- คำอธิบาย
- พระราชประวัติ สมเด็จพระนารายณ์มหาราช
- ประวัติพระมหาราชครู
- พระประวัติ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
- ตอนที่ ๑
- ตอนที่ ๒
- ตอนที่ ๓
- ตอนที่ ๔
- ภาคผนวก ๑ ชื่อช้างทุรลักษณ์
- ภาคผนวก ๒ ช้าง ๘ ตระกูล
- ภาคผนวก ๓ ช้างมงคล
- ภาคผนวก ๔ ๑๐ กษัตริย์เข้าแข่งขันยกโลหธนู ในงานสยุมพร นางพินทุมดี ณ กรุงรมยนคร
- ภาคผนวก ๕ อธิบายศร
- ภาคผนวก ๖ ทหารเอก ๑๐ ตนของพระสมุทรโฆษ
- ภาคผนวก ๗ กษัตริย์และขุนพลที่กล่าวถึงในรายการรบ
- ภาคผนวก ๘ สมุทรโฆษในปัญญาสชาดก
ตอนที่ ๑
๏ พระศรีศรีสรศาสดา | มีพระมหิมา |
นุภาพพ้นตยาคี | |
๏ เนืองนาคอสุรกษัตรีย์ | โอนมณีโมลี |
บำบวงในบาทกมล | |
๏ โปรดโลกทั้งภูวมณฑล | ท่าวพรหมบดล |
ก็ถึงแก่สรณบคลา | |
๏ ข้านบน้อมด้วยใจสา-[๑] | ทรทูลบาทา |
รพินทุพระมุนีวร | |
๏ ไหว้ไทธาดาสังกร | พระพิษณุอันศร |
ศักดิไชยเดชะ | |
๏ ขอสวัสดิพิพัฒชำนะ | ไชยสิทธิตบะ |
จงสานติสุขธาษตรี | |
๏ พระบาทกรุงไท้ธรณี | รามาธิบดี |
ประเสริฐเดโชไชย | |
๏ เดชะอาจผโอนท้าวไท | ทั่วทั้งภพไตร |
ตระดกด้วยเดโชพล | |
๏ พระบาทกมลนฤมล | ท้าวทั่วสากล |
มาถวายบังคมเคารพ | |
๏ สบศิลป์นเรศวรพบ | ธรรมาคมสบ |
ปการรู้รสธรรม์ | |
๏ พระปรีโชบายอนันต์ | บริกษาสรร- |
พการสุดสงกา | |
๏ พระรำฦกยศพระศาสดา | ปางเปนราชา |
สมุทรโฆษอาดูล | |
๏ เสร็จเสวยสุรโลกพิบูลย์ | เสร็จเสด็จมาพูล |
ในมรรตทรงธรณี | |
๏ แสดงศิลป์ธนูศรศรี | ผจญคณกษัตรีย์ |
อันโรมในรณควรถวิล | |
๏ ได้ไท้เทพีชื่อพิน- | ทุมดีเจียรจิน- |
ตโฉมอนงคพิมล | |
๏ พระให้กล่าวกาพยนิพนธ์ | จำนองโดยกล |
ตระการเพลงยศพระ | |
๏ ให้ฉลักแสบกภาพอันชระ[๒] | เปนบรรพบุรณะ |
นเรนทรราชบรรหาร | |
๏ ให้ทวยนักคนผู้ชาญ | กลเล่นโดยการ- |
ยเปนบำเทิงธรณี | |
๏ มีท้าวหนึ่งในธาษตรี | เปนปิ่นภูมี |
ชื่อพินทุทัตภูธร | |
๏ เสวยราชย์ในราชนคร | พรหมบุรีขจร |
ด้วยราชเกียรดิประกาศ | |
๏ ปางพระเสด็จเสวยสุรราช | พิภพสุดชาติ |
แลพระก็เมื้อเมืองดิน | |
๏ เปนเอารสราชอจินต์ | สมเด็จพระพิน- |
ทุทัตทรงพสุธา | |
๏ พระเสด็จทรงพระสมญา | สมุทรโฆษา- |
ธิราชเรืองภุชพล | |
๏ ปางพระเสด็จสู่พระมน- | ทิรแก้วแกมกล |
ประดับด้วยราชพิภพ | |
๏ ปางนายพนจรจรัลจบ | ไพรไศลประสบ |
คเชนทรแซงหนั่นหนา | |
๏ ทูลสารท้าวท่าวทูลลา | พระราชบิดา |
บันโดยนเรนทรหฤไทย | |
๏ ปางพระภูธรเสด็จไคล | คล้องคชในไพร |
แลชมสนุกพนสณฑ์ | |
๏ ปางเสด็จหยุดรถจรดพล | ใกล้ไม้ไพรสณฑ์ |
พิศาลลำลัดตรู | |
๏ ปางพระโพพาพระภู- | ธรสมพระพธู |
แลสองตระกองกรีฑา | |
๏ ปางพระโพพาพระมา | ยังไพรไสยา |
พิมานแก้วเวียนไกว | |
๏ ปางท้าวตื่นตกใจไฉน | แสนโศกาไลย |
แลยังนครคืนคง | |
๏ ปางพินทุมดีดาลหลง | เปนพิศวงจง |
แก่กามใจจาบัลย์ | |
๏ ให้วาดโฉมท้าวทุกพรรค์ | โฉมเทพทั้งสวรรค์ |
หาผู้จะเปรียบโฉมศรี | |
๏ ใช้พี่เลี้ยงชื่อธารี | เอาทุกข์เทพี |
ไปทูลอัญเชิญราชา | |
๏ ปางอินทรผู้เรืองฤทธา | ใช้ให้พระมา- |
ตุลีเอารถมาถวาย | |
๏ ปางเสด็จเหนือรถเรืองฉาย | ม้าแมนพรรณราย |
คือเทพเพียงพัฬเหา | |
๏ จากมนทิรทิพลำเนา | ข้ามพ้นพนเขา |
ก็เข้าในรมยนคร | |
๏ ปางเสวยกรีฑาสาธร | พินทุมดีสมร |
แลสองสนุกเสวยรมย์ | |
๏ ปางตั้งแต่งการสวยม- | พรท้าวทังชม- |
พุทวีปมามูลมอง | |
๏ ปางเสด็จแสดงศิลป์ประลอง | ผจญท้าวทั้งผอง |
ด้วยศิลปศรดาษโดม | |
๏ ปางท้าวทุกแดนโชรมโรม | กรีฑาพลโจม |
สำแดงสมเด็จสหัสสา | |
๏ เตรียมเรียบเทียบทศโยธา | เรียบพยุหมหา |
พันฦกลเวงดินบน | |
๏ ปางผจญท้าวทั่วสากล | เอาพลออกผจญ |
อรินทรพ่ายพังหนี | |
๏ ปางท้าวนรคุปต์เปรมปรี- | ดิประกอบพระบุตรี |
แลเวนพิภพเจษฎา | |
๏ ปางพิทยาธรสองสา- | หัสเรียบโยธา |
แลสองประยุทธหาวหน | |
๏ ปางพระภูธรเสด็จพน | พิทยาธรทน |
ด้วยโศกแสนอาไลย | |
๏ พิทยาธรถวายขรรค์ไชย | พระกุมแกว่งไกว |
ตระกองอนุชนงคราญ | |
๏ เสด็จเหาะดลแดนหิมพานต์ | เสวยสุขสบสถาน |
คิรีชรลองคูหา | |
๏ ปางกินนรคณเทพา | กินนรราชา |
ตระอรอัญเชิญเมื้อเมือง | |
๏ ปางผธมแท่นไพฑูรย์เมลือง | แสงแก้วไรเรือง |
แลสองสำราญสรศัลย์ | |
๏ พิทยาธรร้ายใจฉกรรจ์ | ลอบลักพระขรรค์ |
ธำรงสมเด็จนฤบดี | |
๏ ปางสองท้าวท่องธรณี | เดิรดลชลธี |
ลันลุงด้วยแสนโศกา | |
๏ ปางขี่ขอนข้ามพระสา- | ครฟองพัดคลา |
แลขอนก็ขาดเปนสอง | |
๏ สองพรากพลัดเจียรใจปอง | พระสมุทร์ฟูมฟอง |
สมุทรโฆษรำคาญ | |
๏ ปางนางซัดสินธุอบาล | สายชลพัดพาน |
พิลาปถึงกษัตรีย์ | |
๏ ซัดยังเมืองมัทรบุรี | เสียเพสเทพี |
เปนดาบสศรีโสภา | |
๏ ปางนางรังแต่งศาลา | ใช้ช่างรจนา |
ตำนานแต่สองสมกัน | |
๏ ปางอินทรให้ส่งพระขรรค์ | พระเสด็จดลบรร- |
ณศาลแลเลขา | |
๏ ปางพบนางน้องนงพงา | สระสว่างโศกา |
ตระอรอนุชเทพี | |
๏ เสด็จคืนยังรมยบุรี | สีห์นรกษัตรีย์ |
ภิเษกเวรไอศูรย์ | |
๏ ปางราชบิดาอาดูร | ใช้ทูตมาทูล |
อัญเชิญยังพรหมนคร | |
๏ ปางกรีฑาแสนยากร | ไปยังภูธร |
คือพินทุทัตกษัตรีย์ | |
๏ ท้าวไทอภิเษกสองศรี | เวรพรหมบุรี |
อันเพ็ญพิภพเสวยรมย์ | |
๏ สอนราชนิยมอาคม | สอนพระสนมสม |
ด้วยนิติสอนเสนา | |
๏ เสด็จสอนสีห์นรราชา | ยังพนอาทวา |
ก็บวชเปนราชฤๅษี | |
๏ นี้คือสุรสัตถาดี | แถลงยศพระศรี |
สมุทรโฆษบุราณ ฯ |
๑๑
๏ อนี้จะชี้นิต- | ติดำเนียรดำนานสาร |
โดยบรรพเบาราณ | ครุครูอันสั่งสอน |
๏ ไหว้เทพดาอา- | รักษทั่วทิศาดร |
ขอสวัสดิขอพร | ลุแก่ใจดั่งใจหวัง |
๏ ทนายผู้คอยความ | เร่งตามไต้ส่องเบื้องหลัง |
จงเรืองจำรัสทัง | ทิศาภาคทุกพาย |
๏ จงแจ้งจำหลักภาพ | อันยงยิ่งด้วยลวดลาย |
ให้เห็นแก่ทั้งหลาย | ทวยจะดูจงดูดี |
๏ เบื้องทักษิณาศาล | มหิมานบุรีศรี |
จรรโจษประชามี | พลพิรียชาญชม |
๏ มหามหรศพ | [๓] -พิศาลสนุกนิสม |
สมฤทธิเรืองรม- | ยบุรีอันอาเกียรณ์ |
๏ เจ็ดชั้นพระไชยสิน- | ธุอจินตเรืองเวียน |
ชลชระลวะเนียร- | มลสุทธสบสถาน |
๏ ดุจสัตตนที | ดรใสคือใจอารย์ |
บัวเบญจแกมกาญ- | จนกมุทบุษบา |
๏ เจ็ดชั้นกำแพงไชย | คิรีรัตนเลขา |
อ้อมล้อมคือภูผา | บริภัณฑกรรกง |
๏ พระทวารอันสูงสรรพ | ประดับโดรณมาศผจง |
โขลนทวารยรรยงกง | รัตนรายดูนฤมล |
๏ พระพลานประพาฬรัต- | นตระการสอาดกล |
กรเลือกเห็นประเหลชน | ชนทินทรสงกา |
๏ พลานบนชั้นสิง- | หแลสิงคโสภา |
เรียงเรียบประดับดา | มีทังนาคนนทรี |
๏ ประดับฉบับบรร- | พภิเษกโสภี |
เสาวภาคยกรุงตรี- | มุขมาศอันนฤมล |
๏ เมืองกว้างพิศาลแสน | พลพิรียโจษจล |
ช้างม้าพลาพล | รถรัตนอาเกียรณ์ |
๏ อุทยานตระการมี | มฤคมาศดูดาษเดียร |
พฤกษาคือลำเทียน | และลำลัดพันลอกเลือน |
๏ มนเทียรพิมานรัต- | นอันทัดตระวันเดือน |
ดาษแก้วตระการเตือน | จิตโลกยเมิลเมียง |
๏ พริ้งพรายจำหลักกิน- | นรกินนรีเรียง |
เสาสดมภดูเพียง | นพรัตน์จำรูญเรือง |
๏ เรือนรัตนโรงทา- | รกำนัลทรนาวเนือง |
นางสนมเลิศนางเมือง | อภิลาสลีลา |
๏ เลือกล้วนลำเภาโฉม | ประโลมโลกลำเภาพงา |
สรสมสำอางอา- | ภรณพัสตรเปรมปรีดิ์ |
๏ ปราโมทยในมน- | ทิรทิพยรัศมี |
คัลไท้ธเรษตรี- | ศวรศักดิ์เสวยรมย์ |
๏ พระบาทสีห- | นรคุปต์อันปรากรม |
เสวยราชสุขสม- | บัติเรืองพระไชยศรี ฯ |
๑๑
๏ เทพีภิเษกคือกนก | -พดีมหิษี |
เปนเฉลิมแก่นางในธรณี | คืออนงคนงคราญ |
๏ ธิดาอันอุดมชื่อพิน- | ทุมดินทร์ลำเภาพาล |
เสาวภาคยมฤตยสาร | -และกามแกล้งเกลา |
๏ ราชานรานฤบดี | มหิษีอันโฉมเฉลา |
พูลเสน่หสองตระอรเอา | รสรักอันพูลสม ฯ |
๑๑
๏ โดยทิศอุดรมี | พระนครอันควรชม |
สมญาชื่อเมืองพรหม | -บุรีบุราณกาล |
๏ อาจผจญบุรีอิน- | ทรอันเทพนฤมาน |
มหามเหาฬาร | -จรรโลงธเรษตรี |
๏ ปราการกำแพงรัต- | นอันรอบบุรีศรี |
ทัดพายุพิถี | คือกำแพงณจักรพาฬ |
๏ โขลนทวารพิศาลสรรพ | ประดับโดรณทุกทวาร |
หอห้างสรล่างกาญ- | จนกุรุงซรินไร |
๏ ไชยสินธุคือสิน- | ธุอันฦกและกว้างไกล |
บัวบานตระการไกร | นพรัตนแกมกัน |
๏ หอห้างกำแพงเมือง | ทรนาวเนืองทั้งนางจรัล |
เชิงเทินคือเนินบรร- | พตพระมหิมาจล |
๏ แถวถนนอัญจลจร | ยุพดียุพาพล |
ธงเทียวสำเรียวกล | และสรกอเมื่อสายัณห์ |
๏ พระพลานคือแว่นทอง | ทิพยกามราบรัน |
ไทเทศอันเที่ยวจรัล | คือจะคับทั้งรัถยา |
๏ เปนที่ประลองช้าง | หยลองประลองลา |
เปนที่ประลองอา- | วุธลองทหารหาญ |
๏ กว้างยาวทรนาวนี- | ฤมลสุทธสบสถาน |
เพ็ญเพียบตังวายสาร | ศตราช[๔]มาถวาย |
๏ ธงไชยทำนุกใบ | และตระบัดคือกรกาย |
กลแกว่งจำอื่นอาย | ยศไท้ที่แดนดิน |
๏ โอภาสพระตรี- | มุขมาศอันเจียรจินต์ |
ดุจไพชยนต์อิน- | ทรเอามาเษกศรี |
๏ มนเทียรพิมานรัต- | นจำรัสด้วยรัศมี |
เรืองรัศมิจามี- | กรแก้วกระลอกแสง |
๏ เสาทองรังรองรัศ- | มิรจิตประชิดแชรง |
ชรรินชรเรือดแฝง | มณิเพ็ญดูเพรี้ยมพราย |
๏ จำหลักจำหลอกกลม- | ภบังอวจจำหลักกราย |
