เดือน ๗ จุลศักราช ๑๒๕๒

วันที่รัชกาล ๗๘๖๐ วัน ๒ ๑ฯ ๗ ค่ำ ปีขานโทศก ๑๒๕๒

วันที่ ๑๙ พฤษภาคม รัตนโกสินทรศก ๑๐๙ (พ.ศ. ๒๔๓๓)

วันนี้กระบวนข้างในไปที่ห้างรอบินสัน เวลาบ่าย ๓ โมงเศศเสด็จออก ทรงรถพระที่นั่งไปแวะที่ห้างรอบินสันครู่หนึ่งแล้วเสดจไปคอเวอนแมนต์ออฟฟิศที่ทำไหม่ที่ใกล้ตพานท่าโฟเบียน ทอดพระเนตรออฟฟิศคอเวอนเนอ แล้วไปทอดพระเนตรออฟฟิศเรสิเดนต์เคาซิลเลอ แลปับลิกเวอกดิปาดแมนต์ห้องโทรเลข แล้วเสด็จไปชั้นล่างห้องไว้เงิน แลที่ตีตราสแตมป์ในหนังสือสำคัญต่าง ๆ แล้วเสด็จมาขึ้นทรงรถพระที่นั่ง มิศเตอสดินเนอเรสิเตนต์เคาน์ซิลเลอตามเสดจบนรถพระที่นั่งด้วย เสดจไปทอดพระเนตร์เตาน์ฮอลซึ่งอยู่ใกล้ที่ประทับบ้านพระยาระนองเสด็จจากเตาฮอลไปทอดพระเนตรคอเวอนแมนต์เฮาส์ มีกับตันเรือรบวิลันดา ๑ กงสุลวิลันดา ๑ มิสเตอเบิชมายิสเตรด ๑ มิสสิสเบิช ๑ รับเสดจอยู่ที่นั้นด้วย มิสเตอสดินเนอได้จัดการรับเสด็จมีเลี้ยงน้ำชาเป็นต้น ประทับครู่หนึ่งแล้วเสดจไปสวนเชิงเขาซึ่งกระบวนข้างในไปประพาศอยู่นั้น แล้วเสดจกลับจากสวนเชิงเขาพร้อมด้วยกระบวนข้างในมาประทับทอดพระเนตรสวิดซ์แบกเรลเวแล้วเสดจกลับ.

​วันที่รัชกาล ๗๘๖๑ วัน ๓ ๒ฯ ๗ ค่ำ ปีขานโท๒๓ศก ๑๒๕๒

วันที่ ๒๐ พฤษภาคม รัตนโกสินทรศก ๑๐๙ (พ.ศ. ๒๔๓๓)

