เดือน ๑๒ จุลศักราช ๑๒๔๓

^๑วัน ๓ ๙ฯ ๑๒ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้าเสด็จออกทอดพระเนตรนกครู่ ๑ แล้วเสด็จขึ้น เวลาเที่ยงเศษเสด็จออก ขรัวเซนอาลีเฝ้าด้วย เรื่องพระยาสุรพลพิพิธ ​สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อยเฝ้าด้วยเรื่องโทรเลข แล้วทรงใบสั่งจ่ายเงินอยู่จนเวลาบ่าย ๒ โมงเศษเสด็จขึ้น บ่าย ๔ โมงเศษเสด็จออก สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อยเฝ้าถวายแผนที่โรงทองและที่อื่น ๆ พระวุฒิการบดีเฝ้าเรื่องจะมีเทศน์มหาชาติ และเรื่องพระและอื่น ๆ พระยาเทพประชุนเฝ้า พระราชทานเรื่องความแขกนรดินซึ่งเป็นชู้กับตนกูอีตำพระยาเคได และถูกฆ่าตายที่เมืองไทรบุรีนั้นให้ดู กรมหมื่นเทวะวงศ์ พระยาภาสเฝ้า เวลาบ่าย ๕ โมงเศษออกขุนนาง ไม่มีราชการอันใด รับสั่งถามพระยาวิเศษด้วยเรื่องความจีนติบาท หลวงพระยาวิเศษกราบบังคมทูลว่าค้างอยู่ที่ในสัตย์จริง ทรงพระราชดำริว่าขุนหลวงพระไกรศรี สติฟั่นเฟือนใกล้จะเสียจริต จะต้องมีผู้ช่วยทำจึงจะได้ แต่ยังไม่ตกลง เป็นผู้ไม่ตกลงเป็นผู้ใด เวลาค่ำเสด็จขึ้น พระราชทานเทียนไชยให้พระเจ้าลูกเธอไปทรงจุดที่เสาโคมไชยพระราชพิธีจองเปรียงนั้น พระมหาราชครูพิธีเฝ้าถวายน้ำสังข์พิธีแล้วเสด็จขึ้น มีพระราชหัตถ์เลขา ร. ที่ ๒๓๐/๔๓ ฉะบับ ๑ รับหนังสือเจ้าพระยาภาณุวงศ์ส่งสำเนาพระยาสยามธุรพาห์ เรื่องหม่อมใหญ่สุวพรรณในพระองค์สาย ฉะบับ ๑ บอกข่าวต่างประเทศ ฉะบับ ๑ พระสยามธุรานุรักษ์ข่าวต่างประเทศและเรื่องตราฝรั่งเศส และกงสุลฝรั่งเศสที่จะเข้ามาเมืองไทยฉะบับ ๑ สมเด็จกรมพระนำร่างถึงเจ้าพระยาภาณุวงศ์ เรื่องเมืองเชียงใหม่ฉะบับ ๑

​วัน ๔ ๑๐ฯ ๑๒ ค่ำ ปีมะเส็ง ครีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เสด็จออกทอดพระเนตรนก และทรงคิดจำนวนผู้ที่จะได้รับพระราชทานตราจุลจอมเกล้าปีนี้ และทรงร่างหนังสือสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อย มีไปที่กรมท่า แล้วกรมหมื่นประจักษ์เฝ้าขอรับพระราชทานเงินล่วงหน้าทำประตูพิมานไชยศรี ๑๐ ชั่งพระราชทานตั๋วยืมนำเบอร์ ๓๖ เที่ยงเศษเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จออก สมเด็จกรมพระเฝ้าทรงด้วยเรื่องโคลงรามเกียรติ์ที่จะจารึกศิลาติดที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม และเรื่องพระราชพิธีฉัตรมงคล ที่จะแปลงบทฉันท์กล่อมพระที่นั่งต่าง ๆ ให้ยกพระเกียรติยศใน พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวด้วย และเรื่องความนรดินตายที่กลามุดาตายเมืองไทรบุรีนั้น และเรื่องสมในที่เป็นความเกี่ยวข้องกรมพระนครบาลที่ทรงสั่งไปให้กรมภูธเรศว่า เพราะยังไม่มีอธิบดีในกรมวังนั้น และเรื่องผู้ที่จะมาช่วยราชการในตำแหน่งที่พระไกรศรีนั้น เห็นว่าหลวงรัตนสมบัติพอจะฉลองพระเดชพระคุณได้และตำแหน่งต่าง ๆ ต่อไป และผู้ซึ่งจะได้รับพระราชทานตราจุลจอมเกล้าในปีนี้ พระยาอภัยรณฤทธิ์เฝ้าถวายขัดข้องความอำแดงพลับกับท้าวเลื่อนฉะบับ ๑ พระองค์เข้าดิศวรกุมารเฝ้าถวายโคมอ่านหนังสืออย่างนิเกอลโคม ๑ และถวายเรื่องราวทหารฉะบับ ๑ ทรงใบสั่งฉะบับ ๑ เวลาค่ำเสด็จขึ้น ​เวลา ๒ ทุ่มเสด็จออกพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระสงฆ์เจริญพระพุทธมนต์ในงานพระราชพิธีฉัตรมงคลปีนี้ เพิ่มคำประกาศซึ่งสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอทรงแต่งเป็นร่าย พระศรีสุนทรโวหารอ่านก่อนพระสวดมนต์ ๆ จบแล้ว เสด็จขึ้น