เก้าแก้วกระลึงฉาย | และประดับด้วยโฉมเฉลา |
๏ ประกิจประกลกาญ- | จนกรงกระลอกเงา |
บรรแสงบรรสาบเสา | และตระสักแชรงชม |
๏ เจ็ดชั้นพิมานมน- | ทิรทิพยรามรมย์ |
เจ็ดรอบระบอบสม | สุขสานติเรืองไร |
๏ เจ็ดจวนกำแพงพรหม | -บุรีคือคลองใน |
เจ็ดชั้นพิศาลใส | จำรัสจันทรแสงโสม |
๏ มนเทียรคือแว่นทอง | ธรณีบรัศว์โฉม |
ดูสูงตระดวดโดม | คือจะเทิดทิพากร |
๏ บัลลังก์พิดานดัด | มณิรัศมิบรรจฐรณ์ |
ขนนเขนยชรเขนยขจร | รสรัตนไสยา |
๏ ประดับด้วยเครื่องท้าว | อุปโภคนานา |
ประดับด้วยภูษา- | ภรณรัศมิเรืองรอง |
๏ ประดับด้วยพระสนม | อันหนุ่มหน้าคือแว่นทอง |
ร่ายรำลบองลอง | คณคีตดนตรี |
๏ ประดับด้วยเสนา | พลมนตริเสนี |
เสนาบดีศรี | ยุพราชแห่แหน |
๏ พระพินทุทัตท้าว | ยศเลื่องทั้งเมืองแมน |
ทุกท้าวทุกดินแดน | จักรพาฬบังคมคัล |
๏ มีราชเทพี | ผู้หนึ่งหน้าสมบูรณ์จันทร์ |
โฉมผจญพธูสวรร- | คคือเทพยธิดา ฯ |
๑๔
๏ พระราชเอารสประเสริฐ | ธด้วยรูปพิทยา |
ศึกษาธนูคุณคุณา- | ธิกศักดิสมบูรณ์ |
๏ พระพินทุทัตธรณี- | ศวรเสวยมไหศูรย์ |
ร้อยท้าว[๕]บังคมประนตทูล | บทเรณุราชา |
๏ เทพีประเสริฐคุณทรง | สุรสุดา[๖]คือสมญา |
เลือกล้วนนเรนทรบุตรมา | ประดับสรรพสำอางองค์ |
๏ เฉกโฉมศศิสกลธสม- | บุรณพรรณนิศกลง |
ดาราประดับดูยรรยง | ยยับรัศมิโสภา |
๏ สิบองคเที้ยรอมรชาต | ติคือราชโยธา |
พระองคคือพระอมรา- | ธิปองคลงเปน |
๏ เพื่อจักดำรงพิภพมณ- | ฑลถ้าจะข่มเข็ญ |
รักษาฝูงสาธุและบำเพ็ญ | ยศไว้ในพรหมาน ฯ |
๒๘
๏ เมื่อปลงหนังลง | ได้ชอบประสงค์ |
จะเล่นมินาน | แม้ใช้ในคน |
ตระกลตระการ | จะเล่นบันดาล |
บรรโดยหรรษา | |
๏ นี้คือบุรณะ | นเรนทรพระ |
ผู้เรืองฤทธา | ข้ารังริเอง |
ลเบงโสภา | ให้เล่นเตือนตา |
ตระการทุกอัน | |
๏ จะเล่นหลายคลอง | ลเบงลบอง |
ธมีหลายฉันท์ | จะเปนสำรวล |
สำราญแก่กัน | จะไว้เปนบรร- |
พในธาษตรี | |
๏ จงเป็นพระยศ | พระเกียรดิปรากฏ |
พระภูบดี | จงพูลไพบูลย์ |
ในพระบุรี | อโยธยาศรี |
สนุกเสวยรมย์ | |
๏ จะให้บรรหาร | ยศภาพตระการ |
ตระกลชาญชม | ทำนุกทำนอง |
ทำนวยนิยม | นิยายสายสม |
สรรเสริญราชา | |
๏ จะเล่นหัวล้าน | ทั้งสองหัวบ้าน |
คือหน้าผากผา | จะจำชนกัน |
คในสวภา | จะดูหัวข้า |
ทั้งสองใครแขง | |
๏ จะเล่นเถลิงลาว | ทั้งสองสามหาว |
ชวนกันฟันแทง | ผู้ใดดีจริง |
จักรู้จักแรง | ใครดีคำแหง |
จะเห็นฝีมือ | |
๏ จะเล่นหลายลบอง | ชวาทั้งสอง |
พันฦกไทฦๅ | กุมไม้ทายทับ |
จรีกับมือ | รริบคมถือ |
ครวีวางมา | |
๏ จะเล่นเถลิงแรด | ระเริงผันแผด |
รริบนอผลา | จะเล่นวัวเกวียน |
ระเบียนชาวนา | ประกวดกันมา |
แลเล่นลเวง | |
๏ จะเล่นจรเข้ | พันฦกจริงเอ |
อันเขาฦๅเพรง | เรียกท้าวพันวัง |
แลอ้ายนักเลง | จะเปนลเบง |
บันสมสำรวล | |
๏ จะเล่นเรือผจง | แลพลประมง |
เขาพายดูควร | ดูเมื่อกัดพลัด |
แลพลพ่วงพรวน | ประนังชมชวน |
เทียมหัวตระการ | |
๏ [๗]จะเล่นจงสุด | ปางพระสมุทร์ |
ไปวังคชสาร | ปางพระไปนอน |
คในพนานต์ | พระเอาภูบาล |
ไปสมกัลยา | |
๏ แถลงปางพระผจญ | ท้าวทั้งสิบตน |
ในท้องธารา | สำแดงธนู |
แลได้ชายา | คือสร้อยสุดา |
ลำเภาเยาวมาลย์ | |
๏ จะเล่นเถลิงปาง | เมื่อพระนำนาง |
ไปเล่นหิมพานต์ | ปางพระไปตก |
คในกันดาร | สมุทรเกิดกาล |
พรากพลัดทั้งสอง | |
๏ จะเล่นแถลงปาง | เมื่อพระพบนาง |
แลพระตระกอง | ถกลเมื้อเมือง |
ก็คืนมาครอง | บุรีทั้งสอง |
สรนุกเสวยรมย์ | |
๏ จะตั้งตำนาน | ตำเนียรพิสดาร |
บใช่นิยม | มีแต่ธรรมเนียม |
บุราณคม | จะเล่นโดยกรม |
พิไสยมนมท ฯ |
๑๖
๏ หัวล้านทั้งสองชนอด | ฦๅชาปรากฏ |
กระเกลือกกระกริ้วไทกลัว | |
๏ ชนได้ไถ่ข้าซื้อวัว | ผสมเปนครอบครัว |
ทั้งเหย้าแลเรือนคูคัน | |
๏ สองข้างหาญชนเขี้ยวขัน | สองเห็นหัวกัน |
ก็คันยเยื้อมขนแขยง ฯ |
๒๘
๏ กู้นี้ไทถือ | แต่ชาวลุ่ม[๘]ฦๅ |
ว่ากูคำแหง | เขาขึ้นชื่อกู |
ชื่ออ้ายหัวแขง | กูชนกลางแปลง |
บรู้กี่ปาง | |
๏ อย่าเห็นหัวเกลี้ยง | กูชนโพล่เพนียง |
ก็แตกโผงผาง | ชาวลุ่มทั้งหลาย |
รอาอางขนาง | มึงต่อกูปาง |
นี้จักเกี่ยงตาย | |
๏ กูนี้ชาวไร่ | กูก้มหัวไว้ |
หัวล้านทั้งหลาย | ครั้นกูชวนชน |
แล่นชรอกทุกพาย | เขาเรียกกูนาย |
ชื่ออ้ายหัวตัน | |
๏ กูออกนอกบ้าน | วันหนึ่งหัวล้าน |
สี่คนคบกัน | มาพอพบกู |
กูชวนชนพนัน | ตกใจยะยรร |
แล่นเร้นไร่แตง | |
๏ ปรานีมึงนาย | จักเกี่ยงหัวหาย |
แลมากล้าแขง | จะให้หัวมึง |
จงแตกระแหง | ว่ามึงทรามแรง |
แลมาทรนง ฯ |
๑๖
๏ บัดใจออกตั้งกลางรงค์ | หัวล้านหัวคง- |
กพันทั้งสองสู้กัน | |
๏ สองขาขึงเข้าขบฟัน | คิ้วตายักยัน |
แลเล่นรรื้นชมชน | |
๏ ถ้อยตั้งถ้อยแล่นชนทน | หัวล้านแสนกล |
กลบรู้ใดใด | |
๏ แคว้งแคว้งแสงหัวสองใส | ส่องเห็นเงาใน |
ก็แล่นกระทบทบทาน | |
๏ บมิลื้นบมิลอกบมิอาน | สองคือช้างสาร |
แลชนกันปลักกลางแปลง | |
๏ ฉาดฉาดเสียงหัวสองแขง | เลือดไหลลามแดง |
ทั้งหน้าทั้งตาดูยัง | |
๏ หัวล้านชาวลุ่มอังลัง | เมาเลือดแล่นซรัง |
ทุกแห่งทุกพายพ่ายสนาม | |
๏ หัวล้านชาวไร่ไล่ปาม | เข้าขวิดติดตาม |
กันแทกก็หัวไถดิน ฯ |
๒๘
๏ ตำนานหนึ่งมา | ลาวไทยอาสา |
ฟันแย่งระบิน | ใครดีได้กัน |
กระชั้นโดยถวิล | คค้าเอาดิน |
ทั้งสองบนาน | |
๏ กูนี้เนื้อลาว | แต่ยังพยาว[๙] |
บมีผู้ปาน | เขาขึ้นชื่อกู |
ชื่อเสียงไกรหาญ | ปานปล้นเมืองมาร |
ขุนมารหักหัน | |
๏ แม้ว่ามึงหาญ | ออกมาอย่านาน |
จะเลี้ยวลองกัน | จะให้หัวมึง |
จงแตกเหิรหัน | กูนี้คนขัน |
จะขามคนใด | |
๏ กูนี้ไทยแท้ | ท่านฦๅกูแล |
ในสุโขไทย | ไปลาดไปลอง |
ทุกที่มีไชย | หาญจริงเจ้าไท |
ธให้อาสา | |
๏ ธไว้วางใจ | บำเหน็จกูไกร |
ผู้ใดจะมา | ต่อกูจงดี |
อย่าพลันระอา | บำนาญกูครา |
นี้เรียกกาไต | |
๏ แม้ว่ามึงหาญ | จงออกมาพาน |
ด้วยกูว่าไซ้ | ลุกออกมาพลัน |
อย่าทันธใช้ | ต่อกูจะให้ |
จงหัวมึงหาย | |
๏ ไกรหาญหาญจริง | ครั้นฟังวางวิ่ง |
ออกมาทะทาย | ว่ากูนี้แล |
เลิศลํ้าเลอชาย | ดาบเขนฟ้อนฟาย |
กระลึงกลางสนาม ฯ |
๑๖
๏ กาไตได้ตาวไล่ตาม | ต่อสู้บมิขาม |
แลสองก็กริ้วโกรธา | |
๏ สองสู้ฟันกันไปมา | ดูสองสหสา |
สรแสรกสรเสื้องกลางแปลง | |
๏ สองฟันสองกันสองแทง | สองเที้ยรพอแรง |
แลใจมิมลายสักอัน | |
๏ ฉาดฉาดเสียงตาวฝืนฟัน | สองสู้ต่อกัน |
ทั้งเขนก็แหลกบินบน | |
๏ ต่างรู้รับตาวกันตน | กาไตใส่กล |
ว่าเหวยไกรหาญมึงกลัว | |
๏ เดิมฟันกันสองชมชัว | แต่ตัวต่อตัว |
แลมึงบมาเดียวดาย | |
๏ สู้กันผกพันผันผาย | ฤๅเพื่อนมึงหลาย |
จะเข้ามาโซรมกูเดียว | |
๏ ไกรหาญเคียดฟุนฉุนเฉียว | กาไตลอบเลี้ยว |
ก็ล้มตระแบงแหงนหงาย | |
๏ ฝูงลาวพ่ายแพ้ทุกพาย | กลัวแกลนเกลื่อนหาย |
บรู้หลักแหล่งโหงโห | |
๏ กูนี้ปัติมโนโร | นักเทศโทโอ- |
มสุชวาชาวี | |
๏ แต่กูแทงตายด้วยจรี | มากแลดีหลี |
ด้วยฝีมือกูอันแทง | |
๏ กูกับมึงจักวัดแวง | กันจงรู้แรง |
บัดนี้บนานอย่าหนี | |
๏ กูนี้ปัติอาลี | แต่ชาวชาวี |
เขาฦๅว่ากูแกล้วไกร | |
๏ กูปราบชาวชวาเลื่องใน | คืนมาเมืองไทย |
เพื่อจักสำแดงฝีมือ | |
๏ แม้ว่ามึงอ้างอวดคือ | คนหาญจริงฤๅ |
มาเราจะแทงกันรา | |
๏ บัดออกกลางสนามสองรา | สองแขงขันหา |
ก็กุมจรีแกว่งไกว | |
๏ กุมจรีครวีกับได | ดูสองชิงไชย |
แลเข้าประสบทบแทง | |
๏ ดูสองจรีจรดแคว้งแควง | สองสู้กลางแปลง |
บรู้กี่บวรพกพัน | |
๏ สองแขงสองแทงสองกัน | ต่างหลบหลีกพลัน |
บทันบำรูดูดี | |
๏ บมิติดบมิต้องสักที | จระจระเสียงจรี |
อันแทงคะแคว้งเวียนไว | |
๏ ปัติอาลีชาญไชย | จับจรีแทงไป |
ปัติมโนโรโทรม | |
๏ เสร็จสองแทงกันจระโจรม | จักเล่นแรดโซรม |
กำลองกำลังถเมินเชิง | |
๏ แรดร้ายแรดอ้ายรางเริง | เพียงแรดพระเพลิง |
ก็ดีก็ดาลอับอาย | |
๏ อาจไล่ช้างสารจรัลจราย | เสือสีห์หมีควาย |
กระลายกระลอกซอกซอน | |
๏ แรดนี้แรดร้ายตูตอน | แต่น้อยนองอน |
แลคมรริบกรดไกร | |
๏ เขาดึงพร้าวได้แต่ไพร | มาถวายท้าวไท |
ธไว้ให้เลี้ยงรักษา | |
๏ ควาญเลี้ยงสิบคนให้หา | หักไม้หนามหนา |
มาเลี้ยงมาปรนปันงาร | |
๏ แม้ว่าแรดสูห้าวหาญ | ขับมาอย่านาน |
บัดนี้จะได้ต่อกัน | |
๏ บัดใจสองแรดแผดผัน | ขึ้งเข้าขบกัน |
กเกริกทั้งท้องธาษตรี | |
๏ รุกรานพานพะนอรี | จักจานคือจรี |
จริบคันพานพะนอ | |
๏ ผัดแผดแวดเวียงทบทอ | รรื้นบัดคอ |
ตระบัดก็แตกแบกเพลิง | |
๏ ขาดตัวขาดหัวหักเชิง | แรดอ้ายรางเริง |
ก็ล้มสพาบกลางแปลง | |
๏ แล้วแรดแผดอ้ายวัวแรง | กูซื้อเมื่อแพง |
ทั้งคู่เปนเบี้ยล้านแสน | |
๏ เต้นเล่นแอ่นอำทุกแดน | เรียกว่าม้าแมน |
แลเรียกชื่ออ้ายฦๅนาม | |
๏ วัวนี้ใช่วัวชั่วทราม | เลี้ยงแล่นชาญสนาม |
แลเรียกชื่ออ้ายกะแชงเปิง | |
๏ สองสัตว์สามรรถถึกเถลิง | เรี่ยวแรงรเริง |
พันฦกพันลายหนักหนา | |
๏ ผิว่าวัวสูถึกพา | เทียมเกวียนมารา |
