เดือน ๖ จุลศักราช ๑๒๔๑
วันที่ ๓๘๑๔ วัน ๒ ๑ฯ ๖ ค่ำ ปีเถาะ เอก๑๒ศก ๑๒๔๑
(๒๑ เมษายน ๒๔๒๒)
รับคำโทรเลขเรือมาลำหนึ่ง แซนปิเตอ เรือเยอรมันสองเสาครึ่ง ๓๓๖, จีน, ห้องกง ท้าวราชกิจถวายความเหนสมเดจเจ้าพระยาที่จะตอบกงซุลอังกฤษที่มาทูลด้วยความ ๓ ข้อ ข้อ ๑ ที่จะให้ขอโทษให้ชัดเจนนั้นเหนว่า ที่เอาชื่อมาใส่ในคำปฤกษา ก็เพราะจะให้เหนความผิดของพระปรีชาไม่ได้ดูถูกดูหมิ่น แก่เขา ๆ เหนความว่าเปนประจานนั้น ก็ได้ขออภัยโทษไปแล้ว ข้อที่จะให้ปล่อยพระปรีชาปล่อยไม่ได้ ด้วยราษฎรมาร้องกล่าวโทษไว้หลายราย จะต้องชำระเสียก่อน ข้อที่ให้เลือกตระลาการที่เปนยุติธรรมนั้น ได้ให้สมเดจกรมพระซึ่งเป็นพระราชวงษผู้ใหญ่ เปนผู้กำกับให้ชำระความโดยยุติธรรม (ร.ม. ที่ ๑๖๔ ต่อที่ ๑๖๓ ต่อไป ร. ที่ ๒๓/๔๑ มีพระราชหัถถึงเจ้าพระยาภาณุวงษส่งความเหนสมเดจเจ้าพระยาที่จะให้ตอบกงซุลอังกฤษนี้ไป ความข้อต้นที่ยกชื่อเขานั้น เขาก็พูดว่าดูถูกเขาร่ำไป อย่าให้ออกชื่อเขาอีก ด้วยเขาว่าอยูว่าขืนออกชื่อเขาอยู่เสมอ ให้ว่าแต่เพียงว่า ที่ยกชื่อเขาขึ้นในคำปฤกษานั้น มิได้คิดหมิ่นประมาทต่อท่านเลย เมื่อเหนเปนประจานไปดังนั้นก็ได้ชี้แจงไปแล้ว คำที่ว่าขออภัยโทษนั้น ต้องว่าแต่ขออภัย หน่อยเขาจะว่าคำในหนังสือฉบับโน้นฉบับนี้ก็ไม่เหมือนกัน จะอธิบายคำขออภัยเสียว่าเปนคำผู้ใหญ่พูดกัน เมื่อเขาจะให้ว่าขอโทษ ก็ขอโทษให้ แต่ข้อที่จะไม่ปล่อยพระปรีชานั้น เปนข้อสำคัญต้องคิดเสียให้ตลอด ให้ท่านเสนาบดีตริตรองเสียให้แน่ให้เหนหร้อม เมื่อควรจะตอบได้จึงให้ตอบไปความอื่นก็ดีแล้ว การที่จะตอบนี้ได้ทรงรับว่าจะปฤกษาท่านเสนาบดีให้เหนพร้อม ถ้าปฤกษาเหนพร้อมกันแล้ว ให้ตอบเขาลงไปเถิด ต่อ ร.ม. ที่ ๑๖๔ ต่อไป ป. ที่ ๓๐/๔๑
รับหนังสือเจ้าพระยาภาณุวงษ ว่าคำซึ่งมิศเตอนอกซ์กราบบังคมทูลพระกรุณานั้น ขอพระราชทานให้เรียงจดไว้ให้เลอียด ตั้งแต่มาจนไป ด้วยท่านเหนว่ามิศเตอนอกซ์พูดการเหลือเกินมาก จะปิดไว้เปนไปรเวตไม่ได้ เผื่อมีการที่จะพูดจะยกจะได้เทออก ด้วยท่านเหนว่าการที่เราเอาชื่อมิศเตอนอกซ์ใส่ในคำปฤกษานิดเดียว ยังยกเอาว่าดูถูกดูหมิ่นใหญ่โต คำที่กงซุลอังกฤษพูดนั้น ดูถูกขุนนางผู้ใหญ่ผู้น้อย ยิ่งกว่าที่เราเอาชื่อใส่ในคำปฤกษา กับท่านได้นัดให้กงซุลวิลันดาเฝ้าวันนี้บ่าย ๔ โมง (ร.ม. ที่ ๑๖๕ ต่อ ป. ที่ ๓๐/๔๑ ต่อไปที่ ๑๖๖)
