ว่าด้วยละครไทยเล่นเรื่องอิเหนา

มูลเหตุที่ละครไทยเราเล่นเรื่องอิเหนานั้น มีคำเล่าแถลงสืบมาว่า เมื่อครั้งสมเด็จพระเจ้าบรมโกศเสวยราชย์ครองกรุงศรีอยุธยา มีพระราชธิดาด้วยเจ้าฟ้าสังวาลย์ ทรงพระนามว่า เจ้าฟ้ากุณฑลพระองค์ ๑ เจ้าฟ้ามงกุฎพระองค์ ๑ เจ้าฟ้าราชธิดาทั้ง ๒ พระองค์นี้ มีข้าหลวงเป็นหญิงแขกมลายู เชื้อสายพวกเชลยที่ได้มาแต่เมืองปัตตานี พวกข้าหลวงแขกเล่านิทานเรื่องอิเหนาถวายให้ทรงฟัง เจ้าฟ้าทั้ง ๒ พระองค์ชอบพระหฤทัย จึงทรงแต่เรื่องอิเหนาเป็นบทละครขึ้นพระองค์ละเรื่อง (เพราะเหตุที่เรื่องอิเหนาเล่ากันเป็นหลายอย่างดังกล่าวมาแล้ว) เรียกว่า ดาหลังเรื่อง ๑ อิเหนาเรื่อง ๑ แต่เป็นเรื่องอิเหนาด้วยกัน คนจึงมักเรียกว่าอิเหนาใหญ่เรื่อง ๑ อิเหนาเล็กเรื่อง ๑ (เห็นจะหมายความกันในครั้งกรุงเก่า ว่าอิเหนาของพระองค์ใหญ่เรื่อง ๑ อิเหนาของพระองค์เล็กเรื่อง ๑ จะหาได้หมายความอย่างอื่นไม่)

เหตุใดเจ้าฟ้าราชธิดาทั้ง ๒ พระองค์จึงทรงแต่งเรื่องอิเหนาเป็นบทละคร ไม่แต่งเป็นหนังสือกลอนอ่าน ซึ่งมีในครั้งกรุงเก่าเป็นอันมาก ข้อนี้เห็นเป็นเค้าเงื่อนในทางสันนิษฐานอีกอย่าง ๑ เข้าใจว่า คงเป็นเพราะในสมัยนั้นเป็นเวลาสมเด็จพระเจ้าบรมโกศชอบทอดพระเนตรละคร อาจจะเป็นสมัยซึ่งพึ่งแรกมีละครในมาไม่ช้านานนักก็จะเป็นได้ ความข้อนี้มีเนื้อความในจดหมายเหตุทางเมืองพม่าประกอบว่า ครั้งหนึ่งเมื่อพม่ากับไทยเป็นไมตรีกัน พระเจ้าอังวะให้ราชทูตเข้ามาทูลขอครูช่างหล่อไปจากกรุงศรีอยุธยา พระเจ้ากรุงศรีอยุธยาก็ให้ราชทูตไปทูลขอครูละครมาแต่เมืองพม่าดังนี้ แต่จะเป็นในรัชกาลไหนหรือเมื่อศักราชเท่าใดหาได้กล่าวไม่ ถึงกระนั้นก็ยุติกับเรื่องที่ปรากฏในหนังสือพระราชพงศาวดารว่า เมื่อครั้งรัชกาลสมเด็จพระเจ้าบรมโกศนั้น ไทยกับพม่าเป็นไมตรีกัน พระเจ้าอังวะได้ให้ราชทูตเข้ามายังกรุงศรีอยุธยา เมื่อปีชวด พ.ศ. ๒๒๘๗ และสมเด็จพระเจ้าบรมโกศ ก็ได้โปรดให้พระยายมราชเป็นราชทูตไปตอบแทนถึงเมืองอังวะ คงเป็นในตอนนี้เองที่พม่าว่าได้ครูช่างหล่อไปจากไทย และไทยได้ครูละครมาจากพม่า แต่ครูละครที่ไทยขอมาจากเมืองพม่าครั้งนั้น เห็นจะเอามาสอบสวนหรือให้ฝึกหัดแต่การเล่นบางอย่าง มิใช่เอามาเป็นครูฝึกหัดละครหลวงให้เล่นอย่างละครพม่า เพราะความปรากฏในจดหมายเหตุชั้นหลังต่อมาว่า พระเจ้าอังวะยอมว่าแบบแผนละครไทยดีกว่าละครของพม่า เรื่องราวทั้งปวงชวนให้สันนิษฐานว่า การเล่นละครในเห็นจะฝึกหัดทำนุบำรุงเมื่อในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าบรมโกศยิ่งกว่าในรัชกาลก่อนๆ บางทีเจ้าฟ้าราชธิดาทั้ง ๒ พระองค์นั้นจะมีหน้าที่เกี่ยวข้องในการควบคุมฝึกซ้อมละครหลวงอย่างใดอย่างหนึ่งด้วย คงได้ทรงทราบจากพวกข้าหลวงว่า ละครมายงของแขกที่เมืองมลายู เขามักเล่นเรื่องอิเหนา เพราะเป็นเรื่องที่พวกชวามลายูนับถือกันมาก มีรับสั่งให้ข้าหลวงเล่าเรื่องถวาย เห็นเป็นเรื่องน่าเล่นละคร จึงลองทรงนิพนธ์เป็นบทละครไทยขึ้น ครั้นสมเด็จพระเจ้าบรมโกศได้ทอดพระเนตรเห็นบทละครนั้น ชอบพระราชหฤทัย จึงโปรดให้ละครในเล่นเรื่องอิเหนาเรื่อง ๑ ทั้งเรื่องดาหลังอิเหนาใหญ่และเรื่องอิเหนาเล็ก