บัดนี้จะลองอย่านาน | |
๏ บัดใจจึงเทียมเกวียนอาน | ชาวนาแกว่นการ |
แลแล่นละลนไปมา | |
๏ ลางคนนุ่งเพลาพังคา | เฟ็ดเพียงกลางขา |
แลถืองอบลานแล่นฉวาง | |
๏ ลางคนพอกหัวตแบงคาง | แล่นเคียงวัวพลาง |
แลกุมปฏักทักแทง | |
๏ จึ่งวางเกวียนกลางแปลง | ชาวนาเริงแรง |
ก็แล่นเข้าเคียงเรียงรัน | |
๏ เสียงกะดึงพวนเสียงฟัดกัน | ตีนวัวคือกังหัน |
แล่นลนตลบปบไป | |
๏ กึกก้องเสียงเกวียนแกว่งไกว | ธุลีเวียนไว |
ตระลบตระเลิศเวหาส | |
๏ วัวอ้ายฦๅนามผังผาด | แล่นล้ำลมลาศ |
ชนะแก่อายกะแชงเปิง | |
๏ มีไชยในสนามดูเถกิง | ชาวนาสำเริง |
แลเสียงรรื่นครื้นเครง | |
๏ อนี้คือจรเข้แต่เพรง | เรียกอ้ายนักเลง |
แลท้าวพันวังวางมา | |
๏ อ้ายนักเลงล่องลอยหา | ท้าวพันวังมา |
แต่ใต้แลจวบจวนกัน | |
๏ สองเข้าซบกันผกผัน | ตีนข่วนป่วนปั่น |
แลเข้าประทะยะยาน | |
๏ หางหว้ายกระหวัดตนผสาน | ไล่กันกลางธาร |
นทีก็ป่วนเปนตม | |
๏ ถ้อยไล่ถ้อยหนีผุดจม | เพียงลมไล่ลม |
แลพัดรลอกฦๅนาม | |
๏ ปลาเขือดุจเบือตายตาม | นํ้าคือนํ้าคราม |
แลควันตระหลบเวียนวน | |
๏ เลือดฟุ้งฟองฟัดป่วนปน | ดุจนํ้าครั่งคน |
แลดูก็มากหลากหลาย | |
๏ อ้ายนักเลงองอาจอาย | เล่นพ่างจักตาย |
ตระบัดก็เอาตัวหนี | |
๏ ดลเดือนอาสยุชพิธี | เปนอุสภศรี |
สรนุกนิเรียบเรือชา | |
๏ ซ้ายไกรสรมุขมหิมา | ฝ่ายเบื้องข้างขวา |
สมรรถไชยเจียรไกร | |
๏ เพียบพลพายนั่งศรีไสว | ฆ้องกลองเอาไชย |
แลพาทย์ดุริยดนตรี | |
๏ ไชยไชยสรมุขมหิษี[๑๐] | ไชยไชยจักรี |
สมรรถไชยราชา[๑๑] | |
๏ พายแอ่นเอาไชยไปมา | พลพวงซ้ายขวา |
ประเบียดแลเสียดตาตอม | |
๏ หัวท้ายธงฉัตรปักจอม | นายกลางกรถนอม |
กรลดกั้งกึ่งกลาง | |
๏ พายขึ้นถึงกลางที่วาง | ทอดพวนขันขวาง |
นทีแลเทียบเทียมหัว | |
๏ สองฟากนํ้าพลชมชัว | บดห้องหาวมัว |
แลมืดด้วยตัวพลพวง | |
๏ เสียงฆ้องไชยศัพท์รลวง | จึงวางเรือหลวง |
ทั้งคู่แลควรคนชม | |
๏ พลพายทองพายสระสม | เสียงดุริยระงม |
แลสังขก้องกาหล | |
๏ ดุจเสียงฟ้าฟาดภูวดล | เสียงชลก้องกล |
สมุทรดาลดำบรรพ์ | |
๏ สุดช้าชุกครแขงขัน | สรมุขแลสมรร - |
ถไชยชิงไชยศรี | |
๏ ถ้อยขึ้นถ้อยแขงมี่มี | ไชยเมื่อถึงที |
จะใกล้ที่แดนยอพาย | |
๏ เพื่อท้าวเธอจะมีไชยพราย | พระยศฦๅสาย |
สมรรถไชยมีไชย | |
๏ ให้โลกทั้งภูวนัตไตร | รู้ว่าท้าวไท |
จะมาล้างนิกรศัตรู | |
๏ พอสิ้นสุดพรรษระดู | อาสยุชเสพผลู |
แลเดือนจำรัสเวหา | |
๏ หตเหือดน้ำฟ้าแลทิพา- | กรวรุณเขดาระงา |
บร้อนบหนาวพอการ | |
๏ สุขสัตวไพรไศลสำราญ | นํ้าไหลทะธาร |
สุทธิใสเสมอกรอง | |
๏ สุขบงกชบานบัวทอง | ภุมรีตฤบลออง |
สโรชสร้อยไขขจร | |
๏ สุขมฤคปักษีไกรสร | สุขแก้วกุญชร |
แลเลมลบัดบงซาง | |
๏ สุขทรายทองยองฟานกวาง | แกว่นกินเกลียงกลาง |
พนานตเล่นเหล่าหลาย | |
๏ ปางนั้นพนจรใจพราย | ค้นคว้าป่าหมาย |
สนุกนิในไพรสณฑ์ | |
๏ เขียวข่าวท่าวทูลแถลงกล | สุขในไพรสณฑ์ |
สัตวสำราญธรณี | |
๏ ทูลสารสารไพรมากมี | เนืองในพนาลี |
แลสมสรกอสบสถาน | |
๏ พังพลายเพรียวโคตรคชสาร | แม่เนียมเทียมธาร |
แลเลมลบัดใบหนา | |
๏ แสนสารสูงใหญ่เสมอผา | สล้างสองงา |
แลลองคิรีเพริดพัง | |
๏ ปางนั้นพระสมุทร์ครั้นฟัง | สารพนจรรัง |
มาทูลแลท้าวชื่นชม | |
๏ หวังเสด็จเสวยสุขพนรมย์ | ชมไพรชมพนม |
แลจงสำราญสะศัลย์ | |
๏ ตริแล้วเสร็จพระเสด็จคัล | ท้าวผู้ทรงธรร- |
มพินทุทัตภูบาล | |
๏ ก้มเกล้าเข้าแนบบทมาลย์ | ไหว้ไททูลสาร |
จะลาสมเด็จนฤบดี | |
๏ นบนอบพระมารดาศรี | จักจากพระบุรี |
ประพาสโดยจินดา | |
๏ สองท้าวครั้นฟังท้าวลา | ลานใจโศกา |
บอาจจะทัดภูธร | |
๏ โดยใจลูกแก้วกลอยสมร | ยกแสนยากร |
แลไปประพาสโดยจง | |
๏ ท้าวเกรงนางน้องสนององค์ | สุรสุดาผจง |
บควรจักคลาศคลาศรี | |
๏ โดยพระลูกแก้วกษัตรีย์ | ศรีสวัสดิ์อันมี |
จงได้แก่พ่อนงพาล | |
๏ ลาแล้วท้าวสั่งสบสถาน | เสร็จพระภูบาล |
ก็คืนยังแก้วกัลยา | |
๏ โอบอุ้มเทพีโลมลา | ศรีสุรสุดา[๑๒] |
พิลาปทูลสารสนอง ฯ |
๑๔
๏ อ้าท้าวผู้มีมุขคือบูร- | ณศศิอันเรืองรอง |
โฉมพ่อและพระสนมสมพอง | กลกามแกล้งเกลา |
๏ พระบาทคือกมลมาล- | ยและท้าวทั้งหลายเอา |
ทูลเทิดในกลางมกุฏิเคา- | รพรักและภักดี |
๏ ถ้าท้าวธเสด็จพนประพาส | ในไพรพฤกษ์พนาลี |
ข้าไหว้บำบวงสรณศรี | ขอเพื่อนท้าวพเนจร |
๏ ใดดีแก่ชีวิตอันเปน | และบำราสพระภูธร |
เคยคัลบังคมบทบังอร | อภิรมย์เสนหา |
๏ ขอท้าวบันโดยจิตรตูข้า | ที่บเคยบคลาศคลา |
พระบาทท้าวอันมหิมา | นิจแท้เท่าธุลี |
๏ อ้าแม่ผู้มีมุขคือนี- | รชรัตนรัศมี |
อาจผจญอนงคมหิษี | ผู้ประเสริฐโฉมไกร |
๏ ป่าดงยรรยงด้วยคณภูต | พฤกษในนุพงไพร |
เสือสางสรรโสงสรรพและไกร | สรร้องสำเทินสาร |
๏ แรดควายคณานิกรสู- | กรมฤคสิงคาล |
ร้องก้องกำธรพนพนาน- | ตรดาลตระดกใจ |
๏ ฤๅเจ้าจะฟังศัพทสำเนียง | สัตวร้ายคะนองใน |
ไพรพงยรรยงเพื่อยศใด[๑๓] | นิณน้องจะลีลา |
๏ พี่ครวญแก่เจ้าดั่งฤๅจะจง | นิราศแก้วกึ่งเกศา |
สนิทเสน่หจริงจิตรบคลา | ใช่ว่าพี่จะพรางอำ |
๏ เพราะราชการพระคชกรร- | มรีดท้าวทั้งหลายทำ |
ใช่เห็นแก่เล่นและพี่จะนำ | พลไปในไพรสณฑ์ |
๏ อย่าแม่กระสันนิมิตโศ- | กแก่พี่และทุกข์ทน |
เชิญแม่เสวยสุขในมน- | ทิรแก้วอย่าโศกา ฯ |
๑๖
๏ เสร็จพระโลมลาพนิดา | จักเสด็จลีลา |
ประพาสพรางวังสาร | |
๏ มนตรีตรวจเตรียมทวยหาญ | เรียบเทียบทุกสถาน |
แลสบสังกัดกงกรร | |
๏ ซ้ายขวาหน้าหลังโจษจรร | พลเทียบเทียมทงัน |
ทั้งท้องธราหนั่นหนา | |
๏ สรรพสรรพาวุธดาษดา | แสนยานานา |
ประดับด้วยภูษาภรณ์ | |
๏ ธงฉัตรทัดแทงทินกร | เขนดั้งโตมร |
แลแพนพรรณรายพรายทอง | |
๏ ทวยทรงเกาทัณฑ์ลังลอง | หน้าไม้แม่นผยอง |
แลพลคทามาศแมน | |
๏ ทวยทรงเกราะกรายหลายแสน | ทวยทรงโภคแพน |
พรรณรายยยาบเวหา | |
๏ หัยรถคชแสนเสนา | กุญชรงอนงา |
คือพาลจันทร์อันฉาย | |
๏ ม้าแมนแสนธพเหลือหลาย | เทียมแก้วเกวียนพราย |
แลพลประดับศรีสลอน | |
๏ นายม้าขึ้นม้าคือภมร | โตมรกับกร |
สรพายทั้งแล่งทองผยอง | |
๏ นายรถแข่งขึ้นรถทอง | ยืนยันในตระพอง |
แลกุมกุทัณฑ์ร่อนรำ | |
๏ นายช้างขึ้นช้างไดสดำ | เฉวียงกุมขอคำ |
กระลึงกระลอกแสงฉาย | |
๏ สรรพสรรพาวุธเพรี้ยมพราย | แสงแก้วเกราะกราย |
ประดับนิเลื่อมหลังสาร | |
๏ เครื่องช้างเครื่องคนดูตระการ | ตนช้างทวยหาญ |
ประดับนิสรรพสังขยา | |
๏ เทียบคชเทียบทศโยธา | เทียบรถราชา |
อันเทียมด้วยอาชาไนย | |
๏ รถรัตนพรรณรายจรัสไจร | เทียวทองธงไชย |
แลแซงกรลดชุมสาย | |
๏ พระโภคแลกำนัลแลทนาย | ทุกกรมถือถวาย |
จำนำบำเรอราชา | |
๏ พนจรใจแม่นมรรคา | หมอสิทธิคณา |
ก็มาทั้งศิษย์บนาน | |
๏ ควาญขึ้นคชบทบาศการ | พลส้าวสอนสาร |
บนานก็นำกันคลา | |
๏ พระเสด็จเหนือรถรจนา | โฉมเฉกอินทรา |
ธิราชเจ้าไตรตรึงส์ | |
๏ เสียงดุริยสำเนียงอึกถคึง | ฆ้องไชยอื้ออึง |
แลสังขกาหลไชย | |
๏ สารถีขับอาชาไนย | อาชาไนยไว |
แลวิ่งคือยนตร์บังเวียน | |
๏ เสียงรถคชสารส่ำเทียร | หัยศัพท์หันเหียน |
แลเสียงทหารโห่หรรษ์ | |
๏ เสียงอัษฎาวุธพันกัน | ดาลประเปนควัน |
แลเวียนละเวงเวหาส | |
๏ เสียงเทพอวยอาศิรพาท | กำธรอากาศ |
ฦๅเลวงไชยไชย | |
๏ เสียงสินธพก้องเกวียนไกว | เสียงคชย้ายไย |
ธรารลองฦๅถคึง | |
๏ บรัศว์บรรพสำเนียงพลอึง | เอาไชยเสียงสึง- |
หนาทเต็มธรณี | |
๏ ดุจฟ้าฟาดเพชรคิรี | ดุจเสียงชลธี |
รลอกกระฉอกผกาแจรง | |
๏ บดดินบดฟ้าบดแสง | สุริยศักดิ์สำแดง |
ตระหลบด้วยธุลีเลือน | |
๏ คือจะพกแผ่นหล้าฟ้าเฟือน | คือจะเห็จเอาเดือน |
ตระวันแลดวงดารา | |
๏ พระสมุทร์ยกพลยาตรา | คือรลอกในมหา- |
สมุทรเคลื่อนคลาฟอง | |
๏ คล้ายคล้ายพลผายเนืองนอง | เลื่อมเลื่อมหมวกทอง |
แลตรูด้วยแสงดาษดาว | |
๏ เคลือบเคลือบคชสารทรนาว | งางอนเงยหาว |
แลหางฟะฟาดแกว่งไกว | |
๏ คลํ่าคลํ่าคชคลาดาไพร | เพรียกเพรียกเสียงไอ |
แลพลประทะพะพง | |
๏ แคว้งแคว้งแสงหางยูงยง | ยาบยาบแดนดง |
แลแพนพรรณรายรองรอง | |
๏ ไต่ตามบึงฉทึงแลชรลอง | ข้ามห้วยธารคลอง |
นทีไศลสิงขร | |
๏ เนื้อเบื้อตกใจไกรสร | กลัวแสนยากร |
แลหาคูหาอาไศรย | |
๏ ควายแรดแผดผันผายไกล | เสริดสรังยังไพร |
ก็รั้งก็เร้นเฟือนสาง | |
๏ สารไพรเสียไพรไกลกลาง | ดงดั้นด่านทาง |
แลลงในเซราะซรอกซรอน | |
๏ พระสมุทร์เสด็จพนจร | ข้ามพงดงดอน |
แลพลประดับดาษดา | |
๏ พบแม่นํ้าหนึ่งมหิมา | ชลใสโสภา |
แลไหลคคักเทียมทาง | |
๏ จึงจรดรถพลเสนางค์ | แพนดั้งตั้งกลาง |
จำนรรจำนับรอบราย | |
๏ ปลงช้างม้ารถเหลือหลาย | แก้แก้วเกราะกราย |
แลส่างสำราญรี้พล ฯ |
๑๑
๏ ปางนั้นธใช้หมอ | สิทธิกรรมแกว่นกล |
ให้เข้ายังไพรสณ- | ฑประสงค์จะเบิกไพร |
๏ หมอเฒ่าเอารี้พล | ศิษยคนทั้งหลายไป |
เข้าในพนาไลย | และเลียบหาดูพฤกษา |
๏ พบไม้หนึ่งงามสม | สุขรมยสมญา |
สามารถหนักหนา | ศุภลักษณสาผล |
