เดือน ๑ จุลศักราช ๑๒๔๓

วัน ๓ ๑ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาบ่าย ๓ โมงเศษ เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย มี​เทศนาจัตุราริยสัจตามธรรมเนียมซึ่งเคยมา พระธรรมวโรดมถวายทุกขสัจ พพระพรหมมุนีถวายสมุทัยสัจ พระเทพโมลีถวายนิโรธสัจ พระธรรมภาณพิลาสถวายอริยมรรรคสัจ เมื่อขณะเทศนาอยู่นั้น หลวงประจักษ์ชวการ มิสเตอร์อาลบาสเตอร์ พามิสเตอร์แมกกาตี ซึ่งมาทำการโทรเลขในกรุงเทพฯ นั้นเข้าเฝ้า ทรงพระราชปฏิสันถารตามธรรมเนียม เทศน์จบทั้ง ๔ กัณฑ์ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จขึ้น เวลาย่ำค่ำเศษเสด็จออกทอดพระเนตรนกครู่หนึ่งแล้วเสด็จขึ้น เวลาค่ำเสด็จออกทรงโคลงรามเกียรติ์จนเวลา ๒ ทุ่มเศษ

วัน ๔ ๒ฯ ๑ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๔ โมงเศษ เสด็จออกทรงโคลงรามเกียรติ์จนเวลาบ่ายโมงเศษเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จออก พระอภัยรณฤทธิ์เฝ้าทรงเซ็นฎีกาขัดข้องเรื่องความท้าวโหมด ซึ่งท้าวโหมดร้องว่าได้ถวายฎีกาไว้แล้ว แต่ยังไม่ได้ถวายอ้างเอาเปล่าๆ ให้เรียกมาชำระต่อไป เป็นแล้วพระราชทานคืนไปไม่ได้คัดไว้ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อย เฝ้าด้วยเรื่องโทรเลขและขอไปตามเสด็จทะเล โปรดสั่งเรื่องพระราชทานให้พระองค์ประดิษฐจดหมายมาทูลลาไปทำพระนอนจักรศรี และถามด้วยพระสาวกวัดเทพศิรินทร์โปรดให้ไป และพระสาวกวัดเทพศิรินทร์นั้น ทรงสั่ง​ไป ๒ องค์ ทรงเซ็นบานแพนกฉะบับ ๑ พระยาภาสเฝ้าเรื่องกฎหมายตราจุลจอมเกล้าที่จะแก้ เวลาย่ำค่ำเสด็จออกขุนนาง พระยาศรีอ่านบอกพระยาคธาธรธรนินทร์บอกข้อราชการทางเมืองเขมรฉะบับ ๑ พระนรินทร์อ่านบอกหลวงภักดีสงครามข้าหลวง ว่าด้วยไปสักเลขหัวเมืองตะวันตกฉะบับ ๑ เรื่องปักเสาปันแดน เมืองหลังสวนฉะบับ ๑ พระยานครศรีธรรมราชบอกส่งต้นไม้เงินทองฉะบับ ๑ ส่งเงินค่านาฉะบับ ๑ บอกข่าวยกกระบัตรตายฉะบับ ๑ พระยาพิพัฒน์อ่านบอกเมืองจันทบุรีส่งส่วยหวายพัศเดาปอฉะบับ ๑ เมืองระยองขอหีบศิลาหน้าเพลิงเผาศพยกกระบัตรฉะบับ ๑ พระนรินทร์ทูลว่าพวกแขกเมืองโทรจะโปรดให้เฝ้าเมื่อไร โปรดให้มาวันศุกรเดือนอ้ายขึ้น ๔ ค่ำ แต่จะมาเวลาออกขุนนางจะต้องแย่งเก้าอี้กันนั่ง ให้มาเสียวันๆ เวลาย่ำค่ำเศษเสด็จขึ้น เวลาทุ่มเศษเสด็จออกทรงเซ็นริโปตกรมหมื่นภุธเรศ เรื่องผู้ร้ายปล้นที่บางซ่อน ให้สืบจับตัวให้ได้ ทรงฟังร่างกฎหมายเพิ่มเติมประกาศตราจุลจอมเกล้าที่พระยาภาสร่างมา กับกะตัวคนที่จะไปดามเสด็จพระราชดำเนินทะเล จนเวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๕ ๓ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าเสด็จออกทรงโคลงรามเกียรติ์และอื่นๆ จนเวลาเที่ยง​เศษเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จออก สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อย เฝ้าเรื่องเรือที่จะไปตามเสด็จ พระดิฐการเฝ้าถวายรายเตือนชำระความกรมท่า กับผู้อื่นเฝ้าด้วยการเบ็ดเตล็ดต่างๆ อีกหลายนาย กรมหมื่นพิชิตเฝ้าทรงโคลงรามเกียรติ์ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อย ทูลขอให้กรมหมื่นประจักษ์ช่วยจัดการที่พระตำหนักทูลกระหม่อมปราสาท เมื่อขณะเสด็จไม่อยู่ และทรงด้วยเรื่องเตเลแกรฟต่าง ๆ ทรงร่างหนังสือให้ท่านมีไปถึงเจ้าพระยาภาณุวงศ์ กรมหมื่นเทวะวงศ์ พระยาภาสเฝ้าทรงการต่าง ๆ จนเวลาย่ำค่ำเสด็จออกขุนนาง รับสั่งให้กรมหมื่นภูธเรศสืบผู้ร้ายรายที่ทรงเซ็นไปคืนนี้นั้นให้ได้ พระยาศรีอ่านบอกกรุงเก่าน้ำฝนต้นข้าวฉะบับ ๑ เมืองวิเชียรขอตั้งหลวงนรินทรโยธาปลัด เป็นเจ้าเมืองบัวชุมฉะบับ ๑ พระนรินทร์อ่านบอกเมืองเพ็ขรบุรีน้ำฝนต้นข้าวฉะบับ ๑ เมืองนครเขื่อนขันธ์ ส่งเงินค่านาฉะบับ ๑ พระยาพิพัฒน์อ่านบอกเมืองนครไชยศรี เรื่องผู้ร้ายยิงขุนพลสงครามฉะบับ ๑ พระยาศรีถวายหนังสือฉะบับ ๑ พระยาพิพัฒน์ถวายหนังสือฉะบับ ๑ กับพระยาศรีทูลว่า เจ้าอุปราชหลวงพระบางจะกราบถวายบังคมลากลับไปเมือง โปรดให้เฝ้าที่พระที่นั่งอมรินทร์ กับให้พระนรินทร์นัดพวกแขกเมืองไทรมาด้วยในเวลาบ่าย ๔ โมงพรุ่งนี้ หลวงโลกทีปพระสิทธิไชย ถวายคำนวณจันทรุปราคา เสด็จขึ้นจากขุนนางเวลาย่ำค่ำเศษ มิสเตอร์คอรกองเอาของเข้ามาขายอีกกับเวลาวันนี้ ห้วนหยาแสง มารดาเจ้าพระยาไทร เข้ามาเฝ้าถวายทองกับสักหลาด กับได้ทรงรับพระราชศาสน์เมืองสวิเดนนอรเวย์​ฉะบับ ๑ เสด็จขึ้นเวลาทุ่มเศษ อนึ่งเมื่อกลางวันนี้ พระยามหามันตรี เฝ้าถวายรายเดือนฝีพายฉะบับ ๑ พระยาประสิทธิ์ถวายจำนวนขุนหมื่นรับตั๋วและเลขสักท้องมือเมืองนครสวรรค์ฉะบับ ๑ เรื่องความมรดก ๒ ฉะบับ

