- คำอธิบาย
- พระราชประวัติ สมเด็จพระนารายณ์มหาราช
- ประวัติพระมหาราชครู
- พระประวัติ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
- ตอนที่ ๑
- ตอนที่ ๒
- ตอนที่ ๓
- ตอนที่ ๔
- ภาคผนวก ๑ ชื่อช้างทุรลักษณ์
- ภาคผนวก ๒ ช้าง ๘ ตระกูล
- ภาคผนวก ๓ ช้างมงคล
- ภาคผนวก ๔ ๑๐ กษัตริย์เข้าแข่งขันยกโลหธนู ในงานสยุมพร นางพินทุมดี ณ กรุงรมยนคร
- ภาคผนวก ๕ อธิบายศร
- ภาคผนวก ๖ ทหารเอก ๑๐ ตนของพระสมุทรโฆษ
- ภาคผนวก ๗ กษัตริย์และขุนพลที่กล่าวถึงในรายการรบ
- ภาคผนวก ๘ สมุทรโฆษในปัญญาสชาดก
ตอนที่ ๔
๒๘
| ๏ ทั่วทวยยาจก | ทุกพวกพรรณิพก |
| อรรธึกเดิรหน | ทลิทกัปปนา |
| ประชาทุรพล | พากันเกลื่อนกล่น |
| สู่ศาลาทาน | |
| ๏ ต่างภักษโภชนา | ต่างรับพัสตรา |
| ต่างต้องการกาญจน์ | ต่างปองเอาปรัก[๑] |
| ตามรักร้องขาน | บอกผู้พนักงาร |
| แจกให้ด้วยดี | |
| ๏ ห่อนได้เลือกหน้า | ตามแต่เจตนา |
| สิ่งสรรพ์อันมี | ไป่ขู่ไป่คุก |
| ไป่รุกรุมตี | ไป่ต้อนตื่นหนี |
| คำนับรับขวัญ | |
| ๏ หญิงชายชนไร้ | รับทานท่านให้ |
| ได้โดยสัตยธรรม์ | ยินดียินลาก |
| ออกปากนี่นัน | พร้องพร่ำรำพรรณ |
| พรซร้องสำนาน | |
| ๏ จงคงคุ้งฟ้า | ยืนชนม์ชั่วหล้า |
| อย่ารู้เลวลาญ | ทรัพย์สินสมบัติ |
| พึงพัฒนานาน | ขอพึ่งสมภาร |
| เลี้ยงชีพจิรัง | |
| ๏ รับทานทั่วตน | เสร็จพาฝูงชน |
| ไปเพ่งพื้นผนัง | พิศภาพเลขา |
| ถ้วนหน้าประนัง | คนเฝ้าคอยฟัง |
| คอยดูอาการ | |
| ๏ ผองผู้ดูวาด | ห่อนเห็นประหลาด |
| เจรจาว่าขาน | ไป่เศร้าไป่ศัลย์ |
| หฤหรรษ์สำราญ | ฤๅรู้ดำนาน |
| ราวเรื่องเบื้องใด | |
| ๏ มีแต่ชมเชย | งามยิ่งจริงเหวย |
| นิทานที่ไหน | นำมาเลขา |
| โสภาพึงใจ | เพรียกพร้องซ้องไป |
| ห่อนได้เหตุผล | |
| ๏ ครั้นคํ่านำสาร | เสนอยอดเยาวมาลย์ |
| ไป่เห็นเงื่อนกล | แต่ตั้งฟังดู |
| ทุกผู้หมู่ชน | ห่อนได้ยินยล |
| วิกลอาการ ฯ |
๑๙
| ๏ ปางปิ่นธเรศประเวศในเวิ้งสินธุพิศาล | |
| เสวยโทมนัสดาล | อดล |
| ๏ ฟองฟัดซัดสู่สมุทรทำรุดพิริยพล | |
| พ่างเพียงจะวายชนม์ | ชิวาตม์ |
| ๏ เหลือทนเหลือทุกขเหลือจะถอนอสประสาส | |
| เหลือถวิลเทวษอนาถ | อนิจ |
| ๏ สุดแรงสุดที่จะร่ำรำจวนกำสรวญสุดคิด | |
| พึ่งใครก็สุดจิตร | รำพึง |