๏ หมอจึงเอาพัสตรา | มานุ่ง[๑๔]ไม้อันนฤมล |
สวดมนต์ละลายคน- | ธวิเลปนสรรพสม |
๏ ธงฉัตรภูษา | ประดับสรรพโดยอาคม |
พนักโดรอันพาดสดมภ์ | สำหรับรอบรเวียนกรรม์ |
๏ บูชายถาศัก- | ดิและการยทุกอัน |
ล้วนแล้วลบองบรร- | พประสงคเบิกไพร ฯ |
๑๖
๏ เสร็จจึงหมอเฒ่าเข้าไป | ป่าหลวงปวงไศล |
ก็ดูที่รอยคชสาร | |
๏ พนจรนำหมอถึงสถาน | พนสณฑ์กันดาร |
ก็ทันที่กุญชรแชรง | |
๏ รอยไม้ไหล้หักทักแทง | น้ำในปลักแปลง |
แลมีทั้งรุ่นรวนกราม | |
๏ ดูเดิมชวักชอบโดยความ | หมายต้นตูมงาม |
แลควรที่ทำการกรรม์ | |
๏ จึงคืนเอาพลจบจรัล | ซ้ายขวาปูนปัน |
แลไปโดยทางเก่ากล | |
๏ หมอเฒ่าถึงก่อนรี้พล | ยังต้นตูมตน |
สำคัญแล้วเข้าบูชา | |
๏ เทียนธูปธงฉัตรฉมสลา | เหล้าเข้าเนื้อปลา |
ประดับด้วยภูษากาญจน์ | |
๏ พาดพาวพนักโดรโดยสาร | บังคับสบสถาน |
แลตั้งจังเว็จรอบราย | |
๏ เข้าโอบเอวไม้มั่นหมาย | มนต์สังวัธยาย |
ก็แสร้งสรรเสริญพฤกษา | |
๏ ไม้นี้คือองค์พระอุมา | อาตมาโสภา |
คือองคพระอิศวร | |
๏ จึงกล่าวป่าวพลมูลมวญ | ไพร่พลยินยวน |
แลแล่นรเวียนทุกพาย | |
๏ ตาเหลววังกั้นรอบราย | หักไม้ไหล้หลาย |
แลปักเปนเขื่อนขอบขัง | |
๏ ตาเหลวล้อมรอบเวียนรวัง | พลแล่นย้ายยัง |
ทุกด้านทุกแดนจรรเจียร | |
๏ กองไฟรอบรั้วอาเกียรณ์ | พลร้องรอบเวียน |
แลตีจรขาบขับกลอง | |
๏ ทวนส้าวพลเทียบทุกคลอง | เสร็จการลบอง |
ประสงคเวียนรวังสาร | |
๏ จึ่งใช้พนจรใจหาญ | เข้าดูอาการ |
คเชนทรคิดคณนา | |
๏ คชสารหลายเหลือสังขยา | แหล่หลายเหลือตรา |
แลพิศบแพร่พรายพรรณ | |
๏ ด้วยเดชสดุดีพระกรรม์ | คชคงโจษจรร |
แลคับทั้งแคว้นคอกขัง | |
๏ พนจรจากพลคืนวัง | หมอเฒ่าผู้รัง |
ดำรัสแก่การแกว่นหมาย | |
๏ บอกข่าวคชคงเหลือหลาย | เกาะกันทุกพาย |
แลเลมลบัดเอมอร | |
๏ แต่ช้างทุรลักษณนิกร | พากันเซรนซรอน |
ในป่าบมาแปมปน | |
๏ ทุยทำพำลาพาหล[๑๕] | ศฤงคาลคนชน |
กันโลรรลมสังไก | |
๏ พลุกแบกบังกินจรรไร | ทมพลุกทิพาไศรย |
กำพษกำโบลโยนยัศ | |
๏ ปรพลุกสุครีพแลคัด | ธรณีบังบัศ |
ทั้งนาคพันธพินาย | |
๏ ลันดาษยุรยักษบรรลาย | ซุกซอนพรัดพราย |
บิเดาะกันเอาะพลุกหนี | |
๏ รัตทันต์ทรหุลหัสดี | ตระดกกันทุยชี- |
พศฤงสวามิพธ | |
๏ โชรชรไลแลกันแอกกุมกด | ย่อมเที้ยรทุรคช |
เฆรคณาคลาคลาศ | |
๏ แลตระดุ้งนาคนครฆาฏ | ขดวรสรุกโดยสาตร |
-เที้ยรธให้ห้ามปราม | |
๏ ไตรตรึงสกิราษฎร์ทั้งสาม | สิบสามตับตาม |
ก็นำคณากันคลา | |
๏ เพราะพระสมภารราชา | พระกรรมบัญชา |
ก็ชี้ยังช่องซักซอน | |
๏ หมอเฒ่าจึงใช้พนจร | เอาข่าวกุญชร |
ไปทูลอัญเชิญราชา | |
๏ พนจรเล็ดลอดพนมา | ไหว้ไททูลสา- |
รบอกยุบลกลการ | |
๏ เสร็จสรรพเขื่อนขังวังสาร | พลล้อมสบสถาน |
บเล็ดบลอดสักอัน | |
๏ ข้าเข้าดูแจ้งจบจรัล | คชนานาพรร- |
ณสมสกอกันกิน | |
๏ ใหญ่สูงสามารถโฉมฉิน | ไอราพตอิน- |
ทรดูประดุจคชคง | |
๏ ย่อมอัษฎคชำนวยพงศ์[๑๖] | ควรเปนชำนิผจง |
แก่นฤบดีดีจรึง | |
๏ ลางตัวสามารถคือสึงห์ | ข้ามห้วยธารบึง |
แลเล็มสบงบงซาง | |
๏ ลางสารแสร้งเสียดเบียดนาง- | ช้างแซรงตนกลาง |
พนานตนาวรวกราญ | |
๏ ลางสารตื่นพลพพาน | รั้ววังขังขาน |
แลพลเอาส้าวสอยถอย | |
๏ ลางสารเมามันสวนรอย | สารสบห้วยคอย |
แลโดยแม่ช้างชมชาญ | |
๏ ลางตัวลงในท้องธาร | โบยนํ้าโสรจสาร |
แลสารดไนยแกมกลาง | |
๏ ลางตัวเมามันจรจราง | นางช้างรางชาง |
ก็ชายจรรจวนไปมา | |
๏ คชสารเหลือคิดคณนา | พังพลายโสภา |
แลทั้งอุทามทอกทรรม์ | |
๏ ลํ้าเลือกเผือกสารใสสรรค์ | ช้างดำดูพรร- |
ณรายคือนิลมณี | |
๏ เสร็จแล้วแผ้วดงพงพี | ปราบภูมิ์คิรี |
แลราบคือหน้าแว่นไว | |
๏ ชอบเชิญไท้ท้าวเสด็จไคล | คลาแสนพลไกร |
แลไปโดยทางรัถยา | |
๏ ครั้นฟังข่าวช้างราชา | ชมชื่นลีลา |
แลคลาทั้งแสนเสนี | |
๏ กึกฟ้าหล้าล่มธรณี | เสียงคชพาชี |
แลแซรงสำเทียรเหียนหรรษ์ | |
๏ ก้องเกรียงเสียงรถทองทงัน | ยอดเยื้องคือสุบรร- |
ณนาคแถ้งถกเถกิง | |
๏ เสียงแตรเสียงสังข์สำเริง | เสียงพลถเมินเชิง |
แลชิงประเบียดแห่แหน | |
๏ สารไพรไกรสรกลัวแกลน | ยูงเห็นหางแพน |
แลอายแก่พลโหงไกล | |
๏ พรรณนกหกเหินเผอิลไพร | พลัดเพื่อนพิสมัย |
แลกลัวนิกรโยธา | |
๏ ดลใกล้เดิมชวักราชา | ให้ห้ามเสนา |
ประหยัดซึ่งศัพทสำเนียง | |
๏ อย่านี่นันคำอำเสียง | อย่าสฤษดิ์ถ้อเถียง |
พิโรธใจไฟฟุน | |
๏ พระภูธรเสด็จแก้วกุญ- | ชรแซรงลูกขุน |
ทมุลทนายเนืองนอง | |
๏ พระเสด็จถึงต้นตูมทอง | พฤฒิพราหมณ์ทั้งผอง |
ก็มาประชุมบริพาร | |
๏ พระภูธรเสด็จถึงสถาน | กุณฑกลาการ |
แสงสิทธิจรูญจรัส | |
๏ หัสดาจารย์ถวายศิวภัศม์ | พระเจิมจรูญสวัส- |
ดิโฉมคือพินทุศีขร | |
๏ สิบนิ้วคราสคนธกำจร | เทียนธูปบวร |
แลเสร็จประการกระสุทธ | |
๏ ทายทรงมณีมาลย์ลำอุตม์ | ถวายสมิทแลบุษย์ |
เปนกิริยาพระเพลิง | |
๏ แล้วไหว้ตรีครูแลดำเกิง | กรตั้งเกล้าเถลิง |
แลนบทั้งเทพนิกร | |
๏ แลกระยาคชบาศบวร | ไทไหว้สาทร |
ทำนุกอำรุงคือครู | |
๏ อาจารย์ประกอบพระภู- | ธรราชดนู |
พิเศษสิทธิสำเริง | |
๏ ท้าวหาพวกพลหมอเถลิง | ดึกเลิกฉลองเพลิง |
แลควาญสกอกันมา | |
๏ ลาพระเฌอขึ้นช้างคลา | พลส้าวดาษดา |
แลโดยสมเด็จหน้าหลัง | |
๏ นพครุยคาดเอวตราตรัง | หมอปรวดก็ประนัง |
กันแล่นลล้าวฉลับพล | |
๏ ถึงโขลนทวารบูชานน- | ทิการโดยดล |
ตระทอดทังเฝือฝ่ายแฝง | |
๏ เลื่อนไล่คชคณกลางแปลง | คชคณเริงแรง |
ก็แล่นสกอกันหนี | |
๏ ไม้ไหล้แหลกหักปักษี | สัตว์ในไพรพี |
ตระดาลตระดกพัญเอิญ | |
๏ ทันพลายทอกทรรปบังเหิร | ลูกน้อยสอนเดิร |
แลแม่กำสรดเกาะกัน | |
๏ ราชาเสด็จคชผายผัน | ควาญแทงบังคัล |
แลแล่นคคล้ายคือภมร | |
๏ ท้าวไทไล่ทันกุญชร | หนึ่งงามงางอน |
พันฦกนิแรงราวี | |
๏ ท้าวทายบาศพรัดซัดที | เดียวต้องหัดถี |
แลตรูตระเนตรบมิคลา | |
๏ หมอปรวดปรวดบาศตรึงตรา | พลชวักซ้ายขวา |
แลสารกระลับผันผาย | |
๏ นายช้างขับช้างผชตชาย | ฟันคลุกแหงนหงาย |
ตระบัดก็ตั้งกลางสนาม | |
๏ สารไพรเห็นสารสรังตาม | ร้องรับบมิขาม |
แลเข้าผสมผสานงา | |
๏ ช้างไพรไล่ช้างบ้านมา | ช้างบ้านบมิคลา |
แลสองก็ชนชิงไชย | |
๏ ฉาดฉาดเสียงงาแส่ไส | ดาลปริเปนไฟ |
พนานตป่วนเปนควัน | |
๏ เลือดไหลสองงาฉายฉัน | สองสารสู้กัน |
กเกริกทังท้องพสุธา | |
๏ ไม้ไหล้ลู่แหลกหินผา | แผ่นดินดาลคลา |
รหุยรแหกแหลกหลาย | |
๏ สารไพรเห็นช้างผชตหลาย | ตัวเตรียบเรียบราย |
ระยืนระยังพึงขาม | |
๏ ชนพลั้งเพลียกช้างต่อตาม | เทียมหมอทอดทาม |
จำนองคคลอคล้องคง | |
๏ หมู่หมอโดยดั้นด่านพง | พราดคล้องมาตงค์ |
ก็สิ้นทังแคว้งคอกวัง | |
๏ คล้องติดคชคลอคชทัง | ป่าขับจากขัง |
แลเข้าจรลุงจรากจอง | |
๏ บมิเล็ดล่วงได้สักคลอง | คชไพรมูลมอง |
แลช้างประจำชวักมา | |
๏ ลาไพรแล้วพระลีลา | ยังเดิมพฤกษา |
พิเศษต้นตูมงาม | |
๏ หมอคลอคชคณตับตาม | พังพลายหลายหลาม |
แลลูกณน้อยแนมไป | |
๏ มามูลในเดิมชวักไพร | พระสมุทร์รำไพ |
พระเนตรชายชมสาร | |
๏ ย่อมช้างชอบลักษณตระการ | ใช่ช้างสามาญ |
คืออัษฎมงคลศรี[๑๗] | |
๏ ลางล้วนเผือกผ่องคือคิรี | ไกลาสรูจี |
แลพรายคือจันทรกลา | |
๏ ลางช้างชมลพโสภา | หูปรบไปมา |
คคว้างแลคอบรอบรัน | |
๏ ลางคือโคบุตรพรายพรรณ | ลางสารสำคัญ |
คือสีหชงฆาควร | |
๏ ลางงางอนขวาแน่งนวล | ลางเล็บบริบวร- |
ณควรชำนิพระองค์ | |
๏ ลางก้าวเท้าท้าวไทผจง | ลางทอกโทนคง |
แลตรูตระหมั่นเมามัน | |
๏ มีอัษฎคชำนวยพรรณ[๑๘] | ไอราพตสวรรค์ |
แลบุณฑรึกโคมุท | |
๏ มีอัญชันภามณีบุษป์ | ฉัททันต์บริสุทธิ์ |
สารวโภมมหา | |
๏ สุประดิษฐสมเด็จราชา | ชมคชรักษา |
ประเสริฐในไพรสณฑ์ | |
๏ หมอเฒ่าผู้รู้แกว่นกล | ทูลสารยุบล |
ประสงคจักลาไพร | |
๏ แต่งถ้วนกรรมการพิไสย | เทียนธงศรีไสว |
แลกลกำนลบูชา | |
๏ ลาไพรแล้วพระลีลา | เอาพลยาตรา |
จะหาสำนักนิ์พลนอน | |
๏ เสด็จเหนือรถรัตนบวร | ส่ำแสนยากร |
แลโดยสมเด็จเสด็จดล | |
๏ พบโพหนึ่งในไพรสนฑ์ | สาขานฤมล |
แลลำทรนาวสาวสาร | |
๏ มีไม้ไหล้หลายบริพาร | ยอดแย้มใบปาน |
ปัทมละเลื่อมเหลืองงาม | |
๏ บ้างเพล็ดช่อช้อยคือชาม- | พูนุทรุ่นราม |
แลเรียงประดับนิสรับสราง | |
๏ นวยยอดทอดก้านใบบาง | พฤกษาสรรพาง- |
คสร้อยสรภูพรายขจี | |
๏ ดาษเดียรเมียลมฤคปักษี | มีสระแลคิรี |
ชรลองคูหาห้วยธาร | |
๏ พระสุริยสายัณห์สำราญ | สัตว์ไพรสบสถาน |
สมสรกอกลอยเกลียง ฯ |
๑๑
๏ พระเสด็จชรเมียงชม | มฤคมาศทั้งคู่เคียง |
ประอรประเอียงเมียง | มฤคเนตรเพราพราย |
๏ ตาทรายลออเอา | จิตรใจเยียตาทราย |
ตรูใจเพื่อใคร่ชาย | และลลานทังแลดู |
๏ สันโสงคณาสาร | และสกอด้วยสารพธู |
ไกรสรมาแกมสู- | กรเกลื่อนก็กราบกราน |
๏ ในจอมคิรีมี | จมรีอันนงคราญ |
เห็นหางประเหลพาล | -พธูทรส่ายผม |
๏ ยองทองอันท่องท้อง | ธรณีดูสระสม |
เยื้องย่องมาชายชม | สมเด็จท้าวเสด็จคลาย |