วัน ๖ ๔ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า เสด็จออกทรงโคลงรามเกียรติ์กับพระศรีสุนทรโวหาร พระยาราชสัมภารากรเฝ้าถวายโคลงสุภาสิตฉะบับ ๑ ทรงเซ็นบานแพนกภาษีจากภาษีกระแชง ที่พระยาพิพัฒน์ถวายฉะบับ ๑ เวลาบ่ายโมงเศษเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จออก พระยานรรัตน์เฝ้าด้วยการแซยิดกรมสมเด็จพระสุดารัตนและอื่นๆ พระศรีสุนทรเฝ้าเรื่องโคลงต่างๆ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อยเฝ้าเรื่องโทรเลข เรื่องพระที่นั่งและอื่น ๆ เวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จออกพระที่นั่ง อมรินทรวินิจฉัย พระยาศรีนำแขกเมืองลาวเมืองหลวงพระบางเมืองนครจำปาศักดิ์ เข้าเฝ้ากราบถวายบังคมลากลับไปบ้านเมือง พระราชทานเสื้อผ้าเงินตราตามควร และพระราชทานพานทองใหญ่แก่เจ้าอุปราชเมืองพระบาง ๑ แล้วพระนรินทรราชเสนีนำพระยายุทธการโกศล พระยาสุรพลพิพิธ พระเสนีณรงค์ฤทธิ์รายามุดา และบุตรหลานศรีตวันกรมการเมืองไทร เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ทรงพระราชปฏิสันถารตามธรรมเนียม ​แล้วเสด็จขึ้น พระมหาราชครูพิธีถวายคำนวณจันทรุปราคาที่พระที่นั่งอมรินทร์ฉะบับ ๑ เวลาทุ่มเศษเสด็จออก กรมหมื่นนเรศรเฝ้าครู่หนึ่ง แล้วกรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้า เวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๗ ๕ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าเสด็จออก พระองค์สายเฝ้าด้วยเรื่องจะเสด็จทะเล เวลาเที่ยงเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๓ โมงเสด็จออก พระศรีสุนทรเฝ้าเรื่องโคลงรามเกียรติ์ พระนายไวยเฝ้าเรื่องกระเบื้องวัดพระศรีรัตนศาสดารามและการอื่น ๆ กับถวายหนังสือเรื่องมีผู้เอาทหารสมัครใหม่ไปสักกรมต่างๆ จึงมีพระราชหัตถเลขา ร. ที่ ๒๓๕/๔๓ ถึงกรมพระราชวังฉะบับ ๑ ร. ที่ ๒๓๖/๔๓ ถึงเจ้าพระยามหินทร์ฉะบับ ๑ ให้ชำระส่งคืนมาด้วยเป็นการแผ่นดิน ทูลกระหม่อมพระองค์น้อยเฝ้าด้วยเรื่องพระที่นั่งและอื่น ๆ กรมพิชิตเฝ้าเรื่องกระเบื้องและอื่น ๆ กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้าถวายใบสั่งแซงชั่นและอื่น ๆ ทรงเซ็นตั๋วยืมเงินพระราชทานสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อย นำเบอร์ ๓๗ ในการพระที่นั่ง ฯ พระราชทานพระองค์ประดิษฐนำเบอร์ ๓๘ ล่วงหน้าในการทำหน้าบัน ๒๐ ชั่งรวม ๒ ฉะบับ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จออกขุนนาง ไม่มีราชการอะไรเสด็จขึ้นเวลาย่ำค่ำเศษ เวลาทุ่มเศษเสด็จออก กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้าถวายใบสั่งแซงชั่น​และอื่นๆ ทรงเซ็นตั๋วยืมเงินพระราชทานกรมหมื่นเทวะวงศ์นำเบอร์ ๓๙ ในการล่วงหน้าค่าของแต่งพระที่นั่ง ๕๐๐ ชั่ง เวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๑ ๖ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ครีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๒ โมงเศษเสด็จออกทรงพระราชยานมาประทับท่าราชวรดิฐ ประทับตรัสกับเจ้าพระยาพลเทพ เจ้าพระยามหินทร์ และขุนนางซึ่งมาส่งเสด็จพระราชดำเนินครู่หนึ่ง แล้วเสด็จลงทรงเรือพระที่นั่งเวสาตรีแล่นขึ้นไปตามลำน้ำถึงหน้าวัดเทวราชกุญชรกลับเรือพระที่นั่งเวสาตรีแล่นล่องลงไปตามลำน้ำ ผู้ที่ตามเสด็จพระราชดำเนินนั้นแจ้งอยู่ในสมุดสำหรับเรือเวสาตรีนั้นแล้ว

เวลาเช้า ๔ โมงเศษถึงพระเจดีย์เมืองสมุทรปราการ พระยาพิพัฒนโกษา พระยาสมุทบุรานุรักษ์ กับกรมการเมืองสมุทรปราการ ภรรยาพระยาสมุทและผู้หญิงอื่น ๆ อีกเอาของมาถวาย ครั้นพระราชทานเทียนไปบูชาพระเจดีย์แล้ว เวลา ๕ โมงเศษออกเรือพระที่นั่งแล่นออกปากน้ำ ข้ามสันดอนไปทางทะเลฝั่งตะวันออก คลื่นลมสงบดีไปจนเวลาบ่าย ๔ โมงเศษมีหมอกฝนตั้งมามีคลื่นลมจัดขึ้นฝนตกจนเวลาบ่าย ๕ โมงจึงหาย แต่คลื่นยังมากอยู่เสมอ ด้วยเรือเดินตัดทางสายนอกทีเดียว ระยะออกจากปากน้ำแลเห็นเกาะสีชัง เกาะไผ่ เกาะหลาม เกาะคราม เกาะล้าน แล้วค่ำไม่แลเห็นถนัด

​วัน ๒ ๗ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาย่ำรุ่งถึงเกาะช้าง เรือแล่นนอกเกาะมาก แลเห็นเกาะอยู่ข้างริมฝั่งแต่แลเห็นไม่สู้ชัด คลื่นเวลาเช้ามืดแรงจัดบ้างจนเวลาเช้า ๒ โมงเศษคลื่นค่อยสงบเป็นปกติ ทรงโคลงรามเกียรติ์ไปตามทางผ่านเกาะหมาก เกาะกระดาษ เกาะกูดไป เวลาบ่าย ๔ โมงเศษถึงเกาะกง จอดเรือพระที่นั่งทางด้านใต้ฝั่งนอก ครั้นจอดเรือเสร็จแล้วจึงเสด็จลงเรือพระที่นั่งโบต ๔ กระเชียงพร้อมด้วยสมเด็จพระนางเธอ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ และข้างในที่มาในเรือพระที่นั่ง เจ้าหมื่นไวยวรนารถลงหัวเรือพระที่นั่งกับนายจ่ายงตีกระเชียงไปประพาสหาดทราย ทรงเก็บหอยต่าง ๆ และทรงสุมไฟตามชายหาดนั้น จนเวลาย่ำค่ำเศษเสด็จลงเรือพระที่นั่งกลับมาประทับที่เรือพระที่นั่งเวสาตรี ทอดประทับแรมที่หน้าเกาะนั้นจนเวลา ๑๑ ทุ่มเศษออกเรือพระที่นั่งแล่นลงไปตามฝั่งเกาะ เรือที่มาในคราวเสด็จครั้งนี้เรือเวสาตรีเป็นเรือพระที่นั่ง ๑ เรือนฤเบนทรบุตรเป็นเรือข้างใน ๑ เรือตามเสด็จคือเรืออาเล็กแซนดีร์ ๑ เรือสตรู ๑ เรือยอร์ชทูลกระหม่อมพระองค์ใหญ่ ๑ เรือเมดาของพระยาประภา ๑ เรือแรบิดสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อย เสด็จแต่ไม่ทันเสด็จ