| ๏ แสนโศกแสนทุกขแสนแสวงสำนักนิ์สำนึง | |
| แสนร้อนเร่งร้อนรึง | อุรา |
| ๏ หาเพื่อนหาผู้จะพักพำนักนิพ้นจะหา | |
| หาฝั่งก็เห็นฟ้า | กับฟอง |
| ๏ ใครช่วยช่วยก็บมิแลมีแต่ชลนอง | |
| ปองรอดฤปองปอง | ฤรอด |
| ๏ กายกับชีพิตจะสถิตจะเท้งอุทกทอด | |
| ลอยล่องบปลอดปลง | เปนตน |
| ๏ เรียมเมื้อมอดดังฤยอดยุพินจะยินจะยล | |
| โอ้มิ่งวิมลแม่ | บพาน |
| ๏ ปานฉนี้นุชจะเนาในชลฤๅถลสถาน | |
| มลายชีพฤชนมาน | ยังมี |
| ๏ โอ้ปางใดจึงจะพบประสบสมรชี- | |
| วิตวอดและรอดชิวี | ดุจเดียว |
| ๏ หาเยาวยศก็เปนพ้นจะเพ่งจะเล็งจะเหลียว | |
| ลับจักษุจริงเจียว | จรลึง |
| ๏ แต่ครวญครางอยู่ยังหว่างมหรรณพหึง | |
| สัตวารสำนึง | ชเล ฯ |
๒๑
| ๏ ปางนั้นนาฏพนิตมหิทธิมเห- | ศรศักดิมณิเม- |
| ขลาสมเญศเท- | วกัลยา |
| ๏ พนักงารภิบาลเบื้องมหาสา- | ครสัตทิวคลา |
| เยือนสมุทครา | ละวารกาล |
| ๏ บัดเหิรเดิรหาวรเห็จทยาน | จรอรรณพพิศาล |
| ยลนราบาล | อันว่ายชล |
| ๏ ทอดทิพนัยนานุสนธิยล | ยุพมนุษยตน |
| นี้ผู้ใดดล | ทุกข์ในธาร |
| ๏ อ้าองค์สมุทรโฆษกุมารชาญ | ฤทธิวิบัติบันดาล |
| โจรจัณฑาล | มันฉกขรรค์ |
| ๏ คือพิทยาธรใจฉกรรจ์ | ประทุษฐนฤปรัน |
| ทำผรุสทัณ- | ฑโทษา |
| ๏ ทราบเสร็จเห็จดลแดนสุรา- | ลยสุทัศนธา- |
| นินทร์สุรินทรา | บังคมทูล |
| ๏ แห่งเหตุนฤเบศร์บดินทร์สูร | อุทกภยก็พูล |
| เสวยทุกขาดูร | กำเดาดาล |
| ๏ สมเด็จวัชรินทรยินสาร | ดำรัสวัจนบนาน |
| แก่วิมลมาล- | ยเมขลา |
| ๏ ท่านผู้พิทักษ์สมุทรธารา | ดังฤๅบรักษชนา- |
| ธิปโพธา- | ภิเษกสัตว์ |
| ๏ ธรรมดามหาบุรุษเจริญวัตร | จริยประฏิบัติ |
| แสวงวิมุติฉัตร | สยมภุญาณ |
| ๏ อิกมารดาบิดาบริบาล | บริบูรณศีลทาน |
| หนึ่งยุพาพาล | ผู้ศีลทรง |
| ๏ สามพวกผิวพ้องพิบัติลง | สลิลสมุทรสง- |
| เคราะหปล่องปลง | ชิวาวาย |
| ๏ ช่วยโอบอุ้มจากกระแสสาย | ชลชิวิตันตราย |
| รอดฤมอดมลาย | ดำรงสกนธ์ |
| ๏ ใดเขือบเอื้อธุระทำงล | มละพุทธังกุรทน |
| ทุกขท่องชล | ฤชอบการ |
| ๏ กิจพิทยาธรอทินทาน | รัตนขัคคเปนภาร |
| ตูจะบรรหาร | ให้คืนคง |
| ๏ เร็วสูสู่สมุทรโอบองค์ | อดิศรพุทธพงศ์ |
| พ้นอุทกธำรง | พระชนมาน |
| ๏ เยาวเรศรับเทวโองการ | รเห็จดลชลพิศาล |
| อุ้มนราบาล | ขึ้นสู่สถล |
| ๏ นฤเบศร์บันเทาเทวษบัดดล | อมรนุชนฤมล |
