คำนำ (พิมพ์ครั้งแรก)

โคลงดั้นนี้เป็นพระนิพนธ์ของพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระราชเทวี อยู่ในหนังสือวชิรญาณสุภาษิต ซึ่งพระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงชวนสมาชิกทั้งฝ่ายในให้แต่งไว้เป็นที่ระลึก ในงานฉลองหอพระสมุดวชิรญาณเมื่อปีฉลู พ.ศ. ๒๔๓๒ โคลง ๒ บทนี้ครั้งนั้นผู้อ่านพากันชอบจนถึงจำไว้ได้ก็มีมาก ข้าพเจ้าเขียนบัดนี้ก็โดยจำมาได้แต่ครั้งนั้น

ซึ่งนำโคลงพระนิพนธ์ ของพระนางเจ้าฯ มาลงไว้ในต้นคำนำหนังสือนี้ เพื่อจะยกเป็นอุทาหรณ์แสดงเหตุที่ข้าพเจ้าปรารภจะแต่งหนังสือถวายพระนางเจ้าฯ ในงานฉลองพระชันษาซายิด แทนของอื่นซึ่งจะถวายสนองพระคุณในมงคลสมัยนั้น เพราะนึกว่าคงจะชอบพระหฤทัย ด้วยพระองค์ทรงสามารถในวรรณคดี ดังจะพึงเห็นในพระนิพนธ์ที่แสดงมา แลยังมีเหตุอีกอย่างหนึ่งในขณะเมื่อข้าพเจ้าคิดหาเรื่องหนังสือซึ่งจะแต่งถวายนั้น สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนครสวรรค์วรพินิต มีรับสั่งมายังหอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระนครว่า พระนางเจ้าพระชนนีมีพระประสงค์จะทรงพิมพ์หนังสือบทละครอิเหนาพระราชนิพนธ์รัชกาลที่ ๒ กับทั้งบทเจรจาละครอิเหนาพระราชนิพนธ์รัชกาลที่ ๕ เป็นของชำร่วยในงานฉลองพระชันษาซายิด โปรดให้กรรมการหอพระสมุดฯ​ช่วยจัดการพิมพ์ถวาย แล้วดำรัสแก่ข้าพเจ้าในเวลาต่อมาว่า หนังสืออิเหนานั้นนอกจากตัวบทละครยังมีเรื่องราวของการที่เล่นละครอิเหนากันแต่ก่อน ได้เคยทรงสดับตามคำเล่ามีอีกหลายอย่าง ถ้าได้เรียบเรียงเป็นเรื่องตำนานละครอิเหนาพิมพ์ด้วยกันกับบทละครและบทเจรจาในครั้งนี้เห็นจะดีหนักหนา ทรงชวนให้ข้าพเจ้าแต่งเรื่องตำนานนั้น ก็พอเหมาะแก่ใจ จึงได้แต่งตำนานละครอิเหนาด้วยเหตุทั้ง ๒ ประการที่กล่าวมา

การที่ข้าพเจ้าแต่งเรื่องตำนานละครอิเหนา ได้อาศัยหนังสือเก่าหลายเรื่อง ดังได้บอกอ้างไว้ในที่ๆ กล่าวถึง แลอาศัยความที่ได้เคยรู้เห็นมาแต่ก่อนประกอบกับความสันนิษฐานบ้าง แต่ยังต้องอาศัยไต่ถามผู้อื่นอีกมากด้วยกัน ทั้งผู้ที่เป็นครูละครและผู้ที่ได้เคยอำนวยการละครมาแต่ก่อน ควรรู้ที่ได้จากคำชี้แจงไม่เฉพาะแต่เรื่องละครอิเหนาอย่างเดียว ได้ฟังอธิบายต่อไปถึงกระบวนละครที่เล่นกันแต่ก่อนอีกหลายอย่าง จะละทิ้งเสียก็เสียดาย ด้วยเห็นว่าเหล่าท่านที่ได้เคยเป็นละครหลวงก็ดี แลผู้ที่เคยเล่นละครเชลยศักดิ์ก็ดี ที่ได้อธิบายบอกเล่าเป็นผู้สูงอายุโดยมาก โอกาสที่จะไต่ถามจะยากขึ้นทุกที ควรจะจดเรื่องราวที่ได้จากคำอธิบายได้อย่าสูญเสียจึงจะดีด้วย เหตุนี้เรื่องตำนานที่ข้าพเจ้าแต่งครั้งนี้จึงเรียบเรียงขยายความให้กว้างขวางออกไปเป็นทำนองตำนานละครรำ รวมทั้งที่เล่นเรื่องอิเหนาด้วย หาได้ว่าเฉพาะแต่เรื่องอิเหนาเรื่องเดียวไม่

ข้าพเจ้ารู้สึกขอบคุณบรรดาผู้ที่ได้อธิบายความให้ทราบนั้นเป็นอันมาก และเมื่อแต่งหนังสือตำนานนี้แล้ว ได้ทูลวานสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ทรงช่วยตรวจตราทักท้วงอีกพระองค์หนึ่ง ข้าพเจ้าขอบพระคุณสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนครสวรรค์วรพินิต ซึ่งทรงแนะนำให้แต่งหนังสือเรื่องนี้และสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ ซึ่งได้ทรงช่วยตรวจตราทักท้วงด้วยกันทั้ง ๒ พระองค์

เรื่องตำนานที่ข้าพเจ้าแต่งนี้คงจะวิปลาสพลาดพลั้งบ้าง มิมากก็น้อย ต้องขออภัยแก่ท่านผู้อ่านล่วงหน้าไว้ก่อน แต่เชื่อว่าข้อความที่น่ารู้น่าอ่านก็จะมีบ้าง การที่อ่านเห็นจะไม่เปล่าจากประโยชน์ทีเดียว

ข้าพเจ้าผู้แต่งขอถวายหนังสือเรื่องนี้ พร้อมด้วยพระพรชัยมงคลขอให้พระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระราชเทวี ทรงเจริญพระสิริสุขสวัสดิพิพัฒนมงคล พระชนมายุสถาพรจงทุกประการ เทอญฯ

สภานายก

หอพระสมุดวชิรญาณ

วันที่ ๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๔