วัน ๓ ๘ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาย่ำรุ่งเศษ เรือพระที่นั่งแล่นเลี้ยวเข้าข้างท้ายเกาะไปจอด​ที่หลังเกาะ แลเห็นฝั่งเป็นท้องคุ้งดูงามดี คลื่นลมสงบเรียบทีเดียว เวลาเช้า ๒ โมงเศษเสด็จลงเรือพระที่นั่งโบต ๔ กระเชียง ผู้ที่ตามเสด็จในเรือพระที่นั่งเหมือนวันก่อน ตีกระเชียงไปข้างท้ายเกาะ แล้วพอเรือพวกทหารเวสาตรีกลับมาบอกว่าบ้านข้างท้ายเกาะไม่มี ก็เสด็จกลับมาจอดเทียบที่เรือจีนขายปลาทอดพระเนตรให้พระองค์เจ้าสายซื้อปลากระเบน แล้วเสด็จมาประทับเทียบเรือพระที่นั่งเวสาตรี เจ้านายกับทหารมหาดเล็กลงเรือกลไฟเล็กซึ่งแขวนเรือเวสาตรีไปนั้น จูงเรือพระที่นั่งแล่นไปตามฝั่งจอดที่เรือนคนซึ่งปลูกอยู่ริมท่าน้ำ ทรงไต่ถามถึงบ้านเรือนต่างๆ แล้วเสด็จประทับพักตามชายหาดครู่หนึ่ง เสด็จลงเรือพระที่นั่งโบต เรือกลไฟจูงมาประทับเรือพระที่นั่งเวสาตรี เวลาบ่าย ๒ โมงออกเรือพระที่นั่งแล่นออกทางท้ายเกาะทางเก่านั้น เดินมาทางหน้านอกกลับขึ้นมาแล้วเลียบริมฝั่งมาเวลาบ่าย ๔ โมงพบเรือแรบิดซึ่งสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อย เสด็จมานั้นทันที่เหนือเกาะกงแล้ว แล่นมาอีกหน่อยหนึ่ง พบเรือกลไฟ ของพระยามนตรี ซึ่งมิสเตอร์อาลบาสเตอร์ไปนั้นแล่นตามมา เวลาบ่าย ๕ โมงเศษแลเห็นเรือสุริยมณฑล ซึ่งสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ไปนั้นจอดอยู่ที่ริมฝั่งเหนือปากน้ำเมืองปัจจันตคิรีเขตต์ จึงแวะเรือพระที่นั่งเข้าไปจอดที่อ่าวนั้น สมเด็จเจ้าพระยาท่านลงเรือโบตมาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทที่เรือพระที่นั่งเวสาตรี เฝ้าอยู่จนย่ำค่ำเศษกลับไป เรือพระที่นั่ง​จอดประทับแรมที่นี้เป็นที่ไม่มีอะไรบัง เวลากลางคืนมีคลื่นบ้าง วันนี้เมื่อมาจากเกาะกง เรือสติมลอนช์ชักขึ้นแขวนบนเรือเวสาตรี ไม่ทันให้เรือสองสตรูชักมาๆ ไม่ถึงหายไป

วัน ๔ ๙ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าคลื่นสงบดี เวลาเช้า ๓ โมงเศษเสด็จลงเรือพระที่นั่งโบตมาประทับเรืออาเลกแซนดีร์แล่นไปเข้าปากน้ำเกาะกงแล่นขึ้นไปตามลำแม่น้ำเวลา ๔ โมงเศษถึงเมืองปัตจันตคีรีเขตต์ เสด็จลงเรือโบตมาขึ้นที่เมืองเสด็จไปทอดพระเนตรที่วัดคงคารามหรือเรียกกันว่าวัดเกาะปอ ทอดพระเนตรในอุโบสถแล้วเสด็จมาประทับที่การเปรียญ พระสงฆ์ลงมาเฝ้ามีพระสงฆ์ ๒๒ รูป พระราชทานเงินสำหรับแจกพระในวัดเป็นเงิน ... แล้วโปรดเกล้า ฯ ให้พระสงฆ์ถวายเทศน์มหาชาติ กัณฑ์มหาพน มัทรี ชูชก มหาราช พระราชทานเงินกัณฑ์ละ ๒ บาทพระพิไชยชลสินธุเจ้าเมืองนำราษฎรมาถวายของต่างๆ พระราชทานเงินแจกให้ตามสมควร พระองค์เจ้าสายกราบบังคมทูลว่าหนองสำหรับปลูกฝีได้เตรียมมาด้วย จึงโปรดเกล้า ฯ ให้พระพิไชยชลสินธุบ่าวร้องให้ราษฎรมาปลูกฝีเสีย เพื่อจะให้กันมิให้ราษฎรเป็นอันตรายด้วยฝีดาษ แล้วยังทรงพระราชดำริเห็นว่า ราษฎรที่ไม่รู้จักคุณของการที่ปลูกฝีนี้จะพากันกลัว​เสีย จะไม่มีผู้ใดมาปลูก จะโปรดให้เอาเงินไปแจกพระราชทานแก่ผู้ที่มาปลูกคนละ ๑ สลึง มีราษฎรมาปลูกเป็นอันมากจนหนองที่เตรียมไปหมด แล้วเสด็จพระราชดำเนินไปทอดพระเนตรภูมิลำเนาบ้านในเมืองนั้นจนถึงเรือนที่อยู่เจ้าเมืองเสด็จลงเรือพระที่นั่งที่ท่าในบ้านเจ้าเมือง เวลาบ่าย ๒ โมงเศษออกเรือพระที่นั่งอาเลกแซนดีร์แล่นกลับมาจนใกล้เรือพระที่นั่งเวสาตรี เสด็จลงเรือพระที่นั่งโบตตีกระเชียงกลับมาประทับเรือพระที่นั่งเวสาตรี เวลาเย็น เจ้าพระยาภาณุวงศ์ซึ่งมาโดยเรืออุบลบุรทิศถึงวันนี้เดินมากับสมเด็จเจ้าพระยาแต่ไปอยู่เสียเกาะช้าง เพิ่งกลับมาวันนี้มาเฝ้าที่เรือพระที่นั่งครู่หนึ่ง แล้วพระพิไชยชลสินธุกับกรมการเมืองปัจจันตคีรีเขตต์มาเฝ้าถวายของ พวกญวนที่มาอาศัยอยู่ในเมืองก็มาถวายหลายคน ทรงแจกเงินพระราชทานเจ้าเมือง ๑๐ ตำลึงปลัดกรมการ ๓ คนๆ ละ ๕ ตำลึงกับพวกที่มาถวายของนั้นตามสมควร จอดประทับแรมที่นี้อีกคืน ๑ จนเวลา ๘ ทุ่ม ออกเรือพระที่นั่ง แล่นกลับขึ้นมาเดินเรือพระที่นั่งเลียบริมฝั่ง

วัน ๕ ๑๐ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าโมงเศษ ถึงเกาะกระดาษจอดทอดสมอเรือพระที่นั่งที่หน้าเกาะด้านในเกราะหมาก เสด็จลงเรือพระที่นั่งโบตตีกระเชียงไป ​ขึ้นประทับทรงเก็บหอยต่างๆ ที่บนเกาะนั้น แล้วมาประทับเสวยที่ใต้ต้นสนในเกาะใหญ่ ริมทางถนนทรายที่จะข้ามไปเกาะเล็กนั้น ทรงประพาสอยู่จนเวลาบ่าย ๓ โมงเศษ เสด็จลงเรือพระที่นั่งโบตกลับมาประทับที่เรือพระที่นั่งเวสาตรี เวลาบ่าย ๔ โมงเศษ ออกเรือพระที่นั่งแล่นมาตามระยะทางริมฝั่งนั้นเดินทางหน้าเกาะช้างไป จนถึงที่สลักเพ็ชร์ ก็เป็นเรือพระที่นั่งเข้าในอ่าวทอดสมอจอดประทับแรมที่นั่นวัน ๑ วันนี้เรือสองสตรูที่พลัดไปกลับมาถึง