เวลาเช้า ๔ โมงเศศ เสดจลงประทับเรืออุไทยราชกิจ พระยาสุรพลตามเสด็จในเรือพระที่นั่งด้วยแล่นไปประมาณ ๒ ชั่วโมงถึงปากอ่าว มีเรือพายจุฝีพายลำละ ๑๖ ๑๗ } คนขึ้นไปหา ๓๐ คน ปักธงข้างท้ายเรือมารับเสดจ ๑๒ ลำ เรือพระที่นั่งเดินเข้าไปในลำน้ำกะวาลามุดาที่ริมทเลแลริมคลอง ทั้งฟากไทยแลฟากอังกฤษมีต้นมพร้าวเต็มตลอด แลมีบ้านเรือนผู้คนไล่เลี่ยเสมอกัน ต่อเข้าไปข้างในฟากข้างกวาลามุดามีต้นมพร้าวติดเนื่องกันเข้าไปจนถึงหมู่บ้านใหญ่ ฝ่ายอังกฤษมีที่บ้านเป็นหย่อมๆ ที่ตรงท่าขึ้นบ้านกวาลามุดาข้ามมีโรงเลื่อยหลายโรง สำหรับรับไม้ฝ่ายข้างเมืองไทรไปเลื่อย เรือพระที่นั่งเข้าประทับที่ท่ามีตพานตกแต่งด้วยต้นไม้ใบไม้แลธง มีหหารซิกมายืนรับเสดจ ๒๔ คน จีนลูกค้าแต่งตัวอย่างผู้ดีมาเฝ้าสิบสองคน เสดจขึ้นทรงรถพระที่นั่งไปตามทางซึ่งรายเสาปักธงข้างตลอดไป ถนนนี้เป็นสองแยก แยกหนึ่งไปบ้านพระยาเกใดแล้วไปถึงตำบลมะระโป ซึ่งเป็นเมืองเกาะของเมืองไทรทาง ๕ ไมล์ เสดจไปทางแยกข้างขวามือไปลงคลองซึ่งขวางอยู่ในระหว่างแม่น้ำมะระโบกับแม่น้ำกวาลามุดา เรียกว่าสุไงตรุส เรือเดินไปมาได้ ริมข้างถนนมีตึกตลาดแน่นหนาทั้ง ๒ แยก รถพระที่นั่งไปประทับที่ตะพานข้ามคลองแล้วเสดจลงทรงเรือพระที่นั่งข้ามไปขึ้นประทับบนที่พักซึ่งทำไว้สำหรับเจ้านายออกมาตรวจการแลตกแต่งอย่างประนิต ในเวลานี้ฝนตกมาก พระยาสุรพลนำอัปดุลรามัน ซึ่งเป็นกรมการรักษาตำบลนั้มาแต่ครั้งเจ้าพระยาไทรมาเฝ้า มีพระราชดำรัสด้วยข้อราชการต่างๆ พระยาสุรพลกราบบังคมทูลถึงที่ตำบลนี้ว่าเป็นที่เนื้อดินดีเป็นสวนเป็นนามีราคามาก แลเป็นที่ทำอิฐดีด้วยการก่อสร้าง ที่เมืองปินังใช้อิฐที่นี่มาก เมืองไทรเก็บภาษีเป็นตัวอิฐ ​นอกนั้นก็มีไม้ออกจากแม่น้ำมะระโบบาก มีคนอยู่ประมาณ ๓๐๐๐ เศศ คนในที่นี้สบายกว่าคนที่อื่น ๆ เพราะภาษีในเมืองไทรเก็บน้อยกว่าฝ่ายอังกฤษ แลไม่ต้องเกณฑ์ทำการอันใดนอกจากลาดตระเวน ฤๅเกณฑ์ข้าให้เป็นกำลังแก่อัปดุลรามัน เดือนละ ๓๐ คน เพราะฉนั้นคนที่กวาลามุดาจึงแน่นหนามากกว่าคนในที่ของอังกฤษ ผลประโยชน์ในที่อัปดุลรามันได้ คือ อเสตัมมัง เรียกค่าคนข้ามแดน คือ เรือจ้าง ค่าภาษีปลาแลคนจ่าย ส่วนโปลิศที่รักษาการแลคนตีกระเชียงเรือลาดตระเวนมีเงินเดือนต่างหาก แต่โจรผู้ร้ายชุกชุมมีลักกระบือเป็นพื้น โคกระบือเดินทางนั้นต้องเสียภาษีทุก ๆ เมือง เดี๋ยวนี้ได้จัดโปลิศขึ้นไปรักษาตำบลปะไตไปรอีกแห่งหนึ่ง เป็นบ้านตำบลใหญ่ เพราะเป็นที่รับสินค้ามาแต่เมืองตานี คือ ยาง ไม้ ดีบุก หวาย เป็นต้น

เวลาบ่าย ๓ โมง เสดจลงเรือพระที่นั่งไปออกปากคลองตรุส เสดจขึ้นที่บันไดศิลาฝั่งข้างอังกฤษ เรียกว่า ตำบลปะระมาตังบันดาหะรี มีโรงฝากระดานเป็นที่เก็บค่าธรรมเนียมแลที่โปลิศอยู่สองหลัง เสดจทรงรถพระที่นั่งโปรดเกล้า ฯ ให้รายามุดาตามเสดจบนรถพระที่นั่งด้วย ทางที่เสดจนี้เป็นถนนกว้างเพียงสามวา ถมศิลาแข็งตามข้างทาง ข้างทางริมทเลเป็นสวนมพร้าว ข้างในเป็นทุ่งนาบ้านเรือนคนรายขึ้นไปในหมู่ใหญ่ สวนมพร้าว นานๆมีบ้านหมู่ใหญ่ ๆ เป็นตลาดหลังคาจากแถวยาวบ้าง เป็นตึกแถวบ้าง ถ้าเป็นที่ตำบลบ้านใหญ่เช่นนี้ก็มีโรงโปลิศประจำอยู่ เป็นโรงกระดานทาสีหลังเดียวบ้าง สองหลังบ้าง ตำบลใหญ่ตำบลเล็ก แลมีโรงเรียนฝากระดานสามห้อง ฤๅ ๕ ห้อง ราย ๆ ไป คอเวอนแมนต์ออกเงินให้ทำเป็นกำหนดโรงละ ๑๒๐๐ เหรียญ แลเสียเงินเดือนให้ครูสอนหนังสือมลายูอย่างเดียว ในที่เหล่านี้จีนมีน้อยมีมลายูมาก รถพระที่นั่งไปอยุดที่ตะพานท่าบากันตวนกะจี มีโรงแถวบ้างตึกบ้างเป็นตลาด มีตะพานเป็นตะพานเล็ก มีหลังคา เสด็จลงประทับเรือพระที่นั่งกลับมาถึงที่ประทับ เวลาบ่าย ๕ โมงเศศ ​อนึ่งวันนี้ กระบวนข้างในทอดพระเนตรการแต่งงานที่บ้านจีนแห่งหนึ่ง เวลาค่ำเสดจทรงรถพระที่นั่ง พร้อมด้วยกระบวนข้างในไปประพาศห้างจีน เจ้าของร้านได้จัดการเป็นการรับเสดจโดยแขงแรง ทอดพระเนตรของขายต่างๆ แล้วเสดจกลับ.