีอยู่เพียงคนสองคน ออกจะแลเห็นครูอุทัยเป็นครูที่ออกจะอวดดีอยู่สักหน่อย และมักจะถากถางครูว่า “หัวกฎหมายจัด” และถ้าเด็กนักเรียนอื่น ๆ ได้ยินคำถากถาง เขาจะโต้แย้งป้องกันครูที่รักของเขาทันที และคำพูดถากถางก็ไม่อาจดำเนินต่อไปได้

​ในการสอบสวนเซ้ง ครูอุทัยก็ได้ปฏิบัติตามหลักเกณฑ์ที่ได้เคยกระทำมา ครูไม่ได้เริ่มต้นด้วยการคุกคามเซ้ง และครูมิได้ถือข้อเท็จจริงที่ได้ฟังมาจาก “เจ้าคุณ” เป็นข้อเท็จจริงที่เพียงพอแก่การลงโทษได้ทันที ครูมิได้วางตัวเป็นโจทก์ แต่ครูวางตัวเป็นตุลาการ ครั้นได้แจ้งข้อหาให้เซ้งทราบ และถามเขาว่าเขาได้กระทำเช่นนั้นจริงหรือไม่ เมื่อเซ้งรับว่าเป็นความจริง ครูจึงบอกแก่เขาว่าผู้ที่ถูกกล่าวหาย่อมมีสิทธิ์จะชี้แจงป้องกันตัว แต่เมื่อคำชี้แจงนั้นฟังไม่ขึ้นเขาจึงจะถูกลงโทษ ผู้กล่าวหาไม่ควรจะถูกลงโทษก่อนที่เขาจะได้ให้การ

“เซ้ง เวลานี้เธอยังเป็นผู้บริสุทธิ์อยู่” ครูอุทัยพูดกับเขาด้วยน้ำเสียงอ่อนโยน “เอ้า, เธอมีอะไรจะชี้แจงก็ชี้แจงให้เต็มที่ ครูจะฟัง”

ถึงตอนนี้เด็กชายชาวบ้านนอกตาลุก เขาไม่เคยได้ยินมาก่อนว่า เมื่อเด็ก ๆ ถูกผู้ใหญ่กล่าวโทษเด็ก ๆ ก็มีสิทธิจะป้องกันตัวเหมือนกัน ที่เขาเคยพบมาก็มีแต่ “มึงอย่ามาเถียงนะ....มึงอย่าเถียงนะ” พร้อมกับคำคุก​คามที่ตามหลังมาว่า “ถ้าขืนเถียงจะถูกตบ ถูกเตะ หรือถูกฉีกปาก” เพราะเหตุที่เด็ก ๆ ต้องถูกปิดปากด้วยการคุกคามเช่นนี้ จันทาจึงไม่พบว่าพวกเด็ก ๆ ต้องถูกลงโทษทั้งที่มิได้กระทำผิด หรือถูกโทษรุนแรงเกินกว่าเหตุ ตามอารมณ์ร้ายของผู้ใหญ่อยู่บ่อย ๆ รวมทั้งตัวเขาเองก็เคยโดนมาเหมือนกัน แต่เขาคิดว่าสิ่งนั้นน่าจะเป็นประเพณีอันดีงามอันหนึ่ง ซึ่งเด็ก ๆ จะโต้แย้งไม่ได้ บัดนี้เมื่อเขาได้ยินว่า เด็ก ๆ มีสิทธิ์จะชี้แจงป้องกันตัวเมื่อถูกกล่าวโทษจากผู้หญ่ เขาจึงรู้สึกตื่นเต้นมาก แน่ละเขายังไม่คิดถึงการที่จะใช้สิทธิ์อันนี้เลย มันเป็นของใหม่เกินไปสำหรับเขา อย่างไรก็ดีเขารู้สึกว่ามันเป็นถ้อยคำที่น่าปลาบปลื้มสำหรับเด็ก ๆ และมันก็มีเหตุผลน่าฟัง