| ลานิวัติบน | อัมพรพิมาน ฯ |
๑๒
| ๏ กษณะองค์อมเรศ | สุรเชษฐผู้ชาญ |
| ฤทธิยาตร์คัคนานต์ | ดลยังพิทยา- |
| ๏ ธรเทิดทิพทัณ- | ฑมหันตนุภา- |
| วกระลึงกรทา- | รุณถ้อยธบัณฑูร |
| ๏ ทุษฐโจรรันทำ | กรรมแก่บดีสูร |
| ยศใดบกลูน | และมาลักอัครขรรค์ |
| ๏ บมีพ้องกุธกิจ | บมิผิดจิตรกัน |
| บมีเหตุมหัน- | ตก็แกล้งพลการ |
| ๏ ผิบคืนก็บคง | ชิวปลงก็บนาน |
| บอยู่ยืนชนมาน | จะพินาศนพลัน |
| ๏ กรกวัดวชิรา | ธิกอาวุธทัณ- |
| ฑกระลอกกระลับผัน | และกระลึงคือภมร |
| ๏ ณศิโรดมเกศ | พิทเยศก็สยอน |
| ภยเทิดทวิกร | ก็ประนตบทมูล |
| ๏ พระจงการุณโปรด | นฤโทษนุกูล |
| นฤไภยอย่าพูล | ทุกขชีพมลาย |
| ๏ จะขอคืนวรขรร- | คจงพลันจะถวาย |
| บมิเพี้ยนอภิปราย | สิทธิธรรมกถา |
| ๏ ก็ประสาทวรวัจ- | นสัตยสัญญา |
| อมเรนทรก็คลา | วิชยนตวิมาน |
| ๏ พิทยาธรก็ยาตร | นฤนาถสถาน |
| ตระบัดดลบมินาน | ก็ส่งคืนอัครขรรค์ |
| ๏ เสร็จนิวัติวนา- | นุพระหาหิมวัน- |
| ตนิวาสแลบรรพ์ | และอาไลยบมิวาย ฯ |
๑๔
| ๏ ปางปิ่นสุธาพิภพพื้น | ธได้คืนพระขรรค์หาย |
| ปรีดิ์เปรมเกษมสุขสบาย | บำบัดทุกขอาวรณ์ |
| ๏ แผ้วพ้นที่ไภยสมัยเข็ญ | อันลำเค็ญในสาคร |
| หิวโหยลำโบยสริรุทร | ทำรุดร้างกระยาหาร |
| ๏ หลายวันแต่สัญจรในสิน- | ธุแถวถิ่นชลาธาร |
| ห่อนภักษโภชนประมาณ | ประมวญเสร็จได้เจ็ดวัน |
| ๏ ตรึกตราจะหาวรนิเวศ | นคเรศเขตขัณฑ์ |
| พึ่งพักพำนักนิสุขพลัน | พอได้ภักษภุญชา |
| ๏ เพิ่มพลสกนธอัตภาพ | จะสืบทราบแสวงหา |
| ข่าวน้องยังครองชนมชิวา | ฤจะวอดจะวายไฉน |
| ๏ ตริพลางก็ปล้างบวรอา- | ภรณรัตนามัย |
| ห่อซ่อนพฤกษาสุสิรใน | วนเขตสาคร |
| ๏ แปรเพศเปนพราหมณฉบัด | แลเดิรดัดพนาดร |
| ดลเขตนรากรนคร | นิคมซึ่งสำนึงชน |
| ๏ ขอโภชนานิกรภักษ์ | แลสำนักนิ์ทุกแห่งหน |
| ถามข่าวพธูบรู้ยุบล | วิมลมาลย์ประการไฉน |
| ๏ โทนเที่ยวทุราคมจรด | ชนบทเวียงไชย |
| ทุกแคว้นทุกแผ่นภพพิไสย | ก็บทราบบสบสมร |
| ๏ เนิ่นนานประมาณกว่านวมาส | แต่ลิลาสมัคคันดร |
| จึงถึงสำนึงนุชนคร | มัทราชสถาน |
| ๏ สืบถามในคามนิคมเขต | ก็แจ้งเหตุบหึงกาล |
| ชีหนิ่งอำนวยนิตยทาน | ประดิทินที่ศาลา |
| ๏ ใครใดครไลยนุชสำนักนิ์ | ได้พึ่งภักษโภชา |
| ทานวัดถุ์สรรพัดพิธประกา- | ระจำแนกจำหน่ายหลาย |
