อธิบายเรื่องโคบุตร

นิทานคำกลอนเรื่องโคบุตรนี้ สันนิษฐานตามสำนวนการประพันธ์เห็นว่า น่าจะเป็นกวีนิพนธ์ที่สุนทรภู่แต่งขึ้นก่อนเดินทางไปเยี่ยมบิดาที่เมืองแกลง เมื่อ พุทธศักราช ๒๓๕๐ ซึ่งในครั้งนั้นสุนทรภู่แต่งนิราศเมืองแกลงเป็นนิราศเรื่องแรก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงพระนิพนธ์อธิบายไว้ ในหนังสือประว้ดิสุนทรภู่ ตอนที่กล่าวถึงเรื่องโคบุตรว่า

...ลองพิเคราะห์ดูหนังสือกลอนของสุนทรภู่ที่ยังปรากฏอยู่บัดนี้ เห็นมีเค้าเงื่อนในทางสำนวนว่าจะแต่งก่อนนิราศเมืองแกลงแต่เรื่องโคบุตรเรื่องเดียว มีคำขึ้นต้นว่า

ดังนี้ สำนวนดูเหมือนน่าจะแต่งถวายเจ้าวังหลังองค์ใดองค์หนี่ง เป็นหนังสือ ๘ เล่มสมุดไทย จะแต่งในคราวเดียวทั้งนั้นหรือแต่งเป็นหลายครั้งหลายคราวข้อนี้ทราบไม่ได้ แต่ว่าแต่งค้างอยู่ไม่หมดเรื่อง กลอนเรื่องอื่นของสุนทรภู่ดูสำนวนเป็นชั้นหลังเรื่องโคบุตรทั้งนั้น

เรื่องโคบุตรเป็นนิทานคำกลอนที่สุนทรภู่วางโครงเรื่องและจินตนาการ สร้างสรรค์ไว้อย่างสนุกสนาน การดำเนินเรื่องชวนให้อ่านติดตาม และให้ความ เพลิดเพลินแก่ผู้อ่าน มีเรื่องย่อว่า

นางฟ้าองค์หนึ่งตั้งจิตปรารถนาจะมีพระสวามีและโอรสกับพระอาทิตย์ ด้วยอำนาจแรงอธิษฐาน นางจึงไปจุติอยูในดอกบัวหลวง ณ เมืองมนุษย์ เมื่อพระอาทิตย์ทรงทราบจึงมาสมกับนางจนตั้งครรภ์ ครั้นนางคลอดโอรสแล้วก็ดับชีพกลับไปจุติบนสวรรค์ พระอาทิตย์จึงนำโอรสไปฝากให้ดื่มนมราชสีห์ จนกระทั่งพระกุมารเจริญวัยได้ ๑๐ ขวบ มีพละกำลังเป็นอันมาก

พระอาทิตย์ประทานนามโอรสว่าพระโคบุตรสุริยา ตามนามของพระชนก และนางราชสีห์ที่เลี้ยงดู พร้อมทั้งให้เครื่องประดับกายซึ่งเป็นทิพศาสตราสำหรับ ป้องกันตัวและใช้เหาะเหินได้ แล้วบอกให้พระโคบุตรเดินทางไปยังถิ่นต่าง ๆ และหาเนื้อคู่ซึ่งอยู่ทางทิศบูรพาของเมืองพาราณสี พระโคบุตรจึงตัดสินใจลาราชสีห์ ออกเดินทางไปตามคำของพระบิดา ก่อนเดินทาง ราชสีห์ได้ให้ยาสำหรับพ่นผู้ที่ตายแล้วให้ฟื้นคืนชีพ ซึ่งเป็นของวิเศษอีกอย่างหนึ่ง