๏ ตายองอันดูยง | และมาจงชรเมียงมาย |
พระเนตรเพราพราย | ยิ่งตายองก็อายตา |
๏ ฟานแฟวครั้นฟังเสียง | พลพฤนทลีลา |
เนื้อเบื้อระเห็จหา | พลคล้อยมาอยู่แกม |
๏ ควายโตรดตระเดิรดง | ทรนงว่าเขาแหลม |
ล่อเล่นในลำแขม | ขวิดก็ต้องตลอดกลาง |
๏ พระดูดำเนิรหง- | สพธูอันรางชาง |
ย่างเยื้องรบำนาง | และประเอียงประอรองค์ |
๏ ขุนหงสเหิรสู่ | คในสระบรรจงสรง |
สาวหงสเหิรลง | และประดับดูเรียงรัน |
๏ พระแลคำนึงนาง | อันหนุ่มหน้าสมบูรณ์จันทร์ |
จำนำบำเรอคัล | ประดิทินที่มนเทียร |
๏ พระแลคณานก | อันอเนกอาเกียรณ์ |
รังเรียงดูดาษเดียร | พรรณพฤกษ์พนาลี |
๏ ร่อนร้องรงมสม | และบรรสานสำเนียงสี |
สวนศัพทเปรมปรี- | ดิประดุจดั่งดุริยางค์ |
๏ เรียงเรียงทิพากร | ทวิชกรสรกอกลาง |
ป่ากว้างยังรังลาง | และคู่คล้ายก็บินโบย |
๏ นกหกต่างรวงรัง | และประนังบังเหิรโหย |
หากันกระสันโบย | บัตรเรียกมารังเรียง |
๏ ดูรูปนานา | ดูปักษาประอรเอียง |
ฟังสารสำเนียงเสียง | นุประเภทนานา |
๏ นางนกและนกผู้ | สองหากรู้เสนหา |
จรรจวนโดยภาษา | สัตวเล่นหลากหลายกล |
๏ นกผู้ต่างรวงรัง | และประนังกันแข่งขน |
เหยื่อป้อนปากเมียตน | และตระเหิรตระหวลกัน |
๏ พระแลคณานก | และตระดกมนะมรรษ์ |
ใจจงพธูสวรร- | คและท้าววังเวงใจ |
๏ ไม้ไหล้หลากหลายพรรณ | คณในพนาไลย |
เกสรกำจรไข | รสคนธควรชม |
๏ ดวงดอกพันลอกสร้อย | และทรสมุทรสายสม |
สาขาสรหลมกลม | มกรคือกรกราย |
๏ ดูไม้เมื่อลมโบย | ประดุจโดยมาชมชาย |
เชิญท้าวเสด็จกราย | กลชมชรเนือยมาลย์ |
๏ ดู่ปรูประยงค์ยม | สรภีพิกุลกาญ- |
จนม่วงและมณฑารพ์ | บุษปแกมกำยานวัลย์ |
๏ เพล็ดโพลพุมเรียงรัง | สุขรมยจวงจันทน์ |
จำบกตระการกรร- | ณิกาแก้วก็อยู่แกม |
๏ การเกศและเกดแก้ว | มลิมาลุดีแซม |
บุนนาคเนืองแนม | มลิวัลย์และวรรณวาร |
๏ เอวไม้อันกลมงาม | คือดังเอวยุพาพาล |
วัลย์ทองกระหวัดปาน | กรนางอันโอบองค์ |
๏ นางแย้มขยองขทึง | และรำดึงลำดวนดง |
จิกแจงทรแมงมง- | คุดคุยคขลู่ขลาย |
๏ รุกขรายเรียงสูงต่ำ | ดุจรำและผันผาย |
สาขาเมื่อลมชาย | มกรชูคือติงเอง |
๏ เสารภยรสสร้อย | สุขพายุพัดเลวง |
สวายสอกำจรเชวง | มนนากจาบัลย์ |
๏ สุดชมทุกช่อไม้ | พเยียใกล้เมื่อสายัณห์ |
พระสูริยรังเรียงรัน | และจะลับพระเมรู |
๏ พระสูริยคล้อยลับ | สุรสุดาพงากู |
ป่านนี้จะด่อมดู | และบเห็นก็เห็นตรอม |
๏ ป่านนี้รูปรอยให้ | อกอรไหม้ตนเดียวดอม |
หนหาค่าใคร่ถนอม | นุชน้องและโลมลา |
๏ อ้าสูรแก่ใจเจ้า | ผู้พรํ่าพร้องจะวอนมา |
อ้าสูรอาจใจสา- | หัสห้ามบโดยใจ |
๏ กูผิดมาคิดพลั้ง | รอยบาปกั้งฤกลใด |
บเอาอรมาใน | พนเพื่อนพเนจร |
๏ มาเจ็บจรเทินเดียว | และมาเดินพนาดร |
นิราศพงาสมร | และมาคิดคำนึงเนือง |
๏ อย่าคิดว่าพักพล | มาจะขวนจนถึงเมือง |
จงสระรำคาญเคือง | ทุกขแท้ที่สองทน ฯ |
๑๖
๏ พระเสด็จหยุดรถจรดพล | จรรแจก[๑๙]สรับสน |
แลตั้งเปนทัพรอยเกวียน | |
๏ แพนดั้งตั้งต่างต้ายเวียน | พลแล่นฉวัดเฉวียน |
ทั้งหน้าทั้งหลังแขวงขวา | |
๏ มนตรีผู้ใจเจษฎา | ทูลเตือนราชา |
อัญเชิญสมเด็จโสรจสรง | |
๏ พระเสด็จจากรถลดลง | ลีลาคลาคง |
สมิปสร้อยสระศรี | |
๏ โสภาสระแก้วกลมี | ไกรพแกมศรี |
สโรชพรรณพิมล | |
๏ มีโกมุทมาลย์กมล | บานขจรรสคน- |
ธสร้อยเลวงเวหา | |
๏ เรียบรายทรายมณีมุกดา | พื้นทองโสภา |
คือแท่นพิฑูรย์เรียบรอง | |
๏ ภุมราภุมรีคลอครอง | คู่เคียงตฤบลออง |
ลอบสุคนธทรหึง | |
๏ หึ่งหึ่งเสียงมธุรกรอึง | คู่เคี้ยเคียงคลึง |
บคลากุสุมสาทร | |
๏ คลึงคนธกมลเอมอร | เสาวคนธ์กำจร |
แลอาบตระหลบอบชล | |
๏ นํ้าคือมรกตแลกมล | เกิดแกมโฉมกล |
ปัทมราชมณี | |
๏ นานานกพรรณอันมี | มาสรมสระศรี |
แลจับสโรชสรลอน | |
๏ คู่เคียงเรียงคาบเกสร | เกสรไขขจร |
แลอบลอองอรชม | |
๏ ร่อนร้องก้องเสียงสวนสม | ดุจดุริยรงม |
สรรเสริญสระศรีบมิคลา | |
๏ โพธิ์ทองทรล่องสาขา | ร่มรกปรกมา |
ในริมสระศรีทรสาย | |
๏ พวกพรรคพิหคเหลือหลาย | เหิรจับเรียงราย |
บรรสานสำเนียงเอียงอร | |
๏ มีกุโงกกุงานแลกุงอน | นกจิบจาบซอน |
ซเซียบในบัวใบบัง | |
๏ คลิ้งโคลงคล้อแคล้ในรัง | นกเจ่าเหงาฟัง |
แลสารกระสาสรวลตาง | |
๏ รังนานร้างรังครวญคราง | นางนวลคือนาง |
อันงามด้วยเนื้อนวลผจง | |
๏ กานํ้าดำนํ้าคือปมง | เป็ดน้ำลอยลง |
ในนํ้าและดำตามกัน | |
๏ นกงั่ววางโดยเขาขัน | นกเตนตามทัน |
กระไนและจับบัวบาน | |
๏ นกกดตาแดงดูหาญ | ไล่หาหัวขวาน |
และกุ้งตระแนงแซรงชวน | |
๏ นกเปล้าเคล้าคล้าคู่ควร | โกกิลแสร้งสรวล |
ด้วยสาริกากันเอา | |
๏ นกพริกจิกจอกกินเครา | เอี้ยงแอ่นออกเอา |
แลดูสรอาดอางขนาง | |
๏ ซังแซวซรลอนฟางวาง | แล่นซรอกซอนทาง |
ตระดกตระเด็จเว็จวล | |
๏ นกไผ่ไล่ลางจางจล | นกปลิงคลิง[๒๐]คน- |
ธบุษปรัตนบังอร | |
๏ บ่าวขุนกางเขนเขจร | นกแขวกคาบขอน |
พรรณแล่งอีลุ้มคุ่มขัน | |
๏ นกไส้พรั่นไส้แสบศัลย์ | คู่คลาศคอยกัน |
ครั้นเห็นก็เหิรหาฝูง | |
๏ ยาบยาบหัวหางหายูง | จับไม้ไหล้สูง |
และกิ่งกระย่อนฟ้อนฟาย | |
๏ นกแสกแขวกเค้าเฝ้าปลาย | ไม้ม่วงขวัญหมาย |
และร้องวว้ากากวน | |
๏ นกทักปากนกเสสรวล | คับแคคับควร |
ทั้งคู่และเคียงตาตรอม | |
๏ ยางตรอกออกอุกดุกดอม | ดูเปล้าแปลกปลอม |
ไปปนคณาคิ้วนาง | |
๏ นกกวักลักแลเพื่อนพลาง | กวักปีกกวักหาง |
ก็ร้องกวะกวักทักทาย | |
๏ พรหิดกาพาขันชาย | นกจากวากกลาย |
และจากกระพรากพิสมัย | |
๏ ตบยุงทุงทองมองไป | มาหาปลาไหว |
ตระบัดประมงลงทัน | |
๏ นกจอกบอกเพื่อนมาพลัน | ค้อนหอยหากัน |
และตรุมสรตือตัวแขง | |
๏ ภูรโดกโคกม้าหน้าแดง | กดเพลิงเริงแรง |
และบินวว่อนร่อนเรียง | |
๏ นกกรอดลอดตับคาเคียง | ช่างเหล็กเต๊กเสียง |
กระวานกระแวนแกลนกลัว | |
๏ นกลางจากกลางลางตัว | จับไม้มองผัว |
และนกขมิ้นดิ้นโดย | |
๏ มีกระเรียนร้องก้องกรรโหย | หงส์ห่านบินโบย |
ลันลุงหฤทัยภูบาล | |
๏ เสียงแก้วกรวิกตระการ | ไพเราะรสหวาน |
บรรสานกันเอาเอาใจ | |
๏ นานาปลาทองท่องใน | นํ้าสระสุทธิใส |
และแปลนทั้งตัวตื่นแปลง | |
๏ มีกระโห้และกระแหหางแดง | ปลาวัวกลัวแฝง |
ในฝั่งแลเลียบเล็มไคล | |
๏ กริมกรายว่ายเวียนสวายไหว | หวั่นปั่นป่วนไพร |
ยะยับในแปลงและประดึง | |
๏ คางเบือนเบือนเคียดค้าวคลึง | สลิดโพพานลึง |
และพรวนสพรั่งตวงตาม | |
๏ เขมาโกรยว่ายโดยปลาหนาม- | หลังไหลหลาดหลาม |
แลเหิรไปหาหัวหลวง | |
๏ ปลาพรามสลุมพอนปลาพลวง | ปลาพรมสพงพวง |
สพรั่งและปลาเพลี้ยเพลน | |
๏ ปลาทองแลกันโทงเหงเหลน | มีกระบอกและกระเบน |
แลมีเขมาโกรยกราย | |
๏ เทโพแลชะโดหลากหลาย | แก้มช้ำช้ำชาย |
แลไปให้ปลาหมอดู | |
๏ ปลาแมวลิ้นหมาปลาหมู | คชราราหู |
มีจันทรเม็ดและทรมาง | |
๏ ปลาวาฬไล่หลังครวญคราง | ตาตุ่มตรอมตาง |
จะโกกกังเกญเชนชอน | |
๏ ปลากทิงติงตนชลจร | ปลาอ้าวองค์อร |
แลเห็นสระดะชลธี | |
๏ ปลาม้าแล่นล้ำม้าคลี | ปลาคลังตื่นตี |
ในแปลงก็ปลักไปมา | |
๏ ปลากาผุดหาเหรา | กลังแกมปลาหวา |
และสร้อยสวายหวายเหนือ | |
๏ ฝักพร้าปลาส้าปลาเสือ | ปลาสูบปลาเขือ |
แลปนปลาครอกดอกเลา | |
๏ รากกล้วยหางกิ่วแลกุเรา | ปลาแขนกเขา |
แลกดชรโลงโหงหาย | |
๏ หมูคำดำน้ำแหล่หลาย | ซิวซาวซอนซาย |
ฉวีสะพรั่งแลหลาม | |
๏ มีกระดี่แลกระตรับตับตาม | ตัวเติบตัวราม |
ก็เต้นในแปลงแปลนหลัง | |
๏ ปลาช่อนและชวาดชแวงทัง | หางกิ่วและทุกัง |
ทรอุกทรโอนโจนแปลง | |
๏ ปลาผึ้งขึ้งขบเหยื่อแหยง | ชอนไชชายแชวง |
ตะเพียนพัญเอิญเอาะอาย | |
๏ ปลาแป้นปลาแปบแทรบทราย | ชิงเหยื่อเผื่อผาย |
ยังฟองในหนองแชรงชม | |
๏ ปลาจวดชวดเหยื่อและอุลม | ปลาหลดขดตม |
ตระบัดแลปลาตื่นตอม | |
๏ ปลาแมวไล่หาปลามอม | ฉลามหนูแปลกปลอม |
ประหว้ายประหวัดพกพัน | |
๏ กระลุมพุกดุกแดงแขยงขยัน | ปลาอุกแลอำพัน |
ก็จรัลในธารชลา | |
๏ ปลาแกว่งปลากวาว่ายคลา | หกหัวหางหา |
แลแล่นในนํ้าคว่ำหงาย | |
๏ เต่าฝาปลาเขือเหลือหลาย | หวั่นว่ายทุกพาย |
แลแล่นในนํ้าคือภมร | |
๏ ลมพานเพยียรสเอมอร | ยังพระภูธร |
คือทูตสร้อยสระศรี | |
๏ แสร้งใช้ให้เชิญนฤบดี | ลงสรงสระศรี |
แลชมกุสุมโสภา ฯ |
๑๑
๏ ปางนั้นสมเด็จไท | ธรณินทรลีลา |
ลงเล่นในสระสา- | ทรท้าวธโสรจสรง |
๏ อำมาตยมนตรี | พลพิรียต่างลง |
อรอาบในสระบง- | กชแก้วอันแบ่งบาน |
๏ เตร่ตรํ่าตระบัดชม | ชลธีกันภูม[๒๑]มาลย์ |
เด็จดวงตระการกาญ- | จนโรจถือถวาย |
๏ นํ้าใสสมบูรณ์ศรี | บริสุทธิโฉมฉาย |
เฉกโฉมพระนารายน์ | เสด็จสรงขษีรสินธุ์ |
๏ พระพิศกรรภูม[๒๒]มาล- | ยสโรชเจียรจินต์ |
ดุจถันพธูยิน | ทุกขท้าวธกินใจ |
๏ เสร็จสรงในสระศรี | สุขน้ำอันเย็นใส |
เย็นภาพนอกใน | จิตรร้อนคำนึงนาง |
๏ พระพิศเลญจงจง- | กลนีคำนึงปาง |
พระสนมสรอาดอาง | กลเกี้ยวเลญจงผจง |
๏ พระสูริยลับไศล | รำไพลับพระเมรุลง |
พระสูริยอัสดง- | คตเคร่านเรสูร ฯ |
๑๖