| ๏ ควรไคลไปภุญชนประโยชน์ | พอหิวโหดกรรหายงาย |
| เสร็จดลแลยลสุขสบาย | บริบูรณ์ทุกส่ำสรรพ์ |
| ๏ หญิงชายก็จ่ายพัสดุทาน | อุฬารยิ่งทุกสิ่งพรรณ |
| เสวยสรรพรำงับทุกขจรัล | รถยาทุราคม |
| ๏ ชนเชิญไปเมิลวิจิตรวาด | พิลาศลักษณชวนชม |
| ในผนังอันรังสฤษฎิภิรมย์ | ฤทัยปรีดิหรรษา |
| ๏ ตั้งต้นแต่เทพยธำรง | พระองค์อัครชายา |
| เหิรหาวยังด้าววรบุรา | แลถอดยอดปราสาทศรี |
| ๏ เชิญท้าวธร่วมบรรทมบรรจฐรณ์ | สมรราชบุตรี |
| องค์แอบแลแนบนุชนาภี | บรรทับทรวงทั้งสองสม |
| ๏ เสวยรสราคดำฤษณา | ก็กรีฑาบำเทิงชม |
| ไสยาศสนิทนิทรภิรมย์ | แล้วกลับพรากประจากกัน |
| ๏ นางตื่นฤยลบพิตรท้าว | อุระผ่าวกำสรวญศัลย์ |
| ธารีตระอรสมรพลัน | ก็บวายเทวษถวิล |
| ๏ วาดโฉมทุกไททิพสุธา | ทั้งฟากฟ้าแลแดนดิน |
| นางบงใช่องค์อัครนริน- | ทรซึ่งมาสมสอง |
| ๏ เลขาพระลักษณวิลาศ | ก็สบราชฤทัยปอง |
| ชูเชิดพระโฉมขัติยตระกอง | บรรทับทรวงระลวงครวญ |
| ๏ ใช้ผู้พี่เลี้ยงนภคระไล | ไปทูลไทอัญเชิญชวน |
| เสด็จดับรงับธุระรำจวน | จิตรท้าวพธูพลัน |
| ๏ องค์อินทรอื้นอมฤตยพจน์ | ให้เตรียมรถพิไชยันต์ |
| ยังมาตุลีมรุจรัล | อัมพรรับนเรนทร์คลา |
| ๏ โองการธสั่งภิมุขมาตย์ | จงยกยาตรแสนยา |
| โดยเสด็จยังรมยบุรา | โชมโรมรั้งสพรั่งพล |
| ๏ ทรงเถลิงบนทิพยรถา | ก็ลิลาในหาวหน |
| สู่สถานพิมานพิมลมน- | ทิรแก้วตระกองสอง |
| ๏ สิบท้าวธผ้ายพยุหยาตร | ยังรมย์ราชธานีนอง |
| ค่ายรายระรอบนครปอง | ประโยชน์นุชบุตรี |
| ๏ สมเด็จบดิศรบิดร | อัญเชิญศรอันไชยศรี |
| ออกตั้งยังท้าวทุกทุกบุรี | ธจงเทิดจงทายไหว |
| ๏ จักเวนวเรนทรธิดา | กษัตราผู้เกริกไกร |
| จงสมอารมณฤไทย | ธิบดินทร์ดั่งจินดา |
| ๏ จึงไท้ทั้งทศบทจรัล | เข้าค้อนคันสหัสถา- |
| มธนูจักชูฤอาจรอา | จิตรยั้งพลังตน |
| ๏ บัดท้าวธสู่สกนิกร | จรด้าวมณฑลดล |
| ทายเทิดธนูด้วยฤทธิพล | แลไกวกวัดคระวัดคระแวง |
| ๏ ก่งสายสุธาก็กำปนาท | นฤปราชผาดแผลง |
| เครงครื้นสทื้นภพสำแดง | อดุลยเดชเจษฎา |
| ๏ พระบาทบพิตรบิตุรงค์ | ก็อวยองค์สุดาพงา |
| โดยราชสาสนสัญญา | อันโอษฐอื้นบคืนคำ |
| ๏ สิบท้าวธร้าวจิตรพิโรธ | ประทุษฐโทษจัณฑาลทำ |
| ก่อกิจอมิตรกระลำ | พรเพื่อจะชิงโฉม |