พระโคบุตรเหาะมาเห็นยักษ์ ๔ ตน กำลังไล่จับกุมารสองคนในสระกลางป่า จึงตรงเข้าช่วยเหลือและฆ่ายักษ์ตาย เมื่อไต่ถามทราบว่าพระกุมารนั้นคือ นางมณีสาคร และพระอรุณ พระธิดาและพระโอรสของท้าวพรหมทัต กรุงพาราณสี ที่หนีออกจากเมืองเพราะถูกราชปุโรหิตชิงบัลลังก์ พระโคบุตรจึงคิดจะช่วยเหลือ แล้วพ่นยาวิเศษให้ยักษ์ทั้ง ๔ ตน กลับมีชีวิตเพื่อไม่ให้เป็นเวรกรรมต่อกัน จากนั้นพระโคบุตร พร้อมด้วยนางมณีสาครพระอรุณและยักษ์ ๔ ตนไปช่วยกู้บัลลังก์คืนได้สำเร็จแล้ว ชุบชีวิตท้าวพรหมทัตกับพระนางประทุมทัศมเหสี ส่วนปุโรหิตและบุตรที่คิดการร้าย ท้าวพรหมทัตมีรับสั่งให้แห่ประจานทั่วเมืองแล้วนำไปถ่วงน้ำที่ทะเลหลวง

ท้าวพรหมทัตมีพระราชประสงค์จะยกเมืองพาราณสีพร้อมทั้งพระธิดาและ พระโอรสให้แก่พระโคบุตร ทั้งทรงเห็นว่าพระโคบุตรกับพระธิดามณีสาครคู่ควรกัน แต่ด้วยทั้งสององค์ยังอยู่ในวัยเด็ก จึงได้แต่ชักชวนให้พระโคบุตรอยู่ที่เมืองพาราณสีระยะหนึ่งก่อน ต่อมาพระโคบุตรต้องการเดินทางไปตามความประสงค์ของพระบิดา จึงขอลาท้าวพรหมทัตไปประพาสป่าท้าวพรหมทัตมิอาจทัดทานได้จึงให้พระอรุณติดตามไปด้วย ทั้งสององค์เหาะเหินเดินทางและผจญภัยต่างๆ นับตั้งแต่สู้รบและฆ่าพวกวิทยาธรตายแล้วชุบให้เป็นขึ้น อีกทั้งรบกับหัศกัณฐมัจฉาที่ฆ่าไม่ตาย เพราะได้รับพรจากพระอิศวร จนพระโคบุตรต้องไปเชิญพญาวานรที่เขาเหมรามาช่วยรบจึงสังหารได้สำเร็จ และยังมีนางยักขิณีซึ่งแปลงเป็นนางงามมาล่อลวงให้เข้าเมืองเนรมิต ครั้นพระโคบุตรรู้ความจริงก็มิได้ฆ่าเพราะเห็นว่าเป็นสตรี แต่สั่งสอนและให้นางยักษ์สัญญาว่าจะไม่ฆ่าสัตว์ตลอดชีวิต เพื่อไม่ให้เป็นบาปติดตัวไปชาติหน้า

จากนั้นพระโคบุตรและพระอรุณเดินทางต่อไปตามทิศที่พระอาทิตย์บอก ระหว่างทางได้พบนกสาลิกาพูดได้อย่างมนุษย์ แล้วพากันเหาะมาจนถึงเมืองกาหลงของท้าววิหลราช ซึ่งมีพระธิดาโฉมงามทรงพระนามว่านางอำพันมาลา พระโคบุตรให้นกสาลิกาถือสารไปถวายนางถึงปราสาทที่ประทับ แล้วพระโคบุตรเข้าหานางอำพันมาลา ท้าววิหลราชสังเกตเห็นความผิดปกติ จึงสั่งให้เสนาทำพระแท่นบรรทมที่มียักษ์พยนต์มาประทานแก่นางอำพันมาลา เพื่อจับคอยผู้ที่ลอบเข้าปราสาทพระธิดา แต่พระธำมรงค์และพระสังวาลประดับกายช่วยป้องกันไว้ พระโคบุตรจึงพานางอำพันมาลาพร้อมด้วยพระอรุณและนกสาลิกาเหาะกลับเมืองพาราณสี