วัน ๖ ๑๑ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๒ โมงเสด็จลงทรงเรือพระที่นั่งโบตตีกระเชียงเข้าไปตามอ่าวสลักเพ็ชร์เข้าในคลองไปจนถึงบ้านคน เสด็จขึ้นไปประทับตรัสไต่ถามกิจสุขทุกข์ต่างๆ ผู้ที่กราบทูลอยู่ที่นั้นชื่อนายติ้นเป็นพระญาติกับพระองค์เจ้ายิ่งเยาวลักษณ์ ประทับตรัสอยู่ครู่หนึ่งเสด็จไปทอดพระเนตรไร่นาเรือกสวนที่ทำอยู่ในที่นั้น แล้วเสด็จกลับมาประทับที่ริมธารท่าขึ้นเสด็จลงสรงน้ำในลำธาร แล้วเสด็จประทับในเรือพระที่นั่ง ทรงแจกเงินพระราชทานชาวบ้านนั้นสิ้นเงิน...บาท-ปลีกแล้วเสด็จกลับมาตามทางเดิม ประทับเรือพระที่นั่งเวสาตรี เวลาเที่ยงเศษแล้ว นายติ้นจึงนำฟองเป็ดมาถวาย ทรงพระกรุณาด้วยเป็นคนรู้กราบเพ็ดกราบทูลคล่องแคล่ว พระราชทานเงินเพิ่มให้​อีก ๓ ตำลึงเวลาบ่าย ๒ โมงเศษออกเรือพระที่นั่งแล่นลงไปทางท้ายเกาะอ้อมมาเข้าหลังเกาะ ถึงปากคลองที่จะเข้าไปที่น้ำตก หยุดเรือพระที่นั่งเวสาตรี เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จลงเรือพระที่นั่งโบตตีกระเชียงเข้าไปในลำคลอง แต่คลองนี้ต้องติดตื้นเรือกะทบศิลาทุกเที่ยวจนถึงทางท่าขึ้น พระยาตราดจัดทำเป็นสะพานและถางทางไว้ดีกว่าคราวก่อนๆ เสด็จขึ้นทรงพระราชดำเนินไปตามทางจนถึงที่น้ำตกเสด็จขึ้นไปจนถึงที่น้ำตกชั้นบน ผลัดพระภูษาสรงน้ำในลำธารที่น้ำตกลงมานั้นแล้ว เสด็จกลับลงมาสรงที่ชั้นล่าง จนเวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จกลับมาประทับเรือพระที่นั่งเวสาตรี เวลาย่ำค่ำเศษออกเรือพระที่นั่ง แล่นมาถึงเหนือเกาะทอดสมอเรือพระที่นั่งรับน้ำมาขึ้นเรือพระที่นั่ง พระยาตราดมาเฝ้า ทรงไต่ถามถึงระยะทางที่จะไปเมืองตราดต่าง ๆ หลวงชลยุทธโยธินทร์ มิสเตอร์อาลบาสเตอร์เฝ้าอยู่ด้วย เวลา ๗ ทุ่มเศษออกเรือพระที่นั่งแล่นกลับเดินลงไปตามระยะทาง เวลา ๑๑ ทุ่มเศษถึงปากน้ำเมืองตราด ออกเรือพระที่นั่งที่นอกปากน้ำนั้น

วัน ๗ ๑๒ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาย่ำรุ่งเศษเสด็จลงทรงเรือพระที่นั่งโบตตีกระเชียงไปขึ้นประทับบนเรือสองสตรู ออกเรือพระที่นั่งเข้าในอ่าวเข้าปากน้ำเดินไปตามลำแม่น้ำๆ อ้อมคดเคี้ยวมาก ผู้นำร่องบอกว่าถึง ๓๒ อ้อม ​เวลาเช้า ๓ โมงเศษถึงเมืองตราด พระยาพิพิธพิไสยสุนทรการเจ้าเมืองนำร่องมาในเรือพระที่นั่ง พวกกรมการจัดแต่งที่รับเสด็จตามสมควรเพราะเป็นการเร็ว เริ่มจะเสด็จเมื่อคืนนี้ เสด็จขึ้นจากเรือพระที่นั่งเสด็จไปทอดพระเนตรบ้านเรือนต่าง ๆ และเสด็จไปประพาสตราด ทรงซื้อผ้าพื้นผ้าขาวผ้าลายผ้าเช็ดปากต่างๆ แล้วเสด็จกลับมาตามทางไปประทับทอดพระเนตรที่บ้านพระยาตราด แล้วเสด็จกลับมาประทับที่ปะรำที่ทำขึ้นไว้ริมท่า เจ้าเมืองกรมการราษฎรพากันจัดของต่างๆมาถวาย ทรงแจกเสื้อผ้าพระราชทานตามธรรมเนียม เวลา ๕ โมงเศษเสด็จกลับลงทรงเรือพระที่นั่งสองสตรู แล่นกลับออกมาถึงเรือพระที่นั่งเวสาตรี เวลาบ่าย ๒ โมงเศษเรือสองสตรูเทียบกับเรือพระที่นั่งเวสาตรีเสด็จขึ้นบนเรือพระที่นั่ง แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานผ้าพื้นสีเขียวแก่กับผ้าขาวม้าลายแก่พระบรมวงศานุวงศ์ข้าราชการบรรดาซึ่งตามเสด็จพระราชดำเนินนั้นทั่วกันแล้ว เวลาบ่าย ๕ โมงเศษออกเรือพระที่นั่งแล่นกลับขึ้นมาตามระยะทางริมฝั่ง อนึ่งต้นสนที่บ้านพระยาตราดปลูกไว้ว่าเอามาแต่เกาะกง โปรดว่างามดี ทรงสั่งให้เจ้าพระยาภาณุวงศ์ไปจัดเข้าไปปลูกที่กรุงเทพ ฯ ด้วย

วัน ๑ ๑๓ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาย่ำรุ่งแล้วพ้นช่องเสม็ดมา เวลาเช้า ๓ โมงเศษถึงช่อง​แสมสาร ทอดสมอเรือพระที่นั่งที่ในช่องแหลมเพราะเป็นที่กำหนดระยะทางที่จะเสด็จขึ้นประพาสด้วย แต่ที่นี่ไม่มีอะไรเป็นแต่แหลมเท่านั้น ไม่ได้เสด็จขึ้น รอรับน้ำแล้ว เวลา ๔ โมงเศษออกเรือพระที่นั่งแล่นขึ้นมาตามระยะทาง เวลาบ่าย ๒ โมงเศษถึงแหลมพัทธยาทอดสมอจอดเรือพระที่นั่งหน้าแหลม เสด็จลงทรงเรือพระที่นั่งโบตไปประทับที่บนฝั่ง ทรงเก็บกรวดและหอยต่างๆ และต้นกัลปังหา มีกระต่ายในที่แหลมนี้ ได้พบตัวหนึ่งแต่วิ่งเข้าป่าไป แล้วเสด็จมาประทับที่ศาลาที่ทำไว้ที่นั่น พอจัดเครื่องเสด็จก็เสด็จประทับเสวยที่ชายหาด กองไฟที่บนหาดนั้น ด้วยนายสรพลเก็บดอกเข็มทะเลไปถวายสมเด็จพระนาง โปรดว่างาม จึ่งให้นายสรพลนำทหารไปขุดมาเวลาย่ำค่ำเศษ เสด็จกลับมาประทับเรือพระที่นั่งเวสาตรี จอดประทับแรมที่นี้ จนเวลา ๒ ยามออกเรือพระที่นั่งแล่นขึ้นมา