| ๏ จึงไท้ธใช้ภิมุขมาตย์ | ไปห้ามราชฤไทยโทม- |
| มนัสแหนงอย่าแข่งฤทธิจักโรม | รณรงครำบาญ |
| ๏ ท้าวทศบอดกมลมา- | นคค้าคคึกหาญ |
| หวังต่อฤท้อทฤษฐิดาล | กำเดาเดือดฤเหือดหาย |
| ๏ เริ่มรงค์ทุกองค์นฤบดินทร์ | พลพฤนทเรียบราย |
| สิบราชสิบรถทศนิกาย | นิกรทัพลำดับกัน |
| ๏ พระองค์ธำรงรถลิลาส | พยุหยาตรยืนประจัญ |
| ผจญท้าวทุกด้าวนครอัน | อริเริ่มมารุมรณ |
| ๏ ตรัสถามสุสังกัลปมาตย์ | ผู้ใดราชทั้งสิบตน |
| เฉลยชื่อและชี้ทุกทุกสกน- | ธกษัตริย์ผู้ดัสกร |
| ๏ ตรัสทราบก็ทรงศรแสลง | ธผลงแผลงบำบัดบร |
| บรรไลยทุกไททุกทุกนคร | มรณาศในสนาม |
| ๏ จึงจอมจรรโลงภพดิลก | ก็ยอยกพงางาม |
| เป็นคู่ประทมภิรมยกาม | อภิเษกสวยมพร |
| ๏ น้องท้าวจึงทูลยุบลกล | บำบวงบลมเหศร |
| สุรารักษ์สำนักนิในนคร | วรราชุยานศาล |
| ๏ พระพายุพินทรไปบวง | สุรสรวงสำเร็จการ |
| ลาไท้ครไลภพสุธาร | ธิบดินทรบิตุรงค์ |
| ๏ ปางเสด็จประพาสพฤกษตระการ | วนุยานยังแดนดง |
| พบพิทยาธรอันลง | ทำลักล้มในสวนศรี |
| ๏ บาดแผลก็แลล้นจะประมาณ | วิการสิ้นทั้งอินทรีย์ |
| แสนโศกวิโยคทุกขทวี | คือจะวอดชิวาวาย |
| ๏ ยังแพทย์พิทักษพิทยา | ทิโรคาบังวายถวาย |
| ขรรคาวราฤทธิพรรลาย | ประภาพเหิรดำเนิรโพยม |
| ๏ พระรับพระรัตนศัสตรา | ดำรัสสาธุสาส์นโสม- |
| นัสชวนผอูลวิบุลยตระโบม | บำเทิงเที่ยวทุราสถาน |
| ๏ ชมเฌอแลชมพนมพนัส | ณจังหวัดพระหิมพานต์ |
| มฤคาทิชากรตระการ | จิตรเพลินเจริญตา |
| ๏ โอบองค์อนงค์นุชรเห็จ | เสด็จห้องวิหาคลา |
| ลอยแหล่งตำแหน่งพระหิมวา- | ลยลุไกลาสคิรี |
| ๏ ดลเหมคฤหาสนนิเวศน์ | กินเรศนฤบดี |
| เสวยทิพรัตนพิพัฒนปรี- | ดิสวัสดิ์สวรรยา |
| ๏ จากเมืองอมรกินรนาถ | ประพาสสร้อยสพังผา |
| สนุกสนานอโนดัตชลา | แลฉัททันตสระศรี |
| ๏ ชมคชโคตรบรู้กี่พันธุ์ | อนันต์อเนกนาคี |
| เสร็จสู่พิฑูริยมณี | บัลลังก์เลิศประเสริฐเสถียร |
| ๏ ไสเยศบนรัตนบรรยงก์ | ทั้งสองทรงนิทราจำเนียร |
| พิทยาผู้พาลหนึ่งมาเพียร | ประทุษฐฉกพระขรรค์ไชย |
| ๏ ตื่นหาบเห็นมหิทธิขรรค์ | ก็แสนศัลย์รันทวยฤไทย |
| ลาลดรันทดทุกขพิไร | พจนพรํ่ากำสรวญครวญ |
| ๏ สองพากันคลาอรัญเขต | หิมเวศทรโหยหวล |
| หลายวันแต่สัญจรรำจวน | จิตรพ่างจะวางวาย |
| ๏ บรรลุมหานทีพิศาล | ชลธารถถั่งสาย |