วัน ๕ ๑๑ฯ ๑๒ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เสด็จออกพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาททรงประเคนพระสงฆ์ รับพระราชทานฉัน แล้วพราหมณ์อ่านฉันท์กล่อมตามเคย เวียนเทียน แล้วเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๔ โมงเศษเสด็จออกทรงพระราชยานไปประทับท่าราชวรดิฐ เสด็จลงทรงเรือพระที่นั่งกราบไปประทับที่วังพระประพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประเสริฐศักดิ์ ทรงรดน้ำพระศพซึ่งสิ้นพระชนม์ เวลา ๒ โมงเช้าวันนี้ พระราชทานโกศไม้ ๑๒ อย่างต่างกรมวังหน้า เพราะจะได้เป็นต่างกรมอยู่แล้ว ครั้นเชิญพระโกศตั้งที่แล้ว ทรงสดับปกรณ์ผ้าไตรผ้าขาวแล้ว เวลาย่ำค่ำเศษเสด็จลงทรงเรือพระที่นั่งเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง เวลาทุ่มเศษ เสด็จออกพระที่นั่งไพศาลทักษิณ มีสวดมนต์ในงานพระราชพิธีฉัตรมงคลเหมือนวานนี้ เวลายามเศษเสด็จขึ้น