๏ ปางนั้นท้าวทรงสมบูรณ์ | มนตรีเตือนทูล |
อัญเชิญสมเด็จนฤบดี | |
๏ เสร็จขึ้นจากสร้อยสระศรี | พวกพลมนตรี |
ประดับแลดูมหิมา | |
๏ ท้าวทรงพิพัสตรภูษา | สรรพาภรณ์พา- |
หุรัตนแก้วกุณฑล | |
๏ ลีลารถรัตนพิมล | พระสุริยเสด็จดล |
แลลับสุเมรุคิรี | |
๏ เสร็จสนธโยบาตวิถี | ทวยแสนเสนี |
แลนองประดับบริพาร | |
๏ รองรองชวาลาสบสถาน | เทียนทองธงมาล- |
ยท้าวธแต่งบูชา | |
๏ เทพารักษ์อันรักษา | ไม้โพธิ์โสภา |
ที่ท้าวธอ้างอาไศรย | |
๏ เบื้องบุรพพระฮามแขไข | แสงส่องช่องไพร |
แลพรายทั้งพื้นพนสณฑ์ | |
๏ กลิ่นคนธกมุทอุบล | บัวบานตูมกล |
คือนางประนมถวายกร | |
๏ พระเสด็จเลอเร็วบรรจฐรณ์ | รถรัตนระรอน |
แลกามตื่นเตือนใจ | |
๏ ศศิธรจรจรัสสว่างใส | คล้ายเห็นท้าวไท |
ว่าพักตรสุรสุดา | |
๏ พระคำนึงน้องแก้วกัลยา | เสวยแสนโศกา |
แลใจจำนงเทพี | |
๏ แตรสังข์ประนังเภรี | สวนศัพท์ดนตรี |
แลพาทยก้องกาหล | |
๏ ท้าวรังอาราธนสรณ | พฤกษาสาผล |
แลแสร้งสดุดีโดยปอง ฯ | |
๑๔ | |
๏ อ้าพระอันรักษสัตวโลก- | ยและโลกยควรครอง |
อ้าพระอันรักษและจำนอง | สัตวโลกยสงสาร |
๏ อ้าพระอันรักษจะมารัก- | ษอย่าคลายพยาบาล |
กันสรรพโทษจงอย่าพาล | ภยในพนาไลย |
๏ เกรงอันพลาพลนิกร | อันมานอนในพงไพร |
กันสรรพโทษและจัญไร | จงอย่าร้อนอย่าปรารมภ์ |
๏ เสร็จพระบำบวงแก่อมรา- | รักษแล้วธบรรธม |
เหนือรัตนบรรจฐรณ์ภิรมย์ | รถทองที่ไสยา ฯ |
๑๖
๏ ปางนั้นท่านไทเทพา | ผู้สิงรักษา |
พระโพธิ์อันพรายสายสาร | |
๏ ฟังพระเสาวนีภูบาล | พระสรวลเปรมปาน |
สุธามฤตย์เอมอร | |
๏ ไกรหงส์สำเนียงเสียงกร- | วิกบรรสานสมร |
แลเทพยฟังสิตการ | |
๏ เสด็จออกนอกทิพยพิมาน | มุ่งเมิลสบสถาน |
ดูพลคือสายชลธี | |
๏ โยธาดาแสนเสนี | ดาษดงพงพี |
แลสบสังกัดกรรกง | |
๏ ดูช้างม้ารถทองธง | เทียวพรรณสรบง |
แลด้างสว่างหว้างเวียนไว | |
๏ พระโพธิ์ดูดาลพิสมัย | ตรองตริเต็มใจ |
ว่าท่านนี้ท้าวใดมา | |
๏ ฤๅเทพยนิกรยักษา | ฤๅพระกามา |
ธิราชฤๅจักรี | |
๏ ผู้ทรงจักรคทาธริษตรี | ฤๅพระศุลี |
และเอกอุมาแมนผจง | |
๏ ฤๅพระไพสพณ์เสด็จคง | เหนือบุษบกหงส์ |
พาหนพิมานมาศผยอง | |
๏ ฤๅราชาครุฑลังลอง | ฤๅนาคตระกอง |
ขษีรแปรรูปา | |
๏ ฤๅษีฤๅสิทธิพิทยา- | ธรคนธรรพา- |
ธิราชฤทธิสกล | |
๏ แกล้งนฤมิตเพศพิมล | มาด้วยฤทธิพล |
แลพลประดับดาษดา | |
๏ ฤๅแทตย์นิกรยักษา- | ธิปพระอินทรา- |
ธิราชแปรกฤษฎี | |
๏ พิศเพี้ยนแต่เกล้ากษัตรีย์ | เท่าบาทาศรี |
แลโฉมบมีอุปมา | |
๏ คิดควรสรวลสุดสงกา | อ้าพระราชา |
สมุทรโฆษบวร | |
๏ ยศใด[๒๓]นี้ท้าวธมานอน | เหนือรถบรรจฐรณ์ |
อรรแถ้งแลแกล้งเอองค์ | |
๏ แสนนางควรแนบทูลทรง | บัวบาทบรรจง |
แลจำบำเรอบริพาร | |
๏ เคยผธมแท่นทิพยพิมาน | ม่านแก้วแพร้วกาญ- |
จนแซรงบรรจบอบขจร | |
๏ นางแก้วกรไกวจามร | เคยโอบเอวสมร |
ดนูพธูจงปอง | |
๏ ฤๅท้าวเอองค์ลำยอง | กรกอดหมอนทอง |
และกามตื่นใจเตือน | |
๏ ลมพัดต้องส่องแสงเดือน | น้ำค้างหยาดเยือน |
และเย็นตระชักสิชำงาย | |
๏ บมิควรดูดอมดูดาย | ควรถนอมท้าวทาย |
ไปสมที่แก้วกัลยา | |
๏ พระรำฦกยอดไทธิดา | ในพื้นพสุธา |
บมีผู้ปานโฉมศรี | |
๏ พระคำนึงนางพินทุมดี | ลูกสาวกษัตรีย์ |
กุรุงในรมยนคร | |
๏ นางหนึ่งโฉมเฉกอัปสร | พอจักสวยมพร |
และท้าวทุกแดนแหนขวัญ | |
๏ เปรียบองค์และพงศาพันธุ์ | สองท้าวเสมอกัน |
และควรที่กรีฑารมย์ | |
๏ ตริแล้วเสร็จพระชื่นชม | เสด็จแทบพระบรรธม |
ตระบัดก็บังนิทรา | |
๏ ท้าวหลับทั้งพลโยธา | พรักพิริยเสนา |
บตื่นบติงเน่งนอง | |
๏ โอบอุ้มเอาพระภูธร | เห็จขึ้นเขจร |
เพรี้ยวในห้องหาวผยอง | |
๏ ดุจศรีพรหมรักษตระกอง | อนิรุทธเปรียบปอง |
ไปสมอุษาเทพี | |
๏ เสด็จเดียวถึงแดนคิรี | รมย์บุรีศรี |
อันเพ็ญพิภพเพียบพล | |
๏ ข้ามชั้นไชยสินธุอจล | ข้ามชั้นทวารยนต์ |
กลกำแพงปราการ | |
๏ ข้ามรมยบุรีถึงสถาน | มนเทียรทองธาร |
คำนัลกรลาจรวจจรัล | |
๏ ดูสุริยพิมานดุจจันทร์ | พิมานพรายพรร- |
ณแก้วกระลอกรัศมี | |
๏ ดุจมนเทียรไทธรณี | มนเทียรเทพี |
อันพรายด้วยแก้วแกมแสง | |
๏ ดูสุริยสำรวจชิดแซรง | ช่อฟ้าทัดแทง |
และแสงจำรัสโสภา | |
๏ ฉะเพาะพระมนเทียรธิดา | พินทุมดีสา- |
พิลาสสุขเสวยรมย์ | |
๏ ด้อมสงัดเสียงดุริยดั่งคม[๒๔] | ด้อมสงัดสาวสนม |
อันจาวจำเรียงเสียงฉันท์ | |
๏ ด้อมสงัดเสียงพลโห่หรรษ์ | สงัดทวยเทียวจรัล |
อันจำระวังพระบุรี | |
๏ เสด็จจอมปราสาทมณี | คัตวาสคิรี |
แลดูกำจัดคนคลา | |
๏ เบิกปัทมกระลับออกอา- | รักษ์เอาราชา |
ก็เข้าในปรางค์สุภิรมย์ | |
๏ พระพิศโฉมนางสาวสนม | ก่ายกองนองนม |
และนมประกิตนิทรา | |
๏ ลางนางนอนเน่งพัสตรา | ไปล่แปลนแนวนา- |
ภีท้องสรแทบทรวงสมร | |
๏ ลางนางลืมไกวจามร | ตาเงียบเหงานอน |
และหลับในตีนแท่นทอง | |
๏ ลางนางแนบเนื้อเทียมสอง | กรกอดเอวกรอง |
และแสร้งประเบียดบัวใส | |
๏ ลางทุเทาแก้มกินใจ | จากชู้ช้าไหล |
จะหลับบหลับเหลือปอง | |
๏ ย่อมลูกกษัตริย์เต็มเรือนทอง | ก่ายกองนอนนอง |
จำนำบำเรอทุกตำบล | |
๏ หยุดยั้งพลั้งพิศโฉมฉงน | เอาท้าวเสด็จดล |
ตระบัดยังรัตนบรรธม | |
๏ วางท้าวเทียมท้าวสู่สม | เทพาชื่นชม |
และแลประเมินสองศรี | |
๏ แลนางลืมแลกษัตรีย์ | แลพระนฤบดี |
แลลืมดูแก้วกัลยา | |
๏ สองท้าวโฉมแปลกประดิมา | พระเห็นหรรษา |
สรรเสริญคคล้อยอวยพร | |
๏ จึงพระปลุกพระภูธร | ปลุกพนิดาสมร |
ก็ตื่นตระบัดบมินาน | |
๏ แล้วเทพย์ก็เหาะเห็จทยาน | ยังทิพยพิมาน |
ลำเนาไม้แมนผจง | |
๏ สองท้าวตื่นใจใหลหลง | ต่างคิดพิศวง |
และสองจรเทินใจจวน | |
๏ ไทฝันใช่ฝันสองสรวล | ในใจคิดครวญ |
และชายชรเมียงม่ายมัน | |
๏ ตาสมรคือศรยิงยรร | ทรวงสองโหยหรรษ์ |
และกามกวนกลางใจ | |
๏ นาสาสารสชายไช | ชมแก้มแก้วใส |
และดาลลันเหิมหอมฉม | |
๏ พระคิดคํ่ากี้กูผธม | แทบไม้โพธิ์รมย์ |
และร่มทรสายสาขา | |
๏ พระระเมียลแท่นท้าวไสยา | ใช่รถราชา |
บรรทมที่ไม้โพธิ์พราย | |
๏ แลบนพิดานเฉลาฉาย | ใช่ดาราราย |
ประดับในพื้นคัคณานต์ | |
๏ แลเหมมกรพะพาน | บรรยงก์พระสถาน |
ตระการกุสุมโสภา | |
๏ หลากพานมกรราชา | หลากรสฉมสลา |
ชำเนียรชรเนียรเอมอร | |
๏ หลากรัตนบรรทมฉมขจร | หลากรสศรีสมร |
และท้าวธสงกานาน | |
๏ รู้แท้ว่าเทพยบันดาล | หวังเสพย์ตระการ |
กลฤดีโดยจง | |
๏ กรท้าวธตระกองเอวองค์ | อนุชและอนงค์ |
เตือนหฤทัยเตรียบตรู | |
๏ พระพักตรสมเด็จพระภู- | ธรพักตรพธู |
และเทียมชชิดรสคนธ์ | |
๏ นาภีแนบนาภีมล | ทรวงแนบชิดชน |
บรรทับและเบียดบัวศรี | |
๏ นางน้องในใจเปรมปรีดิ์ | กรกรรนฤบดี |
และนำบสู้ขัดขาม | |
๏ พระเชยชมแก้มเกลากาม | โลมน้องโฉมงาม |
ตระการตระกองกรรฐา | |
๏ เชยชิดรสโอษฐสุรา | มือพานแนวนา- |
ภีท้องสรแทบทรวงสมร | |
๏ นมน้องตราติดอกอร | เอวองค์พระกร |
กระหวัดกระเหม่นกามา | |
๏ สองเสวยสุขสุดสงกา | ชมลาภมหา |
อันเทพยแสร้งเอาสม | |
๏ สองเสวยรสกรีฑารมย์ | สุขในพระบรรทม |
เลวงด้วยสร้อยเสาวคนธ์ | |
๏ สองสมสุขเล่นกลอยกล | กามาโดยดล |
ตระการเทียรทุกลบอง | |
๏ แล้วเคลิ้มหลับในแท่นทอง | ชวาลารองรอง |
แลแสงจำรัสส่องศรี | |
๏ ยังยามเดียวเลยราษตรี | จักสิ้นแสงศรี |
รังเรียงจำคล้อยเวหา | |
๏ นกหคร้องก้องพฤกษา | เนื้อเบื้อตื่นตา |
และเสียงไก่แก้วขันขาน | |
๏ พระโพธิ์จากทิพยพิมาน | เหาะมาบมินาน |
ก็ถึงในรมยนคร | |
๏ เข้าในมนเทียรที่นอน | เห็นพระภูธร |
และหลับด้วยพาลพธู | |
๏ สองผสานเปนตนเดียวดู | พักตราเตรียบตรู |
คือบูรณจันทร์ทั้งสอง | |
๏ กรโอบเอวองค์ลำยอง | ยิ่งวัลย์ทองกรอง |
ประกิตและแนบนิทรา | |
๏ หลับไหลเกื้อกลกามา | เหนือสุขสหัสสา |
นุราคคล้ำแคล้นคืน | |
๏ เข้าทบแท่นท้าวยั้งยืน | หยุดชมหันหืน |
ทันทึงรำพึงบมิคลา | |
๏ บมิควรไปล่ปลิดราชา | จากแก้วกัลยา |
วิโยคโฉมใสศรี | |
๏ แม้นไว้โสดโทษจะมี | ก็จะม้วยไมตรี |
ทั้งสองสมเด็จบมินาน | |
๏ นางเดียวสุดสวาทภูบาล | ผู้พ่อใครพาล |
พินาศแท้ยาไท | |
๏ ว่าคุณแท้โทษจริงใด | หลายถ้าเถียงใจ |
จรเทิรจะทำใดดี | |
๏ ปลํ้าใจไปมาราตรี | เตือนเทพาศรี |
ก็เสาะและเสราะใจจง | |
๏ จึงเปลื้องกรพระปลดปลง | ไปล่เอวเอองค์ |
พระอนุชนงพงา | |
๏ จึ่งยกกรแก้วกัลยา | จากพระราชา |
บำราสบรู้สึกตน | |
๏ พระพิศพระพักตรพิมล | พระพาษปดิชล |
และกรตระบัดผทับธาร | |
๏ โอบอุ้มท้าวผทับทรวงมาลย์ | เหาะมาบมินาน |
ก็วางในแก้วเกวียนไกว | |
๏ พอจักสว่างสุริโยไทย | สัตวพงไพรไศล |
และเสียงตระเวนหากัน | |
๏ เนื้อเบื้อจากเหล่าแหล่งจรัล | นกหคแข่งขัน |
สำเนียงสุโนคทยา | |
๏ เวียนร่อนร้องว่อนเวหา | เหิรจับพฤกษา |
บรรสานสำเนียงเสียงสม | |
๏ ดุจดนตรีเตือนดัดผทม[๒๕] | สรวลศัพท[๒๖]ระงม |
จักรจั่นเรไรขยองเหียร | |
๏ เสียงช้างก้องโกญจนสำเทียร | เสียงม้าแก้วเกวียน |
เสียงสรพลไขขจร | |
๏ เสียงมฤคคชสีห์ไกรสร | สีหนาทกำธร |