“เด็กบ้านนอกอย่างฉันก็มีสิทธิ์อย่างที่ครูบอกแก่เธอเหมือนกันหรือ ?” จันทาถามด้วยความหวาดหวั่นอยู่เสมอว่า พวกเด็กบ้านนอกจะไม่ได้รับการปฏิบัติเหมือนกับเด็กอื่น ๆ และเซ้งได้รับรองแก่เขาว่า ครูอุทัยไม่เคย​แบ่งชั้นของเด็ก

เมื่อเซ้งได้ชี้แจงถึงสาเหตุที่ทำให้เขาเกิดความจำเป็นจนถึงต้องถ่ายปัสสะที่ริมรั้วแล้ว ครูอุทัยได้เรียกเด็กที่เซ้งอ้างมาสอบสวน และเมื่อเด็กผู้นั้นได้ให้การตรงกับคำชี้แจงของเซ้งแล้ว ครูก็ได้กล่าวแก่เซ้งด้วยเสียงอันแสดงความเป็นมิตร “ในสายตาของครู เธอหมดมลทินแล้ว” ครูอุทัยได้ถามเซ้งว่าเหตุใดเขาจึงไม่เล่าเรื่องทั้งหมดนี้ให้ “เจ้าคุณ” ฟัง เซ้งได้ตอบว่า “ผมไม่มีโอกาสจะพูดครับ และผมกลัวท่านครับ ผมตกใจมากครับเมื่อท่านด่าว่าผมเป็นไพร่สารเลว และเมื่อท่านถามชื่อพ่อแม่ของผม ผมกลัวว่าผมจะไม่ได้เรียนโรงเรียนนี้ตลอดไป ผมรักโรงเรียนมากครับคุณครู” ครูอุทัยกลืนน้ำลาย ดูเหมือนครูจะไม่เห็นเรื่องการถ่ายปัสสาวะของเด็กตามริมรั้วเป็นเรื่องคอขาดบาดตายเลย เหมือนกับที่ “เจ้าคุณ” ได้คิดเห็น ดูเหมือนครูอุทัยจะเห็นว่าการให้ความยุติธรรมแก่เด็กทุกคนโดยไม่เลือกที่รักมักที่ชังเป็นเรื่องสำคัญกว่า ครูอุทัยได้พูดให้เซ้งเข้าใจ​ว่าเรื่องไพร่เรื่องผู้ดีไม่ใช่ประเด็นของเรื่องนี้ หากว่าการกระทำของเซ้งเป็นความผิด คำชี้แจงของเขาก็มีเหตุผลที่จะยกความผิดเสียได้ หรือควรได้รับความปรานี ในเรื่องนี้ครูจะไม่ลงโทษเซ้ง ครูจะไปพบกับ “เจ้าคุณ” และเป็นทนายให้เซ้ง ครูหวังว่าจะทำให้ “เจ้าคุณ” พอใจได้ สีหน้าของเซ้งเต็มไปด้วยความรู้สึกตื้นตันเมื่อพูดถึงครูอุทัย

“เซ้ง เธอนึกโกรธ ‘เจ้าคุณ’ บ้างไหม?” จันทาถาม

เซ้งสั่นศีรษะ “ฉันจะไม่มีวันโกรธท่านเลย การที่เด็ก ๆ จะโกรธครูบาอาจารย์นั้น เป็นความชั่วร้าย ฉันเชื่อว่าท่านด่าเราด้วยความหวังดีต่อเราทุกคน ฉันเพียงแต่อยากให้ท่านอย่าทำให้เราตกใจ โดยพูดย้ำเรื่องไพร่เรื่องผู้ดีให้เด็กจน ๆ อย่างเราฟังบ่อยนักฉันจะสวดอ้อนวอนสิ่งนี้จากพระผู้เป็นเจ้า”

“เธอคิดว่าพระผู้เป็นเจ้าจะให้หรือ ?” จันทาถาม ทั้งที่ไม่สู้จะเข้าใจความหมายนัก “ฉันก็อยากให้เป็นเช่น​นั้นเหมือนกัน”