ป. ที่ ๓๐/๔๑ แล้วมีพระราชหัถฉบับเลกติดไปกับฉบับ ว่าด้วยความพระปรีชาที่ขอมานี้ ขอกับเอดเดอกง ท่านกาพย์ตอบพูดไปกับนายหนูว่าเปนผู้น้อยไม่ใช่ธุระไม่เคยทูล ๆ ไม่ได้ กับทรงด้วยหนังสือตอบนอกซ์ฉบับนี้ ที่ไม่ทรงแก้มาทีเดียว เพราะขยั้นกลัวคนจะไปบอกกลับมิศเตอนอกซ์อย่างมาพูด แต่จะเปนตีลวงฤๅยังไรไม่ทราบ การนี้พูดกับแต่ท่านเรียงเถิด (ต่อ ร. ที่ ๒๓/๔๑ ต่อไป ร.ม. ที่ ๑๖๕ ต่อไปวัน ๓ ๑๕ฯ ๒ ค่ำ)
วันที่ ๓๘๓๙ วัน ๖ ๑๑ฯ ๖ ค่ำ ปีเถาะ เอก๑๒ศก ๑๒๔๑
(๑๖ พฤษภาคม ๒๔๒๒)
เวลาบ่าย ๒ โมงเสดจออก กรมหมื่นนเรศเฝ้าทูลเรื่องชำระความพระปรีชาที่เก๋งวรสภาพิรมย์
เวลาค่ำเสดจออกขุนนางพระยาศรีอ่านบอกเมืองมหาสารคามบอกส่งส่วยเร่วฉบับ ๑ บอกเผาศพพระจำเริญราชเดชเจ้าเมืองขออุปฮาดเปนเจ้าเมืองราชวงษเปนอุปฮาด ราชบุตรเปนราชวงษ ท้าวขัติยเปนราชบุตร ลงมาเฝ้าถวายขีพึ่ง
วันนี้พระองคเจ้ากาพยอาการมากพระราชทานผ้าไตรย ๓๐ ไตรย
๑. รับหนังสือพระยาภาษเรื่องความพระปรีชา (ร.ม. ที่ ๓๖๕)
๒. กรมท่าคัดสำเนาเตลิคราฟมีคำแปล (ร.ม. ที่ ๓๖๖)
๓. คำเหนพระอัษฎงค์ (ร.ม. ๓๖๗)
๔. หนังสือพระยาอัษฎงค์ว่าด้วยรับรองพระยาภาษ (ร.ม. ที่ ๓๖๘)
๕. หนังสือสมเดจเจ้าพระยาเรื่องทรงโต้ตอบกับมิสเตอนอกซ์ซึ่งมาเฝ้า (ร.ม. ที่ ๓๖๙)
๖. พระยาอภัยรณฤทธิถวายบาญชีน้ำฝน (ร.ม. ที่ ๓๗๐)
๗. มหาดไทยถวายสำเนาบอกพระยาเจริญ ๓ ฉบับ (ร.ม. ที่ ๓๗๑ ๓๗๒ ๓๗๓)
๘. เจ้าหมื่นศรีถวายหนังสือพระยาเจริญมีมาถึงตัว ๒ ฉบับ (ร.ม. ที่ ๓๗๔ ๓๗๕)
๙. รับหนังสือกงซุลอเมริกันขอบพระเดชพระคุณ ที่รับเยเนอราลแกรน (ร.ม. ที่ ๓๗๖)
๑๐. หนังสือเจ้าพระยามหินทรเร่งให้ชำระ (ร.ม. ที่ ๓๗๗)
๑๑. พระราชหัถถึงพระยาภาษเรื่องพระปรีชาตั้งแต่ออกไปแล้ว (ร. ที่ ๘๔/๔๑)
๑๒. กรมท่าส่งหนังสือพิมพ์เดลิไตม์ (ร.ม. ที่ ๓๗๘)
๑๓. รับหนังสือกรมท่าเรื่องคำทูลพระพิเรนทรกับเตลิคราฟถึงพระยาภาษ (ร.ม. ๓๗๙)
๑๔. พระราชหัถถตอบไปฉบับ ๑ (ร.ม. ที่ ๘๙/๔๑)
๑๕. ริโปตพระพิเรนทร (ร. ที่ ๓๘๐)
วันที่ ๓๘๔๐ วัน ๗ ๑๒ฯ ๖ ค่ำ ปีเถาะ เอก๑๒ศก ๑๒๔๑
(๑๗ พฤษภาคม ๒๔๒๒)
