บุณโณวาทคำฉันท์

[๑] สมุดไทยบางฉบับ เขียนว่า “ชวลีสุเบญจางค์”

[๒] ฉบับพิมพ์ ๒๕๐๓ ใช้ว่า “อัยเรศตรีเศียรเป็นพา-”

[๓] เมืองสุนาปรันตะ หรือเมืองปรันตปะ ปรากฎตามคำให้การขุนโขลน ในประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๗ ว่าอยู่แถวบางโขมด ยังมีคูและกำแพงดินอยู่ในตำบลบ้านหมอ อำเภอบ้านหมอ ห่างจากพระพุทธบาทราว ๑๒ กม. และว่าร้างไปในคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งแรกในรัชกาลสมเด็จพระมหินทราธิราช บางทีก็เรียกว่าเมืองขีดขิน และบางท่านก็ว่าเมืองเสนาราชนคร ในพงศาวดารเหนือ

[๔] ๕๐๐ หย่อน ๑ องค์ เท่ากับ ๔๙๙

[๕] เดิมสันนิษฐานว่า มหาบุณ (นาค) หมายถึง พระมหานาค วัดท่าทราย แต่ในที่นี้น่าจะหมายถึง มหาปุณณะ พ่อค้าชาวสุนาปรันตชนบท

[๖] มณฑป ๕ ยอดของเดิมถูกไฟไหม้ ต่อมาสร้างใหม่เป็นยอดเดียวดังปรากฏในปัจจุบัน และไม่มีสิ่งก่อสร้างหลายอย่างตามที่พรรณนาไว้ในคำฉันท์นี้

[๗] เศียรสัตต = ๗ เศียร..?

[๘] ฐานบัทม์หรือฐานบัวของพระมณฑป ปัจจุบันไม่มีครุฑจับนาค ไม่มีสิงห์หน้าอัด เทพนมและกินนร ฯลฯ เช่นที่พรรณนาไว้นี้

[๙] กาบพรหมสร เป็นชื่อกาบกนกลายบัวหุ้มโคนเสา

[๑๐] หน้าบันประตูพระมณฑปปัจจุบัน ทำเป็นนารายณ์ทรงครุฑ

[๑๑] พรรณนาถึงบานประตูพระมณฑป ประดับมุกเป็นลวดลายแบบเดียวกันทั้ง ๘ บาน เป็นของสร้างในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าบรมโกศ (พ.ศ. ๒๒๗๕ – ๒๓๐๑) เมื่อตอนจะเสียกรุงถูกพวกจีนคลองสวนพลูเผา แต่คงจะไม่เสียหายทั้ง ๘ บาน ที่กล่าวกันว่าสร้างขึ้นใหม่ในรัชกาลที่ ๑ นั้น คงสร้างเฉพาะประตูด้านตะวันตกเฉียงเหนือ ๒ บาน เพราะลายผิดกับบานอื่นๆ

[๑๒] อัษฐบาน หมายความว่า ทั้ง ๘ บาน ทำลวดลายเหมือนกัน

[๑๓] เมื่อพม่าล้อมกรุงศรีอยุธยาใน พ.ศ. ๒๓๐๙ พวกจีนที่ตั้งค่ายอยู่คลองสวนพลูคบคิดกันประมาณ ๓๐๐ คน คุมกันขึ้นมาเลิกทองคำหุ้มพระมณฑปน้อย และลอกแผ่นเงินปูลาดพื้นพระมณฑปเอามาเป็นอาณาประโยชน์ ต่อมาทำขึ้นใหม่หลายคราว และที่มีอยู่ปัจจุบันเป็นเสื่อเงิน ทำขึ้นเมื่อพ.ศ. ๒๔๙๔