ต่อมาจันทาได้พบกับนิทัศน์และได้สนทนาถึงเหตุการณ์ที่ได้เกิดแก่เซ้ง ซึ่งนิทัศน์ได้ทราบเรื่องทั้งหมดมาแล้วเหมือนกัน เด็กทั้งสองพูดถึงครูอุทัยเสมือนหนึ่งว่าเป็นวีรบุรุษของเขา เมื่อถูกถึงท่านอาจารย์ ‘เจ้าคุณ’ นิทัศน์พูดว่า “เรารู้แต่ว่าท่านเป็นคนดุ เราจึงคอยหลบเราก็ไม่คุ้นกับท่าน ท่านรู้จักเด็กที่เป็นลูกเจ้านาย และขุนนางใหญ่โตแทบทุกคน ท่านมักจะทักทายปราศรัยกับเด็กเหล่านั้น และออกจะพะเน้าพะนอเด็กเหล่านั้นอยู่สักหน่อย ฉันคิดว่าท่านไม่ใช่คนเลวหรอกเธอ ถึงแม้ท่านจะดุ แต่ถ้าท่านมาด่าว่าฉันเป็นไพร่สารเลวเหมือนอย่างที่ท่านเอ็ดเซ้ง ฉันคงจะไม่ยอม....”

จันทาออกจะตกใจจึงถามว่า “เธอจะทำอะไรท่าน”

“ฉันคงจะไม่เล่นแกล้งท่านหรอก แต่ฉันคงเถียงท่าน”

“เธอจะเถียงท่านว่าอย่างไร ?” จันทาถามด้วย​ความอยากรู้ เพราะว่าตัวเขาเองไม่เคยคิดถึงข้อเถียงเลย และหากจะคิดก็คิดไม่ออกว่าจะเถียงว่าอย่างไร

“ฉันก็ยังไม่รู้เหมือนกัน” นิทัศน์ตอบพลางก้มหน้าคิดอยู่ครู่หนึ่ง สีหน้าของเขาแสดงความจริงจังราวกับว่า เขากำลังเผชิญกับสถานการณ์ที่จะต้องมีการโต้เถียงกันจริง ๆ “บางที....บางทีฉันอาจจะย้อนถามท่านว่า พวกผู้ดีมาจากไหน พวกไพร่มาจากไหน ?”

จันทาคิดอยู่ครู่หนึ่งแล้วก็เอ่ยขึ้นว่า “ถ้าท่านตอบว่า พวกผู้ดีเป็นญาติวงศ์ของเทวดา”

“เทวดาอยู่ไหนเล่า ?” นิทัศน์ไล่เลียงตามวิธีพูดของท่าน เขาไม่ทราบดอกว่านี่เป็นวิธีเดียวกับวิธีของโสคราตีส

“ก็อยู่บนท้องฟ้านะซี่”

“ใครเคยเป็นเทวดาบ้าง ? ‘เจ้าคุณ’ เคยเห็นรึ ? เธอเคยเห็นรึ ?”

“เปล่า ฉันคิดว่าไม่ได้เห็น และใคร ๆ ก็ไม่ได้เห็นเทวดา และปู่ย่าตายายเคยเล่าว่าเทวดาอยู่บนท้องฟ้า ​และปู่ย่าตายายก็คงจะไม่ได้เห็นเหมือนกัน”

“นี่แน่ะ จันทา ฉันนึกข้อโต้เถียงได้อีกข้อหนึ่งแล้ว” ดวงตาของนิทัศน์เป็นประกายวาว “ถ้าท่านว่าพวกผู้ดีเป็นญาติกับเทวดา ฉันจะคัดค้านท่านว่าไม่เป็นความจริง ฉันมีหลักฐานที่จะพิสูจน์”

“ฉันอยากฟังข้อพิสูจน์ของเธอ” จันทาตื่นเต้น

“นอกจากข้อที่ว่า ไม่มีใครได้เคยเห็นเทวดาแล้ว ฉันยังได้พบข้อพิสูจน์ในหนังสือพงศาวดาร เธอรู้ไหมว่า พระเจ้าแผ่นดินท่านมาจากไหน เช่นสมเด็จพระบรมราชาที่สี่ หรือพระเจ้าตากสินน่ะ ?”