วันนี้พระอาการพระองคกาพยมากขึ้น พระบาทสมเดจพระเจ้าอยู่หัวเสดจทรงรถพระที่นั่งไปประทับวังกรมหมื่นภูธเรศรเสดจเยี่ยมประชวนเวลาเช้า ๒ โมงพระองคกาพยสิ้นพระชนม์
เวลาบ่ายพระบาทสมเดจพระเจ้าอยู่หัวเสดจสรงน้ำพระศพพระองค์เจ้ากาพย์กระนกรัตน
วันนี้ลงมือชำระความพระปรีชาที่เก๋งวรสภาพิรมย์
ท้าวแพทูลว่ากระลาสีเรือรบเมาตามถนนค้อล้อเหมือนผัดช้าง
๑. รับหนังสือเจ้าพระยาภาณุวงษว่าด้วยมิสเตอนอกซ์มาเฝ้า (ร.ม. ที่ ๓๘๑)
๒. อีกฉบับหนึ่งว่ากัปตันฮิกไปได้เตลิกราฟมิสเตอนอกซ์มา (ร.ม. ที่ ๓๘๒)
๓. คำเตลิคราฟ (ร.ม. ที่ ๓๘๓)
๔. มีพระราชหัถถึงพระยารองเมืองเรื่องกลาษี ร. ที่ ๙๐/๔๑
๕. รับหนังสือกรมท่าเรื่องให้พระวิสูทไปที่เรือรบส่งคำแจ้งความมา กับส่งหนังสือกงซุลอังกฤษทูลถามข่าวพระองค์กาพย์ (ร.ม.ที่ ๓๘๔)
๖. คำพระวิสูท (ร.ม. ที่ ๓๘๕)
๗. หนังสือมิศเตอนอกซ์เรื่องพระองกาพย์สิ้นพระชนม์ (ร.ม.ที่ ๓๘๖)
๘. มีพระราชหรรถตอบมิสเตอนอกซ์ ร. ที่ ๙๑/๔๑
๙. หนังสือมิศเตออาลบาสเตอเรื่องพระองคกาพยสิ้นพระชนม์ (ร.ม. ที่ ๓๘๗)
๑๐. พระราชหัถตอบมิสเตออาลบาสเตอ ร. ที่ ๙๒/๔๑
๑๑. พระราชหัถถึงสมเดจเจ้าพระยาบอกพระองค์กาพยสิ้นพระชนม์ ร. ที่ ๙๑/๔๑
๑๒. หนังสือกงซุลเยอรมันถามข่าวพระองคกาพยสิ้นพระชนม์ (ร.ม. ที่ ๓๘๘)
๑๓. พระราชหัถพระราชทานพรคุณหญิงพัน๑ทำบุญวันเกิด ป. ที่ ๔๖/๔๑
๑๔. ริโปดพระพิเรนทร
วันที่ ๓๘๔๑ วัน ๑ ๑๓ฯ ๖ ค่ำ ปีเถาะ เอกศก ๑๒๔๑
(๑๘ พฤษภาคม ๒๔๒๒)
วันนี้ไม่มีราชการอไร ไม่ได้เสดจออกขุนนาง
๑. มีพระราชหัถตอบกงซุลเยอรมันเรื่องพระองค์กาพยสิ้นพระชนม์ ร. ที่ ๙๔/๔๑
๒. มีพระราชหัถถึงสมเดจเจ้าพระยาเรื่องได้ลงมือชำระความพระปรีชาพูดจาแขงแรงให้ท่านหาอุบายให้เรือรบกลับไป ร. ที่ ๙๕/๔๑
๓. รับหนังสือเจ้าพระยาภาณุวงษว่าด้วยสมเดจเจ้าพระยาให้ความเข้ามาตอบนอกซ์ส่งต้นสมเดจเจ้าพระยาแลร่างเข้ามา (ร. ที่ ๓๙๐)
๔. สมเดจเจ้าพระยาฉบับ ๑ (ร.ม. ที่ ๓๙๑) มากับ ๓๙๐
๕. สมเดจเจ้าพระยาฉบับ ๒ (ร.ม. ที่ ๓๙๒) มากับ ๓๙๐
๖. ร่างตอบ (ร.ม. ที่ ๓๙๓) มากับ ๒๙๐
๗. มีพระราชหัถตอบส่งร่างไปฉบับ ๑ ร. ที่ ๙๖/๔๑
๘. มีพระราชหัถถึงกรมหมื่นภูธรเรศเรื่องนี่พระองค์กาพย์ ป. ที่ ๔๗/๔๑
๙. มีพระราชหัถถึงทูลกระหม่อมพระองค์น้อยให้ช่วยดูแลการทหาร ท. ที่ ๓/๔๑
๑๐. มีพระราชหัถถึงจมื่นวิชิตให้เปนผู้แทนรับพระบรมราชโองการ ท. ที่ ๔/๔๑