วัน ๖ ๑๒ฯ ๑๒ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๔ โมงเศษเสด็จพระที่นั่งไพศาลทักษิณ พระสงฆ์เข้า​ไปรับพระราชทานฉัน และมีพราหมณ์อ่านฉันท์กล่อมและเวียนเทียนตามเคย เวลาบ่าย มีพระราชหัตถเลขา ร. ที่ ๒๓๑/๔๓ ฉะบับ ๑ ร. ที่ ๒๓๒/๔๓ ฉะบับ ๑ ถึงสมเด็จเจ้าพระยาเรื่องราชการเมืองไทรบุรี ปรึกษาด้วยจะตั้งเจ้าเมืองอีกฉะบับ ๑ พระราชทานสายสร้อยจุลจอมเกล้าออกไป เพราะจะให้เข้ามารับเองเป็นการลำบาก เวลาบ่าย ๔ โมงเศษทรงฉลองพระองค์เยียรบับตราเครื่องราชอิสสริยยศจุลจอมเกล้า ฉลองพระองค์ครุยนอก พระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการแต่งเต็มยศสรวมเสื้อครุยทั้งสิ้น เสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม ประทับพระที่นั่งโธรนพร้อมด้วยพระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือนเฝ้าพร้อมกันตามตำแหน่งโดยลำดับ ครั้นสุดเสียงประโคมแล้ว จึงสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระบำราบปรปักษ์ ซึ่งเป็นแครนต์มาศเตอร์ของตราจุลจอมเกล้า ขึ้นทูลเกล้า ฯ ถวายพระราชทานและพระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชการโดยลำดับ คือพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ได้รับพระราชทานตราปฐมจุลจอมเกล้า ๑ พระวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปรีดา ๑ พระวงศ์เธอ พระองค์เจ้าขจรจรัสวงศ์ ๑ พระยาอาหารบริรักษ์ ๑ ได้รับพระราชทานตราทุติยจุลจอมเกล้า ๓ เจ้าหมื่นสรรเพธภักดีในพระองค์เจ้าสิงหนาทราชดุรงคฤทธิ์ ๑ เจ้าหมื่นศรีสรรักษ์ ในพระองค์เจ้าประเสริฐศักดิ์ ๑ พระบริรักษ์โยธี ปลัดขวาเมืองพิไชยบุตร ​พระยาสุริยราชวรานุวัตรพิพัฒนพิไชยอภัยพิริยพาหะ (ดิด) ๑ ได้รับพระราชทานตราตติยจุลจอมเกล้า ๓ แล้วมีพระบรมราชโองการดำรัสเหนือเกล้าฯ ว่า แต่เดิมพระราชบัญญัติสำหรับดวงตราเครื่องราชอิสสริยยศจุลจอมเกล้านี้ ได้มีว่าผู้ที่รับพระราชทานตราปฐมจุลจอมเกล้านั้น ให้ทำสายสร้อยตามพานที่ได้รับพระราชทาน จะเป็นพานลงยาหรือทองเปล่าก็ให้ทำใช้เองตามนั้น เพราะจะทำแจกก็จะเป็นเงินทองมากมายนัก บัดนี้ได้ทำมาครบพอแจกได้ จึงให้พระราชทานให้ใช้ทั่วกัน จึงพระราชทานแก่พระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการ บรรดาซึ่งได้รับพระราชทานปฐมจุลจอมเกล้าโดยลำดับ คือ กรมพระราชวังบวรสถานมงคลลงยา ๑ กรมหลวงวรศักดาพิศาลทองเปล่า ๑ กรมขุนบดินทรไพศาลโสภณทองเปล่า ๑ กรมขุนเจริญผลพูลสวัสดิ์ทองเปล่า ๑ กรมหมื่นนเรศรวรฤทธิ์ทองเปล่า ๑ กรมหมื่นพิชิตปรีชากรทองเปล่า ๑ แต่สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอทั้ง ๒ พระองค์ทรงทำเสร็จแล้ว กรมหมื่นภูธเรศได้รับพระราชทานพร้อมกับตราทีเดียว แล้วพระราชทานพระราชหัตถเลขากับสายสร้อยมอบให้เจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ไปพระราชทาน สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ ๑ แล้วพระราชทานเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ ๑ เจ้าพระยาพลเทพ ๑ เจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง ๑ เจ้าพระยาศรีพิพัฒน์ ๑ แต่เจ้าพระยาภาณุวงศ์นั้น ได้รับพระราชทานแต่เมื่อไปราชการทูตณกรุงลอนดอนแล้ว จึงพระราชทานดวงสตาวิเศษแก่พระเจ้าน้องยาเธอ ​พระองค์เจ้าวรวรรณากร ๑ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร ๑ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศรีเสาวภางค์ ๑ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิตย์ ๑ พระเจ้าบวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิศาลบวรศักดิ์ ๑ พระเจ้าบวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าหัศดินทร ๑ พระเจ้าบวรวงศ์เธอกรมหมื่นสถิตย์ดำรงสวัสดิ์ ๑ พระยาเทพประชุน ๑ พระยาราชวรานุกูล ๑ แล้วพระราชทานไชยมงคลแก่ผู้ซึ่งได้รับพระราชทานตราใหม่และผู้ซึ่งได้มาประชุมนี้โดยสมควร แล้วเสด็จพระราชดำเนินขึ้นประทับพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ ทรงจุดเทียนเครื่องนมัสการถวายบังคมพระบรมรูป พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวในรัชกาลที่ล่วงไปแล้วนั้นทั้ง ๔ พระองค์ แล้วพระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยก็จุดธูปเทียนถวายบังคมพร้อมกัน เวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จขึ้น เวลาทุ่มเศษเสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม พระสงฆ์ เจริญพระพุทธมนต์ อาลักษณ์ อ่านประกาศในการพระราชพิธีฉัตรมงคลเหมือนวันก่อน แต่พระสวดมนต์พอสิ้นมงคลสูตรก็เสด็จขึ้น