“ฉันไม่รู้ แต่ฉันคิดว่าต้องมาจากที่สูงมากเช่นจากฟากฟ้า หรือมาจากพวกเทวดา”

“ไม่ใช่” นิทัศน์เน้นเสียง “ความจริงท่านไม่ได้มาจากที่ลี้ลับที่ไหนหรอก แต่เดิมท่านก็เป็นคนธรรมดา เหมือนกับเธอหรือฉันนี่แหละ เมื่อหยุดเทอมคราวที่แล้ว ฉันได้อ่านหนังสือพระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี และหนังสือพงศาวดารเล่มอื่นอีกบางเล่ม ซึ่งฉันบูชาพระเจ้า​ตากสินเป็นอันมากรวมทั้งพวกทหารเอกของท่าน มีเจ้าพระยาสุรสีห์ และเจ้าพระยาจักรี จากหนังสือพงศาวดารเหล่านั้น ฉันได้ทราบว่าแต่เดิมพระเจ้าตากสินท่านเป็นขุนนางของพระเจ้าแผ่นดินองค์ก่อน และแต่เดิมทีเดียว ท่านชื่อสิน ท่านเป็นลูกจีน เหมือนกับเซ็งนี่แหละเธอ ภายหลังเมื่อท่านรบชนะกู้บ้านกู้เมืองได้แล้ว ท่านจึงได้เป็นพระเจ้าแผ่นดิน สมเด็จพระพุทธยอดฟ้าก็เหมือนกัน แต่เดิมท่านเป็นขุนนางชั้นหลวงเหมือนกับที่ครูของเราบางคนเป็นกันนี่แหละ และแต่เดิมทีเดียวท่านชื่อด้วง เมื่อออกรบชนะศึกมามาก ท่านจึงได้เลื่อนยศศักดิ์สูงขึ้น จนเป็นเจ้าพระยาจักรี และสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกในที่สุด เมื่อพระเจ้าตากสินถูกประหารชีวิตท่านก็ได้เป็นพระเจ้าแผ่นดิน ดูซิเธอ ท่านทั้งสองไม่ได้เสด็จมามาจากฟากฟ้า หรือเป็นญาติกับเทวดาองค์ไหนเลย พระเจ้าแผ่นดินหรือขุนนางท่านก็มาจากคนธรรมดา เหมือนอย่างเรา ๆ ทั้งนั้น ท่านอาจารย์ ‘เจ้าคุณ’ เอง แต่เดิมท่านก็ชื่อ ‘แป้ง’”

​จันทาฟังด้วยอาการตะลึง มันเป็นความรู้สึกใหม่ที่ฝืนความเชื่อตั้งแต่เดิมของเขา

“เธอจะเถียงท่านดังนี้เทียวหรือ ? และเธอไม่กลัวท่านหรือ ?”

“ฉันกลัวท่านเหมือนกัน ฉันเคยเห็นท่านจับคอเสื้อนักเรียนเขย่าแรง ๆ และบางทีก็ดึงหูแรงๆ แต่ถ้าใครมาทำให้ฉันโกรธมาก ๆ ฉันก็มักจะหายกลัว ในเวลาเช่นนั้นฉันอาจจะถามชื่อเดิมของท่านก็ได้”

“แต่เซ้งบอกว่าเขาไม่เคยโกรธท่าน ‘เจ้าคุณ’ เลย เขาว่าการโกรธครูบาอาจารย์เป็นสิ่งไม่ดี”