กำทวนทังป่าหิมพานต์ | |
๏ สบสัตว์ทังพื้นพงพนานต์ | ตื่นตาตื่นดาล |
กระเกริกทั้งท้องธรณี | |
๏ เหิมเรียกพระสุริยพี- | เราะ[๒๗]เสียงมี่มี |
เมื่อจักอุไทยไขแสง | |
๏ อรุโณดมรัศมีแสง | สุริยศักดิ์สำแดง |
ในยอดยุคุนธรศรี | |
๏ ทินกรกระกรจามี- | กรกรรัศมี |
ดุรงครัตน์พรรณราย | |
๏ บุรพาภาสกรจรฉาย | ฉลุปรุพพราย |
ตระศักดิ์สุริยประภา | |
๏ ปางนั้นท้าวส่างนิทรา | ตื่นตนตาหา |
และมือประหว่าคว้าหมอน | |
๏ จงโฉมน้องแก้วอรอร | ปางกรีฑากร |
อนงคในแท่นทอง | |
๏ พระรำฤกปางผสานตนสอง | แลล้ำลวดทอง |
และสองประกิตติดตรา | |
๏ ไฟสมรร้อนทรวงราชา | เจ็บจงสงกา |
ว่าฝันหรือจริงใหลหลง | |
๏ พระเมียลฉมคนธ์อันทรง | ตราติดพระอง- |
คทราบในแดสรศัลย์ | |
๏ พระสงกาฝันใช่ฝัน | เยียใดจาบัล- |
ยท้าวก็ท่าวเททรวง | |
๏ ถนัดล่มหล้าฟ้าปั่นปวง | ถนัดภูผาหลวง |
และท่าวมาทับทรวงศรี | |
๏ ทบทนโศกากษัตรีย์ | จงทุกข์เทพี |
และท้าวก็พาษปธารา | |
๏ พระเสด็จรถทองกรีฑา | พลโยธาหา |
ทังไพรคิรีสบสถาน | |
๏ ค้นคว้าป่าดงพงพนานต์ | เทินเขาถ้ำธาร |
ชำเราะชรลองดองไพร | |
๏ พลพลาดป่าหลวงปวงไศล | ฉวัดเฉวียนเวียนไกล |
ทุกท้องคูหาพาจบ | |
๏ ไพรสงัดสัตว์พนสณฑ์สบ | นกหคเหิรสงบ |
บร้องสำเนียงขานขัน | |
๏ ลมก็บพัดพฤกษาพรรณ | ก็บติงสักอัน |
และสร้อยบไขรสขจร | |
๏ คชสารลืมบงซ้างซอน | กลางดงไกรสร |
เสนาะและลืมไหล้สาร | |
๏ เนื้อเบื้อลืมกินเกลียงดาล | กินทุกข์ทุกสถาน |
ลันลุงด้วยพระราชา | |
๏ ทุกทิศท้าวหาเหลือหา | บมิพบพนิดา |
และพระพิลาปสมพอง ฯ |
๑๑
๏ อ้าแม่ผู้มีหน้า | คือศศิอันเรืองรอง |
ราษตรีตระการสอง | สุขเล่นฤดีศรี |
๏ คิดเอวลำเภาเยา- | พดิพาลพันลี |
คิดนมกรรพุมนี- | รชรัตนเรียมผจง |
๏ คิดคิ้วคำนวณนวย | คือธนูอันก่งยง |
ตรูตาตระบอกบง | บมิแล้วและติดใจ |
๏ คิดท้องสรแทบพาง | นพโรมเรืองไร |
คิดแก้มสรแหล้มใส | และตระศักดิ์สมบูรณ์ปราง |
๏ บุญใดนี้โททำ | และมานำไปสมนาง |
บาปใดนี้หนอปาง | มาบำราสพงางาม |
๏ สุดท้าวธเที่ยวหา | ทุกตำบลพนาราม |
บพบพธูทราม | รักษท้าวนิราสา ฯ |
๑๖
๏ มนตรีทูลเตือนราชา | ชอบเชิญลีลา |
ยังพระนครคืนครอง | |
๏ สารถีแปรแก้วเกวียนทอง | เสนาเนืองนอง |
สรพร้อมและล้อมดาษดล | |
๏ เสด็จโดยด่านทางเก่ากล | ข้ามชั้นพนสณฑ์ |
และแสนศิขรนที | |
๏ เยียใกล้เยียไกลพงพี | เยียใกล้นครี |
และมุ่งเห็นแก้วปราการ | |
๏ ถึงนอกเมืองท้าวธสำราญ | ดลในอุทยาน |
และสวนกุสุมโสภา | |
๏ จึงพราหมณ์มีมหิมา | สี่ตนไคลคลา |
ประเทศรมยนคร | |
๏ เรียนจบสบเพทปกรณ์ | เสียมสารสาทร |
ดำเนิรคือเทพฤๅษี | |
๏ มาพอพบพระนฤบดี | ถวายพรพระศรี |
สรรเสริญสมเด็จภูบาล | |
๏ พระพิศโฉมพราหมณ์ตระการ | แถลงปราไสสาร- |
ประสงคพราหมณ์อันมา | |
๏ พราหมณ์กราบทูลพระกรุณา | บพิตรราชา- |
ธิราชฤทธิกำจร | |
๏ ตูมาแต่รมยนคร | ปรากฏภูธร |
ทำนุบำรุงคือครู | |
๏ ฦๅพู้นพระยศพระภู- | ธรราชแลตู |
มาชมพิภพลักษมี | |
๏ ท้าวถามถึงในนครี | รมยบุรีมี |
อันใดตระการวานแถลง ฯ | |
๑๔ | |
๏ อ้าท้าวผู้ทรงฤทธิบรา- | กรมเกียรติสายแสดง |
เดโชชยาสิทธิแสยง | อรินราชทุกพาย |
๏ เมืองพู้นพิศาลสุขรม- | ยและราษฎรเหลือหลาย |
ช้างม้าพลาพลคือสาย | ชลธินทรหนั่นหนา |
๏ ล้วนเปนประเสริฐและตระการ | แก่บุรีเท่าธิดา |
เดียวผจงคือจอมจิตตนรา- | ธิบดินทรเจียรจินต์ |
๏ เจ้านั้นมีโฉมคือจะประโลม | ทั้งแหล่งหล้าและฟ้าดิน |
ทรงนามกรบวรพิน- | ทุมดีอันโฉมเฉลา |
๏ เสาวภาคยพาลพนิดา | คือสุธามาโกศเกลา |
เนื้อเกลี้ยงสมบูรณ์บวรเยา- | วอย่าว่าจะมีสอง |
๏ เกศาระรวยระทดระทวย | ประเหลหางมยุรทอง |
ไรเกศพพรายรัศมิรอง | คือโรมอัษฎกามา |
๏ พักตรากฤดิอันบริสุท- | ธิพบูและโสภา |
ดุจจันทรโสฬสกลา | และนะแน่งนะนวลอนงค์ |
๏ กรรณาคือกลีบกมลโก- | มลกามแกล้งผจง |
ทรงกาญจนกุณฑลยรรยง | มณีพรายพิราราม |
๏ นาสาลำยองคือขอคำนวณ | กลควรคือขอกาม |
แก้มปรางประโลมรสยำยาม | คนใดต้องก็ติดใจ |
๏ ลำขาคือกาญจนกทลี | และลำเพ็ญลำพาลใส |
สองนมชชิดวิจิตรใน | อกอาสน์แก้วโฉมเฉลา |
๏ คิ้วค้อมคือกงกลกุทัณ- | ฑอันก่งและแกล้งเกลา |
พระเนตรพรายพิมลเพรา | และพพริ้งยิ่งตายอง |
๏ ริมโอษฐพรายคือมณีไพ- | ฑูรยรัตนเรืองรอง |
ยิ้มแย้มและค่าใครและบปอง | แก่อนงคสงคม |
๏ พระทนตเพี้ยงวชิรรัตน์ | และระเบียบระเบียมสม |
ทรวงราบคือฐานรัตนบรรทม | ทิพยกามกรีฑา |
๏ กรแก้วอันงามประดุจดัง | คชงวงพระไอยรา |
นิ้วสวยแสล่มนขนิภา | และพรรณเรียบเรียวรี |
๏ เอวกลมกำกามรจนา | คือพันลอกลดาศรี |
ยกอย่างและที่ทังธรณี | ผิจะว่าบค่าควร |
๏ คางเพลาคือกรวิมลกรร- | ฐกก่องคือแสงสรวล |
ใครชายครั้นชายยลรัญจวน | จิตตโมหล่วงโลม |
๏ เมื่อเลงและดูถนยุคล | สิบพรับและพิศโฉม |
ลืมแลดูนาภินพโรม | -และโรมราชี |
๏ เมื่อพิศดูพักตรคือจะแย้ม | ลืมดูแก้มสรแล่มศรี |
พิศไพรุจิตพิศมฤดี | ดูไรเกศอันงามกัน |
๏ พิศเนตรนฤมลคือศร | สมรราชยิ่งยรร |
แสลงกามกมลหฤทัยทรร- | ปและลืมดูกรรณา |
๏ เมื่อพิศลำเพ็ญชงฆอันคัด | อุรุรัตนรำภา |
รำภาวดีสิริสุรา- | ลยโลกยลืมจง |
๏ เมื่อพิศรำไพรุนพโร- | มนะแน่งอนงค์ยง |
ลืมแลดูพระพธุนุบง- | กชแก้วอันโสภา |
๏ กัลยางคนางในธรณี | นี้ตูข้าพรํ่าเห็นหา |
โฉมฉันนเรศรสุดา | นิบมีในธาตรี |
๏ ควรคู่บำเรอประนตพระ | บทรัชรัศมี |
เปนอัครราชมหิษี | สมเด็จไทรำพึงกัน |
๏ เปรียบองคพงศอภิชาต | -และราชไอศวรรย์ |
เปรียบบุญปูนพิภพสรร- | พประการสองสม |
๏ บัดนี้คือการนรรา- | ชบิดารังปรารมภ์ |
ปรารภการจะสวยม- | พรนางในเจ็ดวัน ฯ |
๑๖
๏ ท้าวฟังสารพราหมณทัน | ทูลแถลงโฉมพรร- |
ณพระพธูเทพี | |
๏ ชื่นชมความพราหมณี | พักตราเปรมปรีดิ์ |
ดับหฤทัยจาบัลย์ | |
๏ สองพันกระสาปน์สุพรรณ | พระให้รางวัล |
แก่พราหมณนั้นบมินาน | |
๏ เอาพราหมณ์แลพลบริพาร | จากพระอุทยาน |
ก็เข้ายังพรหมบุรี | |
๏ ครั้นสิ้นสนธยาราตรี | พระเสด็จสู่ศรี |
สุพรรณมนเทียรเรือง | |
๏ แกมแก้วชัชวาลย์มลังเมลือง | สาวสนมนองเนือง |
จำนำบำเรอราชา | |
๏ พระเสด็จเดียวเสวยโศกา | แสนสนมโลมลา |
และท้าวทรม่าวบมิดู | |
๏ ลืมสนองสารศัพทพธู | ลืมคัลพระภู- |
บดีบิดามารดร | |
๏ ลืมแลพนิดาวิงวอน | สุรสุดาสมร |
บโลมบแลแปรศัลย์ ฯ |
๑๙
๏ เทพีพินทุมดีอันมีมุขคือจันทร์ | |
จาบัลยครั้นตื่น | ตระอาล |
๏ หาภูบาลบพบตระหลบทุกขมาพาล | |
พิศวงในสถาน | บรรทม |
๏ ประปราณรันทดกำสรดพิลดดม | |
ทรวงสม[๒๘]ดั่งคมไฟ | ในกลาง |
๏ ฝันฤๅจริงและทันชิงรำพึงบรู้กี่ปาง | |
รางชางขนางตื่น | ตระบัด |
๏ พิศเพี้ยนพระพนิดาทุกขานลกำนัด | |
ดัด[๒๙]รัตนธารี | มาดู ฯ |
๑๖
๏ ปางนั้นพี่เลี้ยงพระพธู | พักตราเตรียบตรู |
และตื่นตระบัดบัดใจ | |
๏ โลมลาว่าเจ้าเปนใด | แม่มาหลงใหล |
ฤๅมีดำริตริตรอม | |
๏ แสนสงวนธิดาเดียวดอม | ชมเชยถือถนอม |
ดั่งฤๅมาตื่นตีตน | |
๏ ข้าแม่ขอรู้ร่วมกล | ใดทุกข์ท้าวทน |
อย่าขามแก่ข้าขอแถลง | |
๏ นางท้าวทุกขภาษกรรแสง | เสียงเสาะโรยแรง |
และบอกยุบลโศกา | |
๏ น้องพี่คืนนี้นิทรา | ผทมในไสยา |
ที่สถานพิมานมาศโสรม | |
๏ บมินานท้าวหนึ่งนำโฉม | โสภามาโลม |
ตระอรอนุชในสถาน | |
๏ น้องน้อยไป่เดียงสาการ | กลกามบชาญ |
แลท้าวมาชวนสรวลสอน | |
๏ มาเกลี้ยกรีฑาเกลาสมร | สองสุขแล้วนอน |
ก็หลับในสร้อยไสยา | |
๏ ครั้นน้องตื่นตนตาหา | บมิพบราชา |
ประจากก็เปล่าเปลืองใจ | |
๏ โศกาคั่งแค้นค่าใคร | เห็นแห่งทรวงใน |
ที่น้องลันลุงครวญคราง | |
๏ ธารีโลมลาเพนาง | นุชโอบเอวบาง |
บำบวงสันสรวงบทมาลย์ | |
๏ ฤๅเจ้าเศร้าโศกรำคาญ | อย่าน้องนงพาล |
พิลาปเลยใช่กล | |
๏ ค่าใครเข้าห้องไหรญ | เล็ดลอดทวารยนต์ |
ยังแท่นบรรทมสมศรี | |
๏ ยินข้าแม่เตือนอย่าตี | ตนตรอมเทพี |
อย่าพาษป์กศัลย์ขวัญอร | |
๏ บัดนี้เพื่อจักสวยมพร | ธิดาเดียวสมร |
แลท้าวทั้งหลายหมายขวัญ | |
๏ เหี้ยมนั้นนางน้องจึงฝัน | ใช่แม่อย่าศัลย์ |
ให้พี่นี้เปนตรอมตาง ฯ |
๑๑
๏ ธิดาเยียแดลาญ | ทุกขกามกวนกลาง |
ทอดตนในตักนาง | ผู้พี่เลี้ยงอันแกว่นกล |
๏ กลอยถาปตีอกอา | รัตนธารีพี่ตน |
ใช่ฝันอย่าฉอฉงน | กลกล่าวเอ็นดูกู |
๏ แก้มน้องพพร่องใด | และมาต้องพี่แลดู |
รอยทันตอันตรู | คือกุทัณฑสายสลาย |
๏ ริมโอษฐอ่อนชํ้า | เพื่อภุชงคใดหมาย |
ไหม้หมองจะปองตาย | และบตายก็เปนตรอม |
๏ กลิ่นแก้มอันแปมปน | รสคนธยังหอม |
ไป่หายในอกออม | รสรักอยู่ยาใจ |
๏ เจ็บจริงกูจึ่งพร้อง | ใช่ว่าน้องจะหลงใหล |
เดียงถนัดหฤทัยใน | จิตรเจ็บค่าใคร่เห็น |
๏ พี่ผู้ชำนาญการ | กูจะวานอย่าแวะเวน |
ป่างเดียวพี่มาเปน | พำนักนิ์น้องอันเจ็บจง |
๏ คิดควรบปรุลุ | แก่อำนาจจำนงยง |
บีฑารันทดอง- | คมม่อยมมรรใจ |
๏ ผิวพี่บช่วยน้อง | ทุกขข้องซึ่งทรวงใน |
ชีวิตพี่ยาไท | ที่จะเปนอย่าป่วยปอง |
๏ แต่เล็กพี่เลี้ยงน้อง | คุณนั้นยากยืนสนอง |
