คำนำ

หนังสือเรื่องนี้เป็นหนังสือที่มีคุณค่าทั้งในด้านวรรณคดี และประวัตินาฏศิลปะของไทย ซึ่งในปัจจุบันนี้ มีหนังสือทำนองนี้น้อยเรื่องมาก ทั้งเรื่องตำนานละครอิเหนานี้ ตั้งแต่สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชนุภาพได้ทรงอุตสาหะค้นคว้าเรียบเรียงขึ้นแล้ว ก็ได้มีโอกาสพิมพ์แจกในงานกุศล และพิมพ์จำหน่ายแล้วหลายครั้ง ครั้งแรกพิมพ์ในงานฉลองพระชันษาซายิด พระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี พ.ศ. ๒๔๖๔ ครั้งที่สอง พิมพ์ในงานฌาปนกิจศพ นายใหญ่ จารุดิลก พ.ศ. ๒๕๐๖ ครั้งที่สาม สำนักพิมพ์ คลังวิทยา พิมพ์จำหน่าย พ.ศ. ๒๕๐๗ แต่การพิมพ์ครั้งที่สามนั้น ปรากฏว่า ผิดพลาดบกพร่องมาก เนื่องจากสำนักพิมพ์มิได้ส่งใบพิมพ์ให้เจ้าหน้าที่ตรวจ

ตำนานละครอิเหนานี้ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายไว้ในคำนำซึ่งพิมพ์ครั้งแรก เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๔ ว่า

“การที่ข้าพเจ้าแต่งเรื่องตำนานละครอิเหนา ได้อาศัยหนังสือเก่าหลายเรื่อง ดังได้บอกอ้างไว้ในที่ๆ กล่าวถึง และอาศัยความที่ได้เคยรู้เห็นมาแต่ก่อน ประกอบกับความสันนิษฐานบ้าง แต่รังต้องอาศัยไต่ถามผู้อื่นอีกมากด้วยกัน ทั้งผู้ที่เป็นครูละคร และผู้ทีได้เคยอำนวยการละครมาแต่ก่อน ความรู้ที่ได้จากคำชี้แจงไม่เฉพาะแต่เรื่องละครอิเหนาอย่างเดียว ได้ฟังอธิบายต่อไปถึงกระบวนละครที่เล่นกันแต่ก่อนอีกหลายอย่าง จะละทิ้งเสียก็เสียดาย ด้วยเห็นว่า เหล่าท่านที่ได้เคยเป็นละครหลวงก็ดี และผู้ที่เคยเล่นละครเชลยศักดิ์ก็ดี ที่ได้อธิบายบอกเล่าเป็นผู้สูงอายุโดยมาก โอกาสที่จะไต่ถามจึงยากขึ้นทุกที ควรจะจดเรื่องเราวที่ได้จากคำอธิบายไว้อย่าให้สูญเสียจึงจะดี ด้วยเหตุนี้ เรื่องตำนานที่ข้าพเจ้าแต่งครั้งนี้ จึงเรียบเรียงขยายความให้กว้างวางออกไปเป็นทำนองตำนานละครรำ รวมทั้งที่เล่นเรื่องอิเหนาด้วย หาได้ว่าเฉพาะแต่เรื่องอิเหนาเรื่องเดียวไม่

ข้าพเจ้ารู้สึกขอบคุณบรรดาผู้ที่ได้อธิบายความให้ทราบนั้นเป็นอันมาก และเมื่อแต่งหนังสือตำนานนี้แล้วได้ทูลวาน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ช่วยทรงตรวจตราทักท้วงด้วยอีกพระองค์หนึ่ง ข้าพเจ้าขอบพระคุณสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนครสวรรค์วรพินิต[๑] ซึ่งทรงแนะนำให้แต่งหนังสือเรื่องนี้ และสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ซึ่งได้ทรงช่วยตรวจตราทักท้วงด้วยทั้งสองพระองค์

เรื่องตำนานที่ข้าพเจ้าแต่งนี้ คงจะวิปลาสพลาดพลั้งบ้างมีมากก็น้อย ต้องขออภัยแก่ท่านผู้อ่านล่วงหน้าไว้ก่อน แต่เชื่อว่าข้อความที่น่ารู้น่าอ่านก็จะมีบ้าง การที่อ่านเห็นจะไม่เปล่าจากประโยชน์ทีเดียว”

อนึ่ง ในการพิมพ์ครั้งนี้ บางตอนที่ข้อเท็จจริงในปัจจุบันผิดไปจากที่สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงอธิบายไว้ เจ้าหน้าที่ได้ทำเชิงอรรถอธิบายเพิ่มเติม ให้เรียงด้วยตัวอักษรเอน เพื่อให้ต่างกับเชิงอรรถที่สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้ทรงไว้แต่เดิม

กรมศิลปากรหวังว่า ท่านที่ได้มีโอกาสอ่านหนังสือเรื่องนี้ คงจะได้รับความพอใจ และอนุโมทนาสรรเสริญในพระวิริยอุตสาหะที่ผู้ทรงนิพนธ์ได้ทรงเรียบเรียงหนังสือนี้ไว้ให้เป็นมรดกของอนุชนชาวไทย.

กรมศิลปากร

๙ เมษายน ๒๕๐๘