เมื่อพระโคบุตรเดินทางมาถึง ได้พบนางมณีสาครซึ่งมีสิริโฉมงดงามเพิ่งแรกรุ่นก็มีจิตประดิพัทธ์ จึงทูลท้าวพรหมทัตว่าจะอภิเษกนางมณีสาครที่ทรงยกให้ตั้งแต่เด็กเป็นมเหสีฝ่ายขวา ส่วนนางอำพันมาลาให้เป็นมเหสีฝ่ายซ้าย ท้าวพรหมหัตจึงกำหนดพิธีอภิเษกสมรสพระโคบุตรกับสองนาง เมื่อพระอาทิตย์ทรงทราบจึงมาช่วยสร้างเมืองเนรมิตให้แก่พระโคบุตร นามว่าปราการบรรพต และจัดการอภิเษกให้ แล้วพระโคบุตรครองเมืองต่อมาจนมีเมืองขึ้นจำนวนมาก ฝ่ายนางอำพันมาลาทรงครรภ์ และน้อยพระทัยที่พระโคบุตรโปรดปรานแต่นางมณีสาคร จึงปรึกษากับสาวใช้คนสนิทลอบให้เถรกระอำทำเสน่ห์พระโคบุตร นางมณีสาครจึงวานนกสาลิกาถือสารไปบอกพระอรุณให้มาช่วยเหลือ พระอรุณจึงเดินทางมากับยักษ์ ๔ ตน ช่วยจับเสน่ห์เถรกระอำได้สำเร็จ เมื่อพระโคบุตรทราบความก็ทรงพระพิโรธมาก จึงสั่งประหารนางอำพันมาลาพร้อมกับเถรกระอำและสาวใช้ พระอรุณทูลขอให้ยกโทษประหารนางอำพันมาลาไว้ได้ แต่นางยังต้องโทษเนรเทศ ให้ออกไปจากเมืองพาราณสี

นิทานคำกลอนเรื่องโคบุตรนี้ แม้เป็นกวีนิพนธ์ที่สันนิษฐานกันว่าสุนทรภู่ แต่งขึ้นเป็นเรื่องแรก แต่พิจารณาสำนวนกลอนแล้วเห็นว่าบทประพันธ์มีสุนทรียภาพทางภาษาและมีความไพเราะงดงาม อาทิบทชมธรรมชาติที่ว่า

นอกจากนี้ เนื้อเรื่องโคบุตรยังแทรกด้วยความเชื่อทางพระพุทธศาสนา ในเรื่องกรรม บุญบาป และการไม่อาฆาตพยาบาท อีกทั้งคติธรรมคำสอนนี้เป็น คุณประโยชน์เหมาะสมนี้จะนำไปใช้ในชีวิตประจำวัน เช่น

ตอนที่พระโคบุตรชุบชีวิตยักษ์ ๔ ตน มีคำกลอนว่า

ตอนพระโคบุตรขอให้นางยักษ์สัญญาว่าจะไม่ฆ่าสัตว์ตัดชีวิตตลอดชีพ กล่าวไว้ว่า

และคำสอนที่มีคุณค่าในการครองเรือน ดังตอนที่พระนางประทุมทัศสอนนางมณีสาคร ความว่า

ด้านการตรวจสอบชำระต้นฉบับเพื่อจัดพิมพ์ในครั้งนี้ได้สอบเทียบกับต้นฉบับสมุดไทยในหมวดวรรณคดี หมู่กลอนอ่าน ซึ่งเก็บรักษาไว้ที่กลุ่มหนังสือตัวเขียน และจารึก สำนักหอสมุดแห่งชาติ รวมทั้งเทียบเคียงกับเรื่องโคบุตรฉบับพิมพ์ครั้งแรกเพื่อความสมบูรณ์ยิ่งขึ้น และปรับอักขรวิธีบางส่วนเป็นปัจจุบัน พร้อมทั้งจัดทำเชิงอรรถอธิบายความเพิ่มเติม เพื่อประโยชน์แก่ผู้อ่าน