“อยู่ดีๆ เราไปโกรธท่านเมื่อไหร่ล่ะ เราถูกทำให้โกรธต่างหาก” นิทัศน์เถียง สีหน้าเคร่งขรึมของเขาเปลี่ยนเป็นอ่อนโยนเบิกบาน เมื่อเขาพูดถึงเซ้ง “เซ้งเขาไม่เหมือนฉันหรือเด็กอื่น ๆ เขาเป็นคนดีอย่างประหลาด เขาเคยบอกฉันว่าถ้าใครตบเราที่แก้มขวาอย่าทำตอบ แต่จงยื่นแก้มซ้ายให้เขาตบอีกทีหนึ่ง เขาว่าจงรักศัตรูของเรา ฉันว่าฉันรักไม่ลง ฉันรักหมา รักนก ​รักสัตว์ทุกชนิดได้ แต่ฉันรักศัตรูที่กดขี่ทำร้ายฉันไม่ได้ ฉันจะไม่ตบใครก่อนแน่นอน แต่ถ้าใครมาตบฉัน ฉันก็จะสู้”

“ใครสอนเขาเช่นนั้น ?” จันทาถามอย่างทึ่ง

“พระเยซู ฉันทำอย่างที่พระเยซูสอนไม่ได้ แต่เซ้งเขาทำได้ มีคนเอาเตี่ยของเขามาพูดล้อเลียนเขาก็ไม่โกรธ มีเด็กทะลึ่งบางคนไปว่าพระเยซูของเขากินน้ำข้าวกับหัวปลาทูเขาก็ไม่โกรธ จนพวกที่ล้อเลียนต้องหยุดล้อไปเอง หรือมิฉะนั้นก็มีเด็กอื่น ๆ ที่เห็นใจเซ้งมาช่วยห้ามปราม ฉันยังไม่เคยเห็นใครเป็นเด็กดีเกินกว่าเซ้ง แม้แต่ ‘เจ้าคุณ’ เองฉันก็ไม่คิดว่าท่านดีกว่าเซ้ง”

“พระเยซูเป็นใคร ? ฉันได้ยินเซ้งพูดถึงพระผู้เป็นเจ้า”

“อ้อ เธอคงยังไม่รู้ว่าเซ้งเขานับถือศาสนาคริสต์ แม่เซ้งเป็นญวนนับถือศาสนาคริสต์ เขาจึงเป็นคริสเตียนตามแม่ของเขา พระเยซูคือผู้สอนศาสนาคริสต์ เช่นเดียว​กับพระพุทธเจ้าเป็นผู้สอนศาสนาพุทธ เซ้งบอกฉันว่าพระเยซูเองไม่ใช่พระผู้เป็นเจ้า แต่เป็นผู้สอนให้มนุษย์เคารพ และไว้วางใจในพระผู้เป็นเจ้าซึ่งทรงมีความดีมากมาย ในเวลาว่างเซ้งเคยเอาพระคัมภีร์ออกมานั่งอ่านเงียบๆ คนเดียว เขาเคยเล่าคำสอนของพระเยซูให้ฉันฟัง และฉันก็ชอบฟังเพราะมีคำสอนที่ดี ๆ เหมือนกัน พระเยซูของเซ้งเป็นคนยากจน และสาวกรุ่นแรกของท่านก็เป็นคนยากจน เซ้งจึงรักพระเยซูของเขามาก เขาบอกว่าเขาอยู่ใกล้ชิดกับพระเจ้ายิ่งกว่าคนมั่งมี ในตอนบ่ายวันที่ ‘เจ้าคุณ’ ดุว่าเขานั้น เมื่อโรงเรียนเลิกแล้วฉันเห็นเซ้งที่สนาม และไปนั่งอ่านพระคัมภีร์อยู่ใต้ต้นลั่นทม ท่าทางของเขาสงบเสงี่ยมน่ารักมาก ฉันอยากให้ ‘เจ้าคุณ’ ได้มาเห็นเซ้งตอนนั้นจริง ๆ ฉันคิดว่าแม้แต่ยักษ์ถ้าได้เคยดุเขา ก็จะคิดเสียใจเมื่อได้พบเขาตอนที่นั่งอ่านพระคัมภีร์ทำปากขมุบขมิบอยู่คนเดียว”

จันทารู้สึกจับในใจเรื่องราวของเซ้ง ที่นิทัศน์ได้เล่าให้ฟังเพียงย่อ ๆ