วัน ๗ ๑๓ฯ ๑๒ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงประเคน แล้วมีพราหมณ์อ่านฉันท์ และเวียนเทียน สมโภช พระ​มหาเศวตฉัตรตามเคยเหมือนวันก่อน เวลาบ่ายโมงเศษเสด็จขึ้น เวลาบ่ายเสด็จออกในพระที่นั่ง พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์เฝ้า เรื่องจะเสด็จพระราชดำเนินประพาสทะเล พระยามนตรีเฝ้า พระราชทานลายพระราชหัตถ์ถึงสมเด็จเจ้าพระยา เรื่องเมืองไทรให้ดู เวลาค่ำเสด็จขึ้น ทุ่มเศษเสด็จออกทรงพระราชหัตถ์ถึงเจ้าพระยาสุรวงศ์ ร. ที่ ๒๓๒/๔๓ เป็นไปรเวตด้วยเรื่องเมืองไทรฉะบับ ๑ เซ็นเรื่องราวพระยาพิสณว่าด้วยจีนอั้งยี่มาทำทัณฑ์บนให้ฉะบับ ๑ เวลายามเศษเสด็จลงพระตำหนักมีพระราชหัตถ์ ร. ที่ ๒๓๓/๔๓

เป็นไปรเวตถึงเจ้าพระยาสุรวงศ์เรื่องเมืองไทร

วัน ๑ ๑๔ฯ ๑๒ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๕ โมงเศษ เสด็จออกประชุมเสนาบดี มีสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์น้อย เจ้าพระยาสุรวงศ์ เจ้าพระยาพลเทพ เจ้าพระยามหินทร์ เจ้าพระยาศรีพิพัฒน์ ประชุมด้วยเรื่องเมืองไทรและอื่นๆ จนเวลาเที่ยงเศษเลิกประชุม เจ้าพระยาสุรวงศ์เฝ้าในออฟฟิศครู่ ๑ แล้วเสด็จขึ้น เวลาบ่ายเสด็จออก กรมพิชิต กรมเทวะวงศ์เฝ้า ทรงพระราชหัตถ์ ร. ที่ ๒๓๔/๔๓ ถึงเจ้าพระยาสุรวงศ์ เรื่องความที่กงสุลฮอลันดาและกงสุลเดนมาร์คฟ้องมา ฉะบับ ๑ เวลาทุ่มเศษเสด็จขึ้น

​วัน ๒ ๑๕ฯ ๑๒ ค่ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จุลศักราช ๑๒๔๓

เวลาเช้า ๔ โมงเศษ เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย มีเทศนาพระมหา เวสสันดรชาดก คือหม่อมเจ้าพระพุทธุปบาทปีลันทน์ถวายทศพร หม่อมราชวงศ์มหาเจริญเปรียญ ๔ ประโยควัดระฆังถวายหิมพานต์ พระปลัดจุ่นวัดสระเกศถวายทานกัณฑ์ พระเอี่ยมพิธีธรรมวัดราชสิทธิ์ถวายวนปเวศ พระใบฎีกา วัดสุวรรณถวายชูชก หม่อมเจ้าพระประวัติในกรมหลวงวรศักดาพิศาล วัดพระเชตุพนถวายจุลวรรณ พระสมุห์เกตวัดกัลยาณมิตรถวายมหาวรรณ พระอาจพิธีธรรมวัดสุทัศน์ถวายกุมาร หม่อมเจ้าเณรเปล่งในกรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติวัดพระเชตุพนถวายมัทรี หม่อมเจ้าสระปะวัติ ในกรมขุนวรจักรธรานุภาพวัดพระเชตุพนถวายสักรบรรพ พระบุญพิธีธรรมวัดมหาธาตุถวายมหาราช พระใบฎีกาใจวัดพระเชตุพนถวายฉกษัตริย์ พระครูพจนโกศลวัดพระเชตุพนถวายนครกัณฑ์ เวลาบ่าย ๓ โมงเสด็จขึ้นเสวยครั้ง ๑ จนเวลาบ่าย ๕ โมงเศษเสด็จออกประทับอยู่จนเวลา ๑๑ ทุ่มเศษเสด็จขึ้น อนึ่งกัณฑ์มหาราชนั้นเดินคาถาเป็นสรภัญญะแห่ง ๑ เรียบร้อยดี พระราชทานรางวัลฯ กับกัณฑ์สักรบรรพนั้น ตัดเนื้อคาถาพร ๘ ประการเสีย ไม่โปรด