[๑๔] หมายถึงมณฑปน้อย ที่สวมรอยพระพุทธบาทอยู่ภายในพระมณฑปใหญ่

[๑๕] เดี๋ยวี้ใช้แสงสว่างของไฟฟ้าและไม่ได้แขวนอัจกลับ

[๑๖] ปัจจุบันเศียรนาคเชิงบันไดหน้าเป็นนาคห้าเศียร หล่อในรัชกาลที่ ๑ และรัชกาลที่ ๕ ส่วนนาคเจ็ดเศียรที่อยู่เชิงบันไดเหนือตรงประตูวัด เป็นเศียรนาคสวมมงกุฎ น่าจะเป็นของเก่า มีมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา

[๑๗] ตั้งอยู่ในคูหาล่างทางทิศเหนือ

[๑๘] ยักษ์ปูนปั้นสองตน ถือกระบองเฝ้าประตูด้านเหนืออยู่นอกกำแพง ปัจจุบันซ่อมใหม่

[๑๙] อ่างแก้ว อยู่ริมพระระเบียงพระอุโบสถและศาลพระกาฬ สมเด็จพระนารายณ์โปรดให้ก่อเป็นเขื่อนกั้นน้ำฝนที่ตกไหนลงมาจากหน้าผาเขาโพธิ์ลังกา แต่เดี๋ยวนี้ชำรุดน้ำรั่วซึมออกได้ จึงใช้ประโยชน์มิได้

[๒๐] ฉบับพิมพ์พ.ศ. ๒๕๐๓ ใช้ว่า “มลิวรรณพุดตาล...”

[๒๑] พระราชวังท้ายพิกุล อยู่ทางทิศตะวันตกของพระพุทธบาท ยังมีกำแพงปรากฏอยู่ ส่วนพระราชนิเวศน์ธารเกษมอยู่ภายในกำแพงบ้านพักสระบุรี เหนือถนนพหลโยธิน ยังมีซากปรากฏอยู่

[๒๒] ฉบับพิมพ์ พ.ศ. ๒๕๐๓ ใช้ว่า “ยลพระมณฎปสถาน”

[๒๓] ปัจจุบันมีถ้ำสำหรับเที่ยวชมอยู่หลายถ้ำ เช่นถ้ำประทุน ถ้ำระฆัง ถ้ำกินนร ถ้ำวิมานจักรี ถ้ำชาละวัน ถ้ำมหาสนุก ฯลฯ และมีธารทองแดง ธารโศก

[๒๔] แตรงอน

[๒๕] ท่าเจ้าสนุก ปัจจุบันอยู่ในตำบลท่าเจ้าสนุก อำเภอท่าเรือ

[๒๖] มีซากพระตำหนักอยู่ทางฝั่งตะวันออกแม่น้ำป่าสัก แถวบริเวณบ่อน้ำ ซึ่งชาวบ้านเรียกกันว่า “เหว”

[๒๗] บรมขัติโยรส ในที่นี้จะหมายถึง เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร กรมขุนเสนาพิทักษ์ พระบรมราชโอรสในสมเด็จพระเจ้าบรมโกศได้หรือไม่ ซึ่งเนื่องจากตามเสด็จประพาสพระพุทธบาทคราวนี้ จึงได้ทรงแต่งกาพย์ห่อโคลงนิราศธารทองแดงและนิราศธารโศกขึ้น

[๒๘] คงหมายถึงพระราชวังท้ายพิกุล ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกพระมณฑปพระพุทธบาท

[๒๙] ฉบับพมิพ์พ.ศ. ๒๕๐๓ ใช้ว่า “นรินทรเริ่มอนุวัน” แต่ในสมุดไทยดำ เลขที่ บ.๑/ม และ เลขที่ บ.๑/ก ใช้ว่า “นรินทรเริ่มอุ่นวัน”

[๓๐] ฉบับพิมพ์ พ.ศ. ๒๕๐๓ ใช้ว่า “จักรจั่น”

[๓๑] ฉบับพิมพ์ พ.ศ. ๒๕๐๓ ใช้ว่า “ลมั่งรมาศผาด”

[๓๒] มฆวรร = เป็นนามหนึ่งของพระอินทร์

[๓๓] ฉบับ บ๑/น เป็น บุ โณวาทพิศดาร ดุจแจ้ง