วัน ๒ ๑๔ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าโมงเศษเข้าปากน้ำเจ้าพระยา เวลา ๒ โมงเศษถึงเมืองสมุทรปราการ กรมการมาเฝ้า ภรรยากรมการจัดของมาถวายตามเคย รอเรือพระที่นั่งอยู่จนเวลา ๓ โมง ออกเรือพระที่นั่งแล่นขึ้นมาตามลำแม่น้ำถึงท่าราชวรดิฐ เวลาเที่ยงเศษ มีพระบรมวงศานุวงศ์ข้าราชการมาคอยรับเสด็จ ครั้นประเทียบเรือพระที่นั่งเสร็จแล้ว ​เสด็จขึ้นประทับพระที่นั่งราชกิจวินิจฉัย ตรัสกับเจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรงค์ เจ้าพระยาศรีพิพัฒน์ และข้าราชการอื่นๆ อีก ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ พระราชทานผ้าพื้นแจกพระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการที่มานอนเฝ้าวังนั้น แล้วเสด็จขึ้นทรงพระราชยานเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง เวลา ๔ ทุ่มเศษมีจันทรุปราคาจับเวลาใดไม่แน่ด้วยเมฆมีติดดวงจันทร์เสีย ต่อเมฆเปิดจึงแลเห็นพระจันทร์จับอยู่ แล้วเสด็จออกผลัดทรงพระภูษาโขมพัสตร์ เสด็จขึ้นพระแท่นสรงพระมุรธาภิเษกตามราชประเพณี แล้วทรงพระภูษาตามวันเสด็จประทับพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงแจกเงินพระราชทานพระบรมวงศานุวงศ์ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยตามสมควรโดยลำดับแล้ว เวลา ๒ ยามเศษเสด็จขึ้น

วัน ๓ ๑๕ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาบ่ายโมงเศษ เสด็จออก กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้าครู่หนึ่ง แล้วทอดพระเนตรนกพิลาบจนเวลาบ่าย ๒ โมงเศษเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จออก กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้า แล้วพระศรีสุนทรโวหารเฝ้าด้วยเรื่องโคลงรามเกียรติ์ เวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จขึ้นประทับที่ชาลาหน้าอัฑฒจันท์ด้านตะวันตก พระที่นั่งบรมราชสถิตย์มโหฬาร กรมพระราชวังบวรสถานมงคลเข้ามาเฝ้ากราบ​ถวายบังคมลาไปงมแร่ เฝ้าอยู่จนเวลาย่ำค่ำเศษกราบถวายบังคมลากลับไป เสด็จลงพระตำหนักกรมสมเด็จพระสุดารัตนราชประยูร มีสวดมนต์ ในการทำบุญวันประสูติรอบที่ ๖ ประทับตรัสกับพระบรมวงศานุวงศ์ข้าราชการจนเวลายามเศษกลับออกมา แต่ยังประทับอยู่ที่นั้น

วัน ๔ ๑ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้ามีเลี้ยงพระที่พระตำหนักกรมสมเด็จพระสุดารัตนราชประยูรในการทำบุญวันประสูติแต่ไม่ได้เสด็จลง เวลาบ่ายเสด็จออก กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้า และกรมหมื่นพิชิต พระศรีสุนทรเฝ้าด้วยเรื่องโคลงต่าง ๆ เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จขึ้น เวลาเย็นเสด็จออก มองซิเออร์ยุกิงแกรซีกลับมาจากเมืองยุโรปเอาหมอนมาถวาย ๔ ใบ ทรงปราศรัยตามธรรมเนียม พระองค์เจ้าดิศวรกุมารเฝ้าถวายหนังสือขอตั้งนายอิ่มซายันต์เมเยอร์เป็นหลวงราชนรานุรักษ์และผู้อื่นๆอีก เวลาค่ำเสด็จขึ้นทรงเครื่องเสด็จลงพระตำหนักกรมสมเด็จพระสุดารัตนราชประยูรตรัสกับพระบรมวงศานุวงศ์ฝ่ายหน้าฝ่ายในจนเวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๕ ๒ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้ามีเลี้ยงพระที่พระตำหนักกรมสมเด็จพระสุดารัตนราช​ประยูรเหมือนเวลาวานนี้ เวลาบ่ายเสด็จออกทรงโคลงรามเกียรติ์แล้วกรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้า ทรงพระราชหัตถเลขาถึงสมเด็จเจ้าพระยา ร.ที่ ๒๓๘/๔๓ เรื่องราชการเมืองไทรบุรีฉะบับ ๑ กรมหมื่นพิชิตเฝ้า ทอดพระเนตรนกและอื่น ๆ พระยามนตรีเฝ้าด้วยราชการต่างๆ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จขึ้น เวลาย่ำค่ำเศษเสด็จออกทรงพระราชหัตถเลขาถึงกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ร. ที่ ๒๓๙/๔๓ ด้วยเรื่องทหารสมัครที่เจ้าหมู่เดิมเอาไปสักเสีย ทรงขอบพระทัยที่วังหน้าเห็นแก่การแผ่นดินชำระส่งคืนมา ถึงสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ ร. ๒๔๐/๔๓ สั่งให้ลงมือแจกเบี้ยหวัดวันจันทร์เดือนอ้ายแรม ๖ ค่ำ ถึงพระยาราชภักดิ์ ร. ที่ ๒๔๑/๔๓ สั่งเบี้ยหวัดข้างในวังหน้า แล้วเสด็จลงพระตำหนักกรมสมเด็จพระสุดารัตนราชประยูร วันนี้พระสงฆ์ ๕ รูปสวดสะเดาะพระเคราะห์ โหรบูชานพเคราะห์ จบเวลา ๒ ยามเศษ ครั้นถึงเวลาตรงกับวันประสูติของท่านจึงสรงน้ำพระพุทธมนต์ตามเคย ครั้นสรงเสร็จแล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ พระราชทานพระราชหัตถเลขา ร. ที่ ๒๓๗/๔๓ พระราชทานพรและแหวนประดับเพ็ชร์วง ๑ นาฬิกาตั้งเรือน ๑ เงินเท่าพระชนมพรรษาปีละ ๕ ตำลึง ๖๓ รอบ เป็นเงิน ๑๕ ชั่ง ๑๕ ตำลึง เวลายามเศษเสด็จขึ้น