| คลื่นคลั่งประดังประดุจทำลาย | เดียรถเพียงจะเพิกภินท์ |
| ๏ ขอนงิ้วละลิ่วสลิลล่อง | กษัตรสองลงสู่สินธุ์ |
| เกาะขอนฉฉ่อนชลอนิล | นภพัดแลฟัดฟอง |
| ๏ เฟื่องฟาดก็ขาดทารุพำนัก | ประหารหักออกเปนสอง |
| ท่อนท่องในท้องอุทกนอง | กำจัดไท้อุภัยทุรา |
| ๏ ต่างตนประจากจรวิโยค | แต่ต่างโศกกรรโหยหา |
| สุดสิ้นตำนานที่รจนา | นรราชทฤษฎี ฯ |
๑๑
| ๏ ล้วนเรื่องนเรนทร | กับอรอัครเทพี |
| พิศพลางธโศกี | กำสรดรํ่ารำจวนครวญ |
| ๏ ใครหนอมาริวาด | ตำนานอาตมทั้งมวญ |
| อ้านิ่มอนงค์นวล | นุชเนาตำแหน่งใด |
| ๏ ทำไฉนจะพานพ้อง | พระพักตรน้องจำเนียรไกล |
| ฤๅองคอ่อนไท | สถิตแค่ธแลหา |
| ๏ โศกสร่างก็ทรงสรวล | สำรวลเรียกยุพาพงา |
| ห่อนเห็นกลับโศกา | พิลาปเล่ากำเดาแด |
| ๏ หญิงชายผู้จ่ายทาน | ดูอาการพิกลแปร |
| ต่างต่างประหลาดแล | ประเล่ห์บ้าน่าแหนงใจ |
| ๏ จึงนำคดีพราหมณ์ | ไปแจ้งความในทันใด |
| แก่นุชทรามไวย | ให้ทราบเหตุดั่งสั่งสาร |
| ๏ นางสดับก็ปรีดา | รอยราชาสู่โรงทาน |
| จักสมอารมณ์ดาล | อดูรดับด้วยฉับพลัน |
| ๏ ตริพลางสุรางค์ราช | ยุพยาตรผาดผัน |
| ลุแหล่งอันแบ่งปัน | ปัตเยกอเนกทาน |
| ๏ ทอดทัศนาพบ | ประสบพักตรภูบาล |
| แปลงเปนทิชาจารย์ | ประจักษ์แจ้งฤแหนงฉงน |
| ๏ ตรงเข้าตระกองบาท | ยุคลราชตระบัดดล |
| เศียรซบสยบสกนธ์ | ก็พร้องพรํ่ารำพรรณศัลย์ |
| ๏ ท้าวทอดทฤษฎี | ดรุณชีมาจาบัลย์ |
| เพ่งพิศพินิจพรรณ | ตระหนักแน่พระน้องนาง |
| ๏ สองกรธสร้วมกอด | เยาวยอดยุพาพลาง |
| รัญจวนฤจืดจาง | จิตรไท้พิไรครวญ |
| ๏ อ้าแม่เมื่อจากจร | ในสาครคระโหยหวล |
| ห่อนรู้ผอูลอวล | นุชวอดฤรอดคืน |
| ๏ อ้าพระเมื่อยามพลัด | ระลอกซัดสู้ฝ่าฝืน |
| ถึงฝั่งจึงยั่งยืน | ชีวาตม์ท่านราบาล |
| ๏ อ้าแม่แต่เรียมว่าย | ในสินธุ์สายกำหนดนาน |
| นับถ้วนถึงสัตวาร | เทเวศร์ช่วยไม่ม้วยชนม์ |
| ๏ อ้าพระแต่พ้นพนานต์ | ยังถิ่นฐานนิคมคน |
| หลายวันสัญจรอรญ | รำลึกราชอนาถแด |
| ๏ อ้าแม่เมื่อเมขลา | ช่วยอุ้มพาขึ้นพ้นกระแส |
| ชลเชี่ยวจะเหลียวแล | บสบน้องยิ่งหมองทรวง |
| ๏ อ้าพระเมื่อพะยาย | ให้แหวนขายเศรษฐีตวง |
| ทองซื้อได้สร้างคลวง | สำนักนิ์รั้งแลโรงทาน |
| ๏ อ้าแม่เมื่อฝั่งสถิต | ตระบัดพิทยาพาล |
| คืนขรรค์ฤทันนาน | จึงแปรเพศเปนพราหมณ์จร |