แต่เรื่องอิเหนา ๒ เรื่องนี้เข้าใจว่า คนพากันชอบเรื่องอิเหนาเล็กมากกว่าเรื่องดาหลังอิเหนาใหญ่ มาแต่ครั้งกรุงเก่า ที่เห็นความข้อนี้ เพราะหนังสือต่างๆ แม้แต่งในครั้งกรุงเก่าชอบอ้างแต่เรื่องอิเหนาเล็ก เช่นในหนังสือบุรโณวาทคำฉันท์ของพระมหานาควัดท่าทราย แต่งในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าบรมโกศ กล่าวถึงละครหลวงเล่นมหรสพสมโภชพระพุทธบาทว่า

ดังนี้ ก็เป็นเรื่องอิเหนาเล็ก คำฉันท์เรื่องอิเหนา เจ้าพระยาพระคลัง (หน) แต่งแต่ยังเป็นหลวงสรวิชิตครั้งกรุงธนบุรี เมื่อปีกุน พ.ศ. ๒๓๒๒ ซึ่งขึ้นว่า

เป็นต้นนั้น ก็ว่าถึงเรื่องอิเหนาเล็ก ตอนอิเหนาลักนางบุษบาเหมือนกัน แม้เพลงยาวและจิตรกรรมรูปวาดเขียนเมื่อชั้นแรกตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ ก็ชอบอ้างและเขียนเรื่องอิเหนาเล็ก เป็นต้นว่า พระตำหนักเขียว ที่ประทับของเจ้าฟ้ากรมพระยาเทพสุดาวดี สมเด็จพระพี่นางในรัชกาลที่ ๑ ฝาประจันห้องก็เขียนเรื่องอิเหนาเล็ก[๑] เพราะเหตุดังนี้จึงเห็นว่า เรื่องอิเหนาเล็ก เป็นเรื่องที่ยกย่องกันว่าดีกว่าเรื่องดาหลังอิเหนาใหญ่ ตั้งแต่ครั้งกรุงเก่าตลอดมา

ผู้อ่านหนังสือนี้ ที่ยังไม่เคยเห็นบทละครอิเหนาครั้งกรุงเก่าก็เห็นจะมีมากด้วยกัน เพราะฉะนั้น จะคัดบทตอนต้นเรื่องอิเหนา เป็นสำนวนครั้งกรุงเก่า มาพิมพ์ไว้ให้เห็นเป็นตัวอย่าง[๒]

บทละครอิเหนาครั้งกรุงเก่า

ช้า

ฯ ๒๘ คำ ฯ

ยานี

ฯ ๖๐ คำฯ

นกร่อน

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

ฯ ๖ คำ ฯ

ชมตลาด

ฯ ๒๐ คำ ฯ

ร่าย

ฯ ๑๔ คำ ฯ

ถ้าผู้อ่านสังเกตบทละครอิเหนา พระราชนิพนธ์รัชกาลที่ ๒ ข้างตอนต้นจะเห็นได้ว่า ทรงพระราชนิพนธ์เทียบความตามบทครั้งกรุงเก่าซึ่งเอามาพิมพ์ไว้นี้

เรื่องอิเหนา เดิมคงเล่นแต่ละครหลวง เห็นจะพระราชทานอนุญาตให้ละครผู้อื่นเล่นได้ต่อในชั้นกรุงรัตนโกสินทร์ ตามการที่ปรากฏมา ถ้าเป็นงานใหญ่ข้างฝ่ายการมงคลแล้ว ละครหลวงมักเล่นเรื่องอิเหนา ดังพระบาทสมเด็จฯ พระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงพระราชนิพนธ์ไว้เป็นอุทาหรณ์ในบทละครเรื่องสังข์ทอง ตรงท้าวสามนต์กลับเข้าเมือง เมื่อพระสังข์ตีคลีชนะพระอินทร์ ว่า:

ดังนี้ ในพระราชนิพนธ์ทรงอ้างถึงแบบเก่า ครั้งละครหลวงยังเล่นทั้งเรื่องอิเหนาและเรื่องดาหลัง แต่ละครหลวงในชั้นกรุงรัตนโกสินทร์ หาปรากฏว่าเล่นเรื่องดาหลังไม่ ถ้าเล่นก็เห็นจะเป็นแต่ในรัชกาลที่ ๑ พ้นนั้นมา ปรากฏว่า เล่นแต่อิเหนาเล็กเรื่องเดียว เรื่องดาหลังจึงกลายไปเป็นแต่เรื่องสำหรับละครข้างนอกเล่น หานับเป็นเรื่องของละครในเหมือนอย่างเรื่องอิเหนาเล็กไม่