๑๑. มีพระราชหัถถึงพระองค์ดิศ๒ให้ช่วยดูทหารม้าแลบ๋อยหลวง ท. ที่ ๕/๔๑
๑๒. หนังสือสมเดจพระองค์น้อยตอบรับฉลองพระเดชพระคุณ
๑๓. ริโปดพระพิเรนทร (ร.ม. ที่ ๓๙๔)
วันที่ ๓๘๔๒ วัน ๒ ๑๔ฯ ๖ ค่ำ ปีเถาะ เอก๑๒ศก ๑๒๔๑
(๑๙ พฤษภาคม ๒๔๒๒)
วันนี้พระอินทรเทพเฝ้าเรื่องพระปรีชา แล้วคลูนิตเฝ้าเรื่องพระที่นั่งหลังพระที่นั่งหลังเล็ก ๒ เดือนจะให้แล้ว วันนี้ไม่สู้มีราชการอาไรไม่ได้เสดจออกขุนนาง
เวลา ๔ ทุ่มเสศไฟไหม้ตลาดพลูเรือนโรง ๑๐๖ หลัง เด็ก ๑๐ ขวบติดหน้าถังตายคนหนึ่ง ต้นไฟเจ๊กขั่วถั่วระสงไม่ได้ดับเชื้อ
ท้าวแพทูลด้วยเจ้าพระยาภาณุวงษจะมีปาตี
๑. มีพระราชหัถตอบเจ้าพระยาภาณุวงษจะมีปาตี ป. ที่ ๔๘/๔๑
๒. มีพระราชหัถถึงเจ้าพระยาภาณุวงษเรื่องพระอินทรเทพเฝ้า ป. ที่ ๔๙/๔๑
๓. เจ้าพระยาภาณุวงษตอบมาฉบับ ๑ กับว่าออฟฟิซเซอรไปสวน (ร.ม. ที่ ๒๙๕)
๔. สำเนามิสเตอนอกซมีมาถึงสมเดจกรมพระเรื่องสรังสะเลมันแขกจะขอทำป่าไม้เมืองพิศณุโลก (ร.ม. ที่ ๓๙๖)
๕. ทูลกระหม่อมพระองค์น้อยว่าด้วยเรื่องทหาร
๖. พระราชหัถตอบทูลกระหม่อมพระองค์น้อยเรื่องทหาร ท. ที่ ๖/๑๔
๗. ริโปดพระพิเรนทรเทพ (ร.ม. ที่ ๓๙๗)
วันที่ ๓๘๔๓ วัน ๓ ๑๕ฯ ๖ ค่ำ ปีเถาะ เอก๑๒ศก ๑๒๔๑
(๒๐ พฤษภาคม ๒๔๒๒)
วันนี้ไม่มีราชการอไร
๑. รับหนังสือสมเด็จเจ้าพระยาเรื่องพระองคกาพย์สิ้นพระชนม์ กับว่าด้วยคิดจะให้เรือรบกลับไป (ร.ม. ที่ ๓๙๘)
๒. ริโปดไฟไหม้ตลาดพลู พระอินทรเทพ ฉบับ ๑ (ร.ม. ที่ ๓๙๙)
๓. ริโปดไฟไหม้ตลาดพลู นายจ่ารง ฉบับ ๑ (ร.ม. ที่ ๔๐๐)
๔. หลวงสัลยุทธถวายบาญชีทหารขาดตรวจไฟไหม้
๕. รับหนังสือหมอดินถามข่าวพระองคกาพย์สิ้นพระชนม์ (ร.ม.ที่ ๔๐๑)
๖. มีพระราชหัถตอบหมอดิน ป ที่ ๕๐/๔๐
๗. รับหนังสือห้างมากวลกอมปนีถามข่าวพระองคกาพย์สิ้นพระชนม์ (ร.ม. ที่ ๔๐๒)
๘. รับหนังสือมิศเตอมิศซิศคอตซอลสถามข่าวพระองคกาพย์สิ้นพระชนม์ (ร.ม. ที่ ๔๐๓)
๙. มีพระราชหัถตอบห้างมากวลกอมปนี ป. ที่ ๕๑/๔๑
๑๐. มีพระราชหัถตอบคุตซอลส ป.ที่ ๕๒/๔๑
๑๑. รับหนังสือไปรเวตสมเดจพระองค์น้อยเรื่องทหารมหาดเล็กกล่าวโทษพระองค์ดิศกำเริบต่างๆ พระองคท่านจะฉลองพระเดชพระคุณให้แขงแรงแต่น่าจะโปรดเกล้า ฯ ให้ท่านบังคับการตำแหน่งไร
๑๒. ริโปดพระพิเรนทร (ร.ม. ที่ ๔๐๔)