คาบนี้โสดเปนสอง | คุณพี่เลี้ยงยิ่งธาษตรี |
๏ มาแม่อุบายกล | ยุบลซึ่งสิ่งใดดี |
ที่น้องจะสมศรี | ยุพราชราชา |
๏ รักน้องอย่าหน่วงนาน | มาจะวานวาดรูปา |
ท้าวไทและเทพา | สุรนาคกินนร |
๏ จึงรู้ผู้ใดใคร | และอันอาจลอบโลมอร |
ล่อลวงเลบงสมร | สุขแล้วแลลอบคลา ฯ |
๑๖
๏ ธารีรัตนฟังธิดา | เห็นน้องโศกา |
และนางพี่เลี้ยงลาญใจ | |
๏ เอะหลากนักหนอคนใด | อาจเข้ามาใน |
พิมานทิพยบรรทม | |
๏ หลายชั้นทวารยนต์ชิดชม | สิบเล็ดลอดลม |
บังอาจรนังตรังตรา | |
๏ มาลอบโลมไทธิดา | บมิเกรงราชา- |
ธิราชผู้สงวนศรี | |
๏ ผิท้าวรู้บร้างธาตรี | รอดเลยฤๅดี |
แลคิดคคล้อยยินสรวล | |
๏ นางน้องยินเขียนขอขบวร | ธารีคิดควร |
ก็ควรรูปท้าวทุกทิศ | |
๏ วาดโฉมพระผู้ทรงฤทธิ์ | สังวาลพิพิธ |
และพาสุกรีนาคา | |
๏ เสด็จด้วยพฤษภมหิมา | นางเห็นโศกา |
บเลงบแลพิศวง | |
๏ วาดโฉมนารายณ์ฤทธิรงค์ | เสด็จด้วยครุฑทรง |
และเหาะกำลังเวหาส | |
๏ นางเห็นครวญครํ่าพิศวาส | ใช่โฉมนรนาถ |
ผู้มาลอบโลมศรี | |
๏ วาดโฉมพรหมาธิบดี | เสด็จหงส์รูจี |
แลเรียงจำรัสไพรู | |
๏ ทั้งนั้นใช่โฉมพระภู- | ธรนั้นโฉมตรู |
ประเสริฐพ้นคณนา | |
๏ จึงวาดโฉมพระอินทรา | ทรงช้างไอรา |
พิจิตรงามยรรยง | |
๏ ถือเพชราวุธธำรง | บมิใช่พระองค์ |
แล้วท้าวนั้นใช่โฉมฉาย | |
๏ แล้วจึงวาดโฉมพระพาย | เสด็จสินธพผาย |
แลเรืองจำรัสรัศมี | |
๏ นางพินทุมดีเร่งมี | ทุกข์โศกแสนทวี |
แลคิดคำนึงแดลาญ | |
๏ จึงวาดโฉมพระโลกบาล | เสด็จบุษปพิมาน |
แลเรืองจำรัสจรัสจรูญ | |
๏ นางพินทุมดีอาดูร | แดเดือดเพิ่มพูล |
หฤทัยเร่งพิศวง | |
๏ วาดโฉมพระเพลิงเสด็จคง | ด้วยสัตว์ตัวยง |
แลเรืองจำรัสสายแสน | |
๏ วาดโฉมขุนมารมาทแมน | นางเยียยินแคลน |
บเลงบแลแปรศัลย์ | |
๏ วาดโฉมกินนรนาคสุบรรณ | วรโฉมคนธรร- |
พท้าวเยียยินโศกา | |
๏ แล้ววาดโฉมพระราชา | สมุทรโฆษา- |
ธิราชเรืองภุชพล | |
๏ พักตราเตรียบจันทรพิมล | คิ้วค้อมก่งกล |
กุทัณฑตาต่างศร | |
๏ เอวองค์อรรแถ้งทรวงสมร | นางท้าวยื่นกร |
แลพิศพบูบมิแปร | |
๏ นางทายขดานผทับแด | ไฟสมรลามแล |
ลืมพาษปธาราราย | |
๏ โอ้นี้จำน้องตรอมตาย | อาจเททรวงทาย |
เอาดวงหทัยไกลตัว | |
๏ นางทายรูปท้าวทูลหัว | กามาเมามัว |
และแลบพรับพิศวง | |
๏ ถามพระพี่เลี้ยงเสมอองค์ | ท้าวผู้โฉมยง |
นี้เทพยท้าวด้าวใด | |
๏ ธารีรัตนทูลทันใด | ท้าวนี้ฦๅใน |
ตรีโลกยยศสบสถาน | |
๏ โฉมประจญท้าวทั้งพรหมาน | ลูกพระภูบาล |
คือพินทุทัตมหิมา | |
๏ ท้าวนี้ทรงนามอันปรา- | กฏเรียกราชา |
สมุทรโฆษอาจินต์ | |
๏ นางน้องครั้นฟังได้ยิน | ไฟสมรลามริน |
รันทดทั้งแดดาลคลา | |
๏ ฟูมฟองนองพาษปธารา | ธารีโลมลา |
ลำเลียมหฤทัยเทพี | |
๏ อย่าทุกข์ข้าแม่ธารี | จักอาสาศรี |
บยากอย่าท่าวตรอมตน | |
๏ บมิให้เรื่องรู้สักคน | ท้าวท่าดูกล |
ผู้ข้าอย่าอาลัยเลย | |
๏ นางน้องฟังสารเสบย | ทุกข์โศกละเหย |
และแลพี่เลี้ยงหรรษา | |
๏ จึงใช้ธารีลีลา | ไปยังราชา |
อัญเชิญสมเด็จนฤบดี | |
๏ ปางนั้นนางรัตนธารี | ลาเพเทพี |
ตระบัดบังคมนงคราญ | |
๏ เห็จเหาะเวหาสบมินาน | พรายภูษากาญจน์ |
จำรัสด้วยแสงศศิธร | |
๏ บัดดลแดนพรหมนคร | มุ่งเมิลดูสรลอน |
สรล้ายกำแพงไชยแชรง | |
๏ ปราสาทกนกทกแทง | จรัสแสงสุริย์แสง |
สุพรรณพรายพัฬเหา | |
๏ นิทราทั้งพลเงียบเหงา | ลงโดยลำเนา |
พิมานรัตนจำเนียร | |
๏ เข้าในมนทรีพิศเพียน | แสงแก้วไกรเทียร |
แลเรืองจำรัสรัศมี | |
๏ เข้าแทบบรรทมทิพย์ศรี | สุรนางธารี |
ก็ด้อมประงอนราชา | |
๏ เห็นท้าวผทมในไสยา | เดียวเสวยโศกา |
ก็เข้าไปแทบทูลสาร |
๑๑
๏ บพิตรท่านไท | ยศยิ่งทั้งพรหมาน |
อาจเทหฤทัยพาล | -พธูด้วยโฉมพรรณ |
๏ นางนาถพระพิน- | ทุมดีประดุจวรรณ |
น้องท้าวรันทดศัลย์ | สมเด็จท้าวบปรานี |
๏ ตื่นขึ้นบเห็นหา | นรราชกษัตรีย์ |
พิศวงฤดีมี | ทุกขแท้นิรันดร |
๏ น้องท้าวคำนึงท้าว | บลุเลยรำคาญวอน |
ทรวงทรงกรรแสงสมร | ทุกขแท้ที่อาดูร |
๏ แสร้งใช้ให้ข้ามา | ถึงสมเด็จนเรสูร |
ทูลบาทบัวทูล | ทุกขราชธิดา ฯ |
๑๖
๏ พระภูธรฟังสารา | นุชน้องโศกา |
ก็โศกด้วยพระพธู | |
๏ พี่มานี้ค่าใครดู | กัลยาเดียวอยู่ |
ลันลุงด้วยโศกาไลย | |
๏ บมิรู้สึกตนปางไป | มาเที้ยรพระไพร |
ธรังบรรจวยจาบัลย์ | |
๏ พี่รับเอาน้องไปพลัน | ทันดับแดศัล- |
ยท้าวทันทึงอย่านาน | |
๏ เสร็จพระภูบาลบริหาร | เสด็จจากพระสถาน |
บรรทมที่ไสยาศรี | |
๏ พระโองการสั่งมนตรี | ผู้เปนธิบดี |
นิเวศนไว้ต่างตา | |
๏ บอกราชดำเนิรราชา | ให้ทูลพระบิดา- |
ธิราชผู้ฦๅนาม | |
๏ แล้วให้เอาพลหลวงหลาม | ไปตามโดยพราหมณ์ |
ทั้งสี่ในรมยบุรี | |
๏ เสร็จพระเสด็จสั่งมนตรี | จักลีลาศรี |
สุเรนทร[๓๐]รู้ที่จำนง | |
๏ จึงใช้พระมาตุลีลง | เอารถแมนผจง |
มาถวายแด่พระภรรดา | |
๏ พระเสด็จรถรัตนพระมา- | ตุลีขับพา- |
ชีแชรงรันแชะรถไกว | |
๏ ธารีนำมรรคครรไล | ก่อนรถคลาไคล |
คคล้ายในกลางอากาศ | |
๏ รถรัตน์อันเรืองโอภาส | พรายภูษาราช |
-โฉมสมเด็จเรืองรอง | |
๏ ดุจทินกรเสด็จรถทอง | ม้าแมนผันผยอง |
แลเลื่อมทั้งหล้าคัคณานต์ | |
๏ เสด็จถึงรมยบุรีสถาน | เรืองรัตนพิมาน |
แสงแก้วประกิตชิดชน | |
๏ จึงจรดรถทองที่มน- | ทิรแก้วดำบล |
นเรศร์ธิดาเสด็จคง | |
๏ ธารีเอาพระเสด็จลง | สมพระนุชองค์ |
คืออำมฤตยฤๅปาน | |
๏ สองท้าวเทียมองค์ในสถาน | ถ้อยแถลงทุกข์กาล |
-ปางนิราศราตรี | |
๏ แสนโศกหฤทัยกษัตรีย์ | พระโลมเทพี |
แลกรตระบัดโอบอร | |
๏ นางท้าวทูลอ้าภูธร | อาจสูญใจจร |
แลข้าลันลุงให้หา | |
๏ ลอบโลมน้องในไสยา | ลองลวงกรีฑา |
แลสองบรรสานตนสม | |
๏ เพราะท้าวมีที่อารมณ์ | บมิทันดัดผทม |
แลท้าวธปล้างปลิดตน | |
๏ บมิทันน้องรู้เงื่อนกล | ตื่นตีตนทน |
พิลาปลาญแลหา | |
๏ พระกรโอบแก้วกัลยา | อย่ากล่าวสงกา |
แก่พี่นี้น้องนงคราญ | |
๏ นอนแนบน้องในพระสถาน | สุขกามบันดาล |
แลหลับบรู้ปางไป | |
๏ บมิรู้เหนื่อยเน่งปางไกล | พระเทพย์ทายไคล |
ครั้นตื่นตระบัดประปราณ | |
๏ หาน้องในพนสบสถาน | บมิพบเลยลาญ |
ทั้งแดแลดาลถึงโฉม | |
๏ พลางแถลงโศกาแลตระโบม | พนิดาลาโลม |
ลำเลียมหฤทัยกามา | |
๏ สองสมสุขสร่างสงกา | ในพระไสยา |
พิศาลมาลาขจร | |
๏ บนแก้วบรรยงก์บวร | แลรจิตบรรจฐรณ์ |
อรรแถ้งพิดานดาษดา | |
๏ เสาทองเรืองรองรจนา | มีรำยวนมุกดา |
มณีแลกามจำเนียร | |
๏ เขนยแก้วแพรวฟ้าอาเกียรณ์ | จรัสส่องแสงเทียน |
ประทีปแก้วพรายพรรณ | |
๏ เนืองนางสาวสนมกำนัล | นั่งนองคั่งคัล |
ประดับบังคมโฉมศรี | |
๏ ลางลาดจามรพัชนี | ลางถวายดนตรี |
แลคีตสำเนียงบรรสาน | |
๏ ลางนางถนอมสร้อยสลาพาน | ลางเพงียเว็จธาร |
แลกรองกุสุมสาทร | |
๏ ลางถวายฉมคนธบวร | เสาวรภเอมอร |
เลวงพิมานแมนผจง | |
๏ สองเสวยสุขสุดจำนง | กรโอบเอวองค์ |
อนุชกลั้วกรีฑา | |
๏ เจ็ดวันแต่สองเสนหา | สุขในไสยา |
ภิรมยแก้วแกมกล | |
๏ มนตรีเริ่มเรียบรี้พล | เสนาสามน- |
ตชุมคือสายชลสินธุ์ | |
๏ จำสารสั่งพระภูมินทร์ | ทูลแด่พระพิน- |
ทุทัตไทธรณี | |
๏ เอารถคชพลพาชี | จากพรหมบุรี |
แลพราหมณทั้งสี่ตน | |
๏ รั้งหน้าเสนีรี้พล | โยธามาดล |
ประเทศรมยนคร | |
๏ ฦาข่าวพลพระภูธร | ธารีถวายกร |
แก่ท้าวก็ทูลสายสาร | |
๏ จึงอุ้มเอาพระภูบาล | มาราตรีกาล |
ก็ส่งสำหรับรี้พล | |
๏ เรื่องราวท่าวทั่วสากล | ทั้งพื้นภูวดล |
แลราษฎรทุกบุรี | |
๏ รุ่งนั้นสวยมพรศรี | ทุกทิศทุกทวี- |
ปท้าวทั้งหลายมูลมา | |
๏ ทั้งเทพอสูรกษัตรา- | ธิปคนธรรพา- |
ธิราชพลเหลือหลาย | |
๏ เอาพลถึงตั้งทัพราย | รมยบุรีพราย |
ทั้งท่งนครเทียบทงัน ฯ |
[๑] ที่มี - (เส้นขีด) ท้ายวรรค แสดงว่าคำนั้นยังมีพยางค์ต่อในวรรคต่อไปอีก
[๒] แสบก = หนัง, ฉลักแสบกภาพอันชระ = ฉลุสลักหนังเป็นรูปสวยงาม
[๓] ที่มี – (เส้นขีด) หน้าวรรค ควรนำตัวสะกดของวรรคหน้ามาอ่านออกเสียงลหุในวรรคหลังนั้นด้วย
[๔] ศัตราช = พระยา ๑๐๐ องค์ หรือ ร้อยท้าว ดูหน้า ๑๔
[๕] ดูหน้า ๑๒
[๖] สุรสุดา อภิเษกเป็นมเหสีพระสมุทรโฆษ
[๗] สมุทรโฆษคำฉันท์นี้ กำหนดแต่งขึ้นเป็น ๔ ตอน แต่พระมหาราชครูแต่งไว้ได้เพียง ๒ ตอน คือ ตอน ๑ และตอน ๒
[๘] ชาวลุ่ม คือ ชาวเมืองใต้ หรือ ชาวนา?
[๙] หมายถึง เมืองพะเยาว์?
[๑๐] เรือพระที่นั่งไกรสรมุข พระมเหสีประทับ
[๑๑] เรือพระที่นั่งศรีสมรรถไชย พระราชาประทับ
[๑๒] นางสุรสุดา มเหสีพระสมุทโฆษ
[๑๓] เพื่อยศใด = เพราะเหตุใด
[๑๔] ห่ม
[๑๙] จรรแจ = จอแจ?
[๒๐] คลิง = คลึง
[๒๑] กันภูม = กระพุ่ม
[๒๒] กรรภูม = กระพุ่ม
[๒๓] ยศใด = เหตุใด
[๒๔] ดุริยบังคม? คือ ประโคมดุริยดนตรี เทียบศิลาจารึกสุโขทัยหลักที่ ๑ ว่า “ดํบงคํกลอยด้วยเสียงพาดเสียงพิน”
[๒๕] ดัดผทม = ปลุกบรรทม
[๒๖] สวนศัพท์ หรือ สวรศัพท์
[๒๗] พีเราะ = ไพเราะ
[๒๘] “ทรวงสม” สมุดไทยบางฉบับเป็น “ทรวงสมร”
[๒๙] ดัด = ปลุก
[๓๐] พระอินทร์