​วัน ๖ ๓ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าพระสงฆ์ ที่สวดสะเดาะพระเคราะห์เมื่อคืนนี้นั้น รับพระราชทานฉันที่พระตำหนัก กรมสมเด็จพระสุดารัตน์ ตามธรรมเนียม มีเทศนาทั้งสามวัน เวลาบ่ายวันนี้มีเวียนเทียนสมโภชตามเคยเป็นสิ้นงาน เวลาบ่ายเสด็จออก กรมหมื่นภูธเรศเฝ้า แล้วพระยาราชสัมภารากร พระยาศรีสุนทร เฝ้าถวายโคลงต่างๆ ทรงเซ็นใบอนุญาตที่วิสุงคามสีมาวัดเกาะปอ แขวงเมืองประจันตคีรีเขตต์ฉะบับ ๑ กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้า ทรงเซ็นตั๋วนำเบอร์ ๘๘๖ ใช้เงินค่าของต่างๆ ที่ทรงซื้อมิสเตอร์กอคอง ฉะบับ ๑ ทรงพระราชหัตถเลขาถึงเจ้าพระยาสุรวงศ์ เรื่องพระยามนตรีคืนเรือแรบิดให้รับไว้ พระองค์สายเฝ้าแล้วเวลาบ่ายเฝ้า ๕ โมงเศษเสด็จออกขุนนาง พระยาราชวรานุกูลอ่านบอกเมืองพิษณุโลกขอขึ้นสำหรับบ้านเมืองไปเปลี่ยนของเก่าที่ชำรุดฉะบับ ๑ ขอที่เป็นวิสุงคามสีมา ๓ พระอารามฉะบับ ๑ พระนรินทร์อ่านบอกเมืองสงขลาส่งต้นไม้เงินทองฉะบับ ๑ ส่งเงินส่วยทองฉะบับ ๑ ส่งเงินส่วยอากรผลประโยชน์ฉะบับ ๑ ส่งดีบุกส่วยฉะบับ ๑ ส่งกระวานกันแชงเข้ามาฉะบับ ๑ เรื่องการแจกตั๋วพิมพ์ฉะบับ ๑ เรื่องปืนที่คอเวอนเมนต์อเมริกันยินดีให้แก่รายากุบองที่ช่วยเรืออเมริกันที่แตกนั้นได้ให้แก่เจ้าเมืองสายบุรีฉะบับ ๑ เรื่องเมืองตรังตานูว่าน้ำมากขอเลิกพลับพลา​รับเสด็จก่อนฉะบับ ๑ ขอที่ผูกพัทธสีมาฉะบับ ๑ บอกพระอนุรักษ์ภูเบศร์ผู้ช่วยถึงแก่กรรม ขอหีบศิลาหน้าเพลิงฉะบับ ๑ บอกเมืองตรังตานูได้รับพระราชทานของในการพระเมรุฉะบับ ๑ เรื่องเกิดอหิวาตกโรคยังไม่ได้เสด็จพระราชดำเนินเมืองตะวันตกขอเลิกพลับพลารับเสด็จเสียก่อน ด้วยน้ำเหนือมากฉะบับ ๑ พระยาพิพัฒน์อ่านบอกเมืองสมุทรสงครามบอกพระวินัยมุนีวัดอัมพวันถึงมรณภาพฉะบับ ๑ พระราชทานใบอนุญาตที่วิสุงคามสีมาวัดเกาะปอฝากพระยาพิพัฒน์ให้ส่งไปถวายพระสงฆ์วัดเกาะปอเมืองประจันตคีรีเขตต์ที่ขอพระราชทานเมื่อเสด็จพระราชดำเนินไปนั้น พระราชทานสัญญาบัตรตั้งหลวงนนทเสนเป็นพระนนทเสน จมื่นไชยภรณ์ถวายหนังสือเรื่องทาสนายเพ่งบุตรพระยาภาสกรวงศ์ ที่โปรดให้ไปไล่เลียงดูว่าติดมาแต่เมื่อไรนั้น โปรดว่ายังน้อยวันอยู่ให้จำไว้ที่ตรางตำรวจก่อน หลวงสวัสดิ์นัคเรศถวายหนังสือฉะบับ ๑ เวลาย่ำค่ำเศษเสด็จขึ้น อนึ่งเมื่อเช้านี้หมอเกาแวนเข้ามาปลูกพระยอดที่พระกรข้างซ้ายจึงเสด็จออกขุนนางที่ห้องเขียว เพราะทรงฉลองพระองค์ไม่ได้

วัน ๗ ๔ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าพระศรีสุนทรเฝ้า ทรงโคลงรามเกียรติ์ จนเวลาเที่ยง​เศษเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จออก กรมหมื่นพิศาลบวรศักดิ์เฝ้าถวายหีบลงยาเครื่องยศที่พระราชทานใหม่นั้นคืนด้วยมีอยู่แล้ว โปรดพระราชทานกาทองใบ ๑ พระองค์เจ้าหัสดิน พระองค์เจ้าฉายเฉิด เฝ้าถวายฤกษ์ที่จะตั้งกรมพระราชทานเงินช่วยองค์ละ ๕ ชั่งตามเคยมา พระยานรรัตน์เฝ้าทรงเซ็นเรื่องราวพระนมเปลี่ยน เรื่องความมฤดกให้ชำระ พระยาเจริญเฝ้าเรื่องความต่าง ๆ แล้วถวายหนังสือ ๒ ฉะบับ เรื่องมฤดกนายเจิม นายแฉล้ม ฉะบับ ๑ เรื่องขุนอินทรรักษาเป็นหนี้จีนฉะบับ ๑ เรื่องมฤดกนายเจิม นายแฉล้มนั้นทรงเซ็นไปแจ้งอยู่ในเรื่องราวแล้ว เรื่องขุนอินทร์นั้นโปรดให้จำตามธรรมเนียม เสด็จออกพระเฉลียง กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้า แล้วพระยาภาสเฝ้าด้วยการร้อยปี โปรดให้สั่งผ้าไตรและอื่นๆ แก่ท้าวภัณฑสารนุรักษ์ แล้วทรงโคลงอยู่กับพระศรีสุนทร กรมหมื่นพิชิต จนเวลาค่ำ กรมหมื่นภูเรศเฝ้าทูลเตือนแซงชั่นในการเอกษฮิบิเชน ทรงเซ็นพระราชทานให้เป็นเงิน ๑,๐๐๐ ชั่ง แล้วทรงไดอรีและอื่นๆ จนเวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๑ ๕ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าพระศรีสุนทรโวหารเฝ้า ทรงโคลงรามเกียรติ์ กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้า ทรงพระราชหัตถ์พระราชทานพรและเงินในการแซ​ยิดกรมขุนบดินทร์ไพศาลโสภณ ร.ที่.../๔๓ ถึงสมเด็จกรมพระ ร.ที่../๔๓ เรื่องความมองโปงยะฉะบับ ๑ กับพระราชหัตถ์ไปรเวต ถึงมอดินในการที่มากรุงเทพ ฯ ฉะบับ ๑ กรมหมื่นพิชิตเฝ้าเรื่องโคลง ทรงเซ็นใบเบี้ยหวัดพระสงฆ์ที่จะแจกพรุ่งนี้ พระนายไวยเฝ้าถวายหนังสือต่างๆ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จออกขุนนาง พระนรินทร์อ่านบอกเมืองภูเก็ต แก้ความเรื่องที่ต่อว่าไปว่าเรือรบรูเชียมาจอดทำแผนที่ เหตุใดจึงไม่บอกเข้ามาฉะบับ ๑ เรื่องห้ามไม่ให้ขายอาวุธให้แก่พะม่าฉะบับ ๑ ใบบอกเมืองพังงา เรื่องห้ามไม่ให้ขายอาวุธให้แก่พะม่าฉะบับ ๑ พระยาพิพัฒน์อ่านบอกเมืองนครชัยศรี เรื่องผู้ร้ายลักมันแล้วปล้นตีเจ้าเรือนฉะบับ ๑ เมืองสมุทรสงครามเรื่องผู้ร้ายปล้นฉะบับ ๑ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ตั้งตำแหน่งข้าราชการ ๓ นาย คือ หม่อมราชวงศ์ ชิต แบนด์มาสเตอร์ เป็นหลวงวาทิศประเทศ นายอิ่ม ซายันต์เมเยอ เป็นหลวงราชนรารักษ์ นายผัน สารวัตร เป็นขุนสมัครสมานพล นายช่วง บุตรพระศรีสุนทร เป็นขุน หมื่นฤทธิจำนงเป็น.... นายพลอย กรมรักษาพระองค์เป็น .... เวลาย่ำค่ำเสด็จขึ้นทรงเซ็นตั๋วนำเบอร์พระราชทานเจ้าหมื่นไวยวรนารถ ค่าทำสวนสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเงิน ... พระราชทานหมื่นระงับวาตานำเบอร์ ... ตามที่กราบทูลขอไปมีภรรยาใหม่เงิน ๓ ชั่ง ทรงบัญชีเบี้ยหวัดโคลงและไดอรี่ จนเวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

​วัน ๒ ๖ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าพระบรมวงศานุวงศ์ที่ทรงผนวชเสด็จมาฉันที่พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เวลาเที่ยงเศษเสด็จออกทรงจุดเทียนนมัสการและเครื่องสังเวยพระสยามเทวราชและสมโภชก้อนทองและถุงเงินเบี้ยหวัดแล้ว พระศรีสุนทรโวหารอ่านประกาศเบี้ยหวัด แล้วพระราชทานใบเบี้ยหวัดแด่พระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งทรงผนวชนั้นก่อนเป็นปฐม ครั้นพระสงฆ์ถวายพระพรลาไปแล้ว เสด็จออกขุนนาง พระนรินทร์อ่านบอกเมืองพังงาส่งเงินภาษีผลประโยชน์ฉะบับ ๑ พระยาศรีนำหลวงภักดีณรงค์กราบถวายบังคมลาไปราชการเมืองเชียงใหม่ แล้วเสด็จไปประทับที่พระเฉลียงพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยด้านตะวันออก ทอดพระเนตรแจกเบี้ยหวัดโหรพราหมณ์และข้าราชการกรมต่าง ๆ ตามลำดับ เวลาบ่ายโมงเศษเสด็จขึ้นทอดพระเนตรแจกเบี้ยหวัดข้างในแล้ว เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จออกทรงโคลงกับพระศรีสุนทร แล้วทรงเรื่องเรือซ้นบิ้มที่จะขายนั้นกับพระยาประภา หลวงนายฤทธิ์ถวายฎีกา นายชื่นสับเลบเตนแนนต์ทหารหน้า กล่าวโทษตระลาการศาลต่างประเทศเรื่องกดขี่ความของภรรยา กรมหมื่นภูธเรศถวายคำปรึกษาโทษจีนหนำซึ่งฆ่าจีนพวกกันตาย กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้าเรื่องปัลเครฟจะทูลลาไปลพบุรี พระนายไวยเฝ้าเรื่องวังสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เวลาทุ่มเศษเสด็จขึ้น

​วัน ๓ ๗ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เสด็จออกประชุมเสนาบดีตามเคย ผู้ที่มาประชุมนั้นคือ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอพระองค์น้อย ๑ เจ้าพระยาสุรวงศ์ ๑ เจ้าพระยาภาณุวงศ์ ๑ เจ้าพระยาพลเทพ ๑ เจ้าพระยามหินทร์ ๑ เจ้าพระยาศรีพิพัฒน์ ๑ ทรงปรึกษาด้วยเรื่องเมืองไทรและการที่จะโปรดเกล้า ฯ ให้กรมหมื่นเทวะวงศ์ออกไปแก้ไขข้อหนังสือสัญญาตามที่สมเด็จเจ้าพระยากราบบังคมทูลพระกรุณาขอนั้น เวลาบ่ายโมงเศษเลิกประชุม เสด็จทรงแจกเบี้ยหวัดข้างใน ที่พระที่นั่งไพศาล แล้วเสด็จออก พระที่นั่งอมรินทร์ ประทับพระที่นั่งโธรนออกขุนนาง พระราชวรานุกูลอ่านบอกเมืองนครราชสีมา เรื่องผู้รักษาตึกดินลักดินดำในตึกขายฉะบับ ๑ พระนรินทร์อ่านบอกเมืองกาญจนบุรีส่งเงินส่วยฉะบับ ๑ พระยาพิพัฒน์อ่านบอกเมืองนนท์ เรื่องผู้ร้ายปล้นจับได้คน ๑ แต่ยังไม่รับเป็นสัตย์ฉะบับ ๑ แล้วเสด็จประทับที่แจกเบี้ยหวัด ทอดพระเนตรแจกเบี้ยหวัดกรมต่าง ๆ จนเวลา ๔ โมงเศษเสด็จขึ้น เสด็จออกพระที่นั่งบรมราชสถิตย์มโหฬาร กรมหมื่นเทวะวงศ์ พระองค์เจ้าสาย มิสเตอร์ อาลบาสเตอร์ เฝ้าด้วยเรื่องสัญญาและอื่น ๆ จนเวลาย่ำค่ำเศษ และทรงโคลงรามเกียรติ์และไดอรี่จนเวลายามเศษเสด็จขึ้น

​วัน ๔ ๘ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาบ่าย ๓ โมง เสด็จออกทรงปิดทองหนังสือ แล้วพระองค์เจ้าสาย พระยาอภัยรณฤทธิ์ หลวงภักดีณรงค์เฝ้า แล้วพระยาภาสเฝ้าเรื่องการร้อยปี และอื่น ๆ พระองค์เจ้าสายเฝ้าด้วยการต่าง ๆ จนเวลาบ่าย ๕ โมงเศษ เสด็จออกไปทอดพระเนตรการวัดพระศรีรัตนศาสดารามตามเคย แล้วเสด็จมาประทับที่มิวเซียม ทอดพระเนตรรูปปั้นต่าง ๆ ที่มิสเตอร์อาลบาสเตอร์เอามาแต่เมืองนอกจนเวลาทุ่มเศษเสด็จกลับในพระบรมมหาราชวัง กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้าจนเวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๕ ๙ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเที่ยงเศษ เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เสด็จออกไปประทับพระที่นั่งโธรนออกขุนนาง พระยาราชวรานุกูลอ่านบอกพระยาเทพประชุนฉะบับ ๑ ศุภอักษรเจ้านครเชียงใหม่ฉะบับ ๑ เรื่องพะม่าจะมาตั้งเมืองเชียงแสนทั้ง ๒ ฉะบับ แล้วเสด็จประทับทอดพระเนตรแจกเบี้ยหวัดจนเวลาบ่ายโมงเศษ เสด็จขึ้นทอดพระเนตรแจกเบี้ยหวัดข้างในที่พระที่นั่งไพศาลแล้วเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๔ โมงเศษ ทรงฉลองพระองค์ครึ่งยศดำ ทรงตราเล็กและดวงสตาร์จุลจอมเกล้า เสด็จออกพระที่นั่งบรมราชสถิตย์มโหฬารพร้อมด้วยข้า​ราชการฝ่ายทหารยืนโดยลำดับ เจ้าพนักงานกรมวังและกรมท่านำมิสเตอร์มุเลอกงสุลสวิเดนนรเวย์เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ถวายพระราชศาสนสมเด็จพระเจ้าออสคาที่ ๒ พระเจ้ากรุงสวิเดนและนรเวย์ ทรงประทับยืนขึ้นทรงรับพระราชศาส์นและตรัสในการที่ทรงยินดีรับพระราชศาส์นแล้ว เสด็จประทับพระเก้าอี้ตรัสปราศรัยตามธรรมเนียมครู่หนึ่งแล้ว แขกเมืองก็กราบถวายบังคมลา กลับไปประทับที่พระเฉลียง มิสเตอร์อาลบาสเตอร์เฝ้า แล้วพระยามนตรีเฝ้าเรื่องเมืองไทรทั้งนั้น แล้วพระองค์เจ้าสาย พระยาภาสเฝ้า เวลาย่ำค่ำเศษเสด็จขึ้น เวลาทุ่มเศษเสด็จออก กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้าจนเวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๖ ๑๐ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาบ่าย เสด็จออกในออฟฟิศตามเคย เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยประทับพระที่นั่งโธรนเสด็จออกขุนนาง พะยาราชวรานุกูลอ่านบอกเมืองสุโขทัยขอปืนขึ้นไปเปลี่ยนปืนที่ชำรุดไว้ใช้ราชการบ้านเมือง กับปืนที่จ่ายราชการไปทัพฮ่อ ผู้รับไปตายในกองทัพจะควรให้เร่งเอากับบุตรภรรยาหรืออย่างไร ใบบอกเมืองพิไชยขอเงินค่านาไปซื้อข้าวขึ้นฉางไว้จ่ายราชการ จึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ว่าปืนที่ผูรับไปได้รบ​ตายในกองทัพหาควรจะเร่งเอาแก่บุตรภรรยาไม่ แล้วเสด็จไปประทับทอดพระเนตรแจกเบี้ยหวัดกรมต่างๆ จนเวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จขึ้นออกประทับพระเฉลียง พระศรีสุนทรเฝ้าเรื่องโคลงรามเกียรติ์ พระองค์ทองแถมเฝ้าถวายซองบุหรี่เพ็ชร์ ที่จะพระราชทานสมเด็จเจ้าพระยา ทรงซื้อไว้ รอยเพ็ชร์หลุดให้ไปฝังเติมนั้น และถวายโมราหลังหีบด้วย สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอพระองค์น้อยเฝ้า พระราชทานหนังสือสมเด็จเจ้าพระยาเรื่องเมืองไทรให้ทอดพระเนตร ทรงปรึกษาด้วยการเมืองไทรต่าง ๆ และทูลเรื่องเตเลแกรฟและอื่น ๆ จึงทรงพระราชหัตถเลขา ร.ที่ ๒๔๕/๔๓ ถึงเจ้าพระยาสุรวงศ์ ให้พระยาพระรามไปทำการโทรเลขกับมิสเตอร์แมกกาตีด้วย พระยาสมุทรบุรานุรักษ์เฝ้า พระราชทานเหรียญรางวัลในการตั้งโรงรักษาคนไข้และทรงด้วยการต่างๆ พระนายไวยเฝ้าจนเวลาย่ำค่ำเศษเสด็จขึ้น เวลาทุ่มเศษเสด็จออกทรงเรื่องเมืองไทรบุรีกับกรมหมื่นเทวะวงศ์ และทรงถามข่าวพระยาภาสกรวงศ์ที่ภรรยาป่วย แล้วทรงร่างพระราชหัตถ์ถึงสมเด็จเจ้าพระยาและทรงไดอรี และอื่น ๆ จนเวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๗ ๑๑ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาบ่ายทรงร่างพระราชหัตถ์ถึงสมเด็จเจ้าพระยา และทรงการ​ต่าง ๆ ตามเคย เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เสด็จประทับพระที่นั่งโธรนออกขุนนาง พระนรินทร์อ่านบอกเมืองกระบี่เรื่องเงินภาษีผลประโยชน์และเงินภาษีฝิ่น และเงินค่านา การที่จะเดินประเมินนาฉะบับ ๑ แล้วเสด็จไปประทับทอดพระเนตรแจกเบี้ยหวัดข้าราชการกรมต่าง ๆ จนเวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จขึ้นออกพระเฉลียง ทรงร่างพระราชหัตถ์ถึงสมเด็จเจ้าพระยาเรื่องเมืองไทรบุรี และทรงการต่าง ๆ กับกรมหมื่นเทวะวงศ์ และพระราชหัตถ์นำถึงเจ้าพระยาสุรวงศ์ โปรดให้เขียนแล้วฉะบับ ๑ แต่ฉะบับ ร. ที่ ๒๔๖/๔๓ ถึงเจ้าพระยาสุรวงศ์ ให้ส่งพระราชหัตถ์ให้สมเด็จเจ้าพระยา และทรงชี้แจงว่าที่ทรงไปดังนั้น ไม่ได้ทรงเห็นแก่หน้าเจ้าพระยาไทรที่ตาย จึงได้โปรดช่วยให้ตนกูฮามิส ที่ทรงนั้น เพราะทรงพระราชดำริเห็นการหลายอย่างก็ถัวพระราชประสงค์นี้จะคลาดเคลื่อนไป จะเป็นที่หยุกหยิกแก่บ้านเมืองยิ่งกว่าที่จะให้แก่ตนกูเต่นเป็นก็ไม่ทรงดื้อดึง แล้วแต่จะเห็นพร้อมกัน แล้วทรงไดอรีและการต่างๆจนเวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๑ ๑๒ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาบ่ายเสด็จออก ทรงพระราชหัตถ์ถึงสมเด็จเจ้าพระยาเรื่องการเมืองไทรบุรี ร. ที่ ๒๔๗/๔๓ แล้วพระยาเจริญมาเฝ้ากราบทูล​เรื่องความนายชื่นถวายหนังสือแก้ความที่กล่าวโทษนั้นว่า ฯ พณ ฯ มหาโกษาธิบดีสั่งให้ชำระแล้วทรงคำปรึกษาโทษผู้ร้ายฆ่ากันตาย ๒ ฉะบับ เสด็จออกขุนนาง พระยาราชวรานุกูลอ่านบอกพระยามหานุภาพ ผู้ว่าราชการเมืองโคราช เรื่องความผู้ร้ายเมืองลาว เจ้าเมืองกรมการชำระลงเอาเงินแก่ราษฎรเสียให้กองซูกว่า ๘๐ ชั่ง เสด็จขึ้นจากขุนนางแล้วทรงการต่าง ๆ จนเวลา ๒ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น

วัน ๒ ๑๓ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๕ โมงเศษเสด็จออกพระเฉลียงพระองค์สายเฝ้า แล้วกรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้ารับสั่งเรื่องราชการต่างๆ แล้วพระศรีสุนทรเฝ้าเรื่องโคลงรามเกียรติ์ เวลาบ่าย ๒ โมงเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๔ โมงเสด็จออก กรมหมื่นประจักษ์ กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้า แล้วเจ้าพระยาพลเทพเฝ้า ด้วยวันนี้เป็นวันประชุมเสนาบดี แต่ท่านเสนาบดีมาไม่พร้อมกัน และมาแล้วกลับไปเสียบ้าง จึงโปรดเกล้า ฯ ให้เจ้าพระยาพลเทพเฝ้าแต่ผู้เดียว รับสั่งเรื่องเมืองไทรแล้วเสด็จขึ้น

ออกขุนนาง พระยาราชอ่านบอกเมืองโคราชบอกรายงานน้ำฝนต้นข้าว และกรมหมื่นพิชิตเฝ้าถวายลายมือนักเรียนที่วังอนันตอุทยาน แล้วเสด็จขึ้นเวลาทุ่มเศษ

​รับหนังสือเจ้าพระยามหินทร์เรื่องเกิดเกณฑ์เจ้านายข้าราชการซ่อมแซมป้อมกำแพงพระนครนั้น เจ้านายที่ๆ สิ้นพระชนม์และถึงแก่กรรมเสียก็มี จะขอเอาเงินค่าราชการใช้ไปให้แล้วทันราชการ

พระราชหัตถ์สั่งให้ทำโทษอ้ายมุ้ยซึ่งฆ่านายแย้มตาย เพียงลงพระราชอาญาสองยก ๖๐ ที ไม่ให้ประหารชีวิตตามคำลูกขุนปรึกษา

พระราชหัตถ์ให้ทำโทษอ้ายจีนหนำซึ่งฆ่าจีนจีตาย ตามคำลูกขุนปรึกษาวางบท

วันนี้เป็นวันประสูติ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าพาหุรัดมณีมัย ครบ ๓ รอบ

วัน ๓ ๑๔ฯ ๑ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าก่อนโมงเสด็จออกทอดพระเนตรวัดพระศรีรัตนศาสดารามพร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าเป็นกระบวนข้างใน เวลาเช้า ๓ โมงเศษเสด็จกลับเข้าสู่พระบรมมหาราชวัง

เวลาเช้า ๕ โมงเศษเสด็จออก พระศรีสุนทรเฝ้า แล้วกรมหมื่นประจักษ์เฝ้า เวลาบ่าย ๒ โมงเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๔ โมงเสด็จออก กรมหมื่นประจักษ์ กรมหมื่นเทวะวงศ์เฝ้า รับสั่งเรื่องราชการต่างๆ แล้วพระศรีสุนทรเฝ้าถวายสัญญาบัตร ทรงเซ็นแล้ว พระนายศรีเฝ้าถวายหนังสือไปรเวตเรื่องคนที่ค้างเงินพระองค์เจ้าประดิฐศักดิ์

​หนังสือสมเด็จส่งบาญชีเบี้ยหวัดหัวเมืองฝ่ายกระลาโหมจำนวนปีมะโรง เรื่องราวจีนเฮงตงบุตรจีนซือ ร้องเรื่องเงินที่เจ้าพระยามหินทร์ติดจีนฟุ้ง วันนี้พระเจ้าลูกเธอพระองค์เจ้าหญิง เจ้าจอมมารดาเรือน ประสูติเวลา ๗ ทุ่ม ๓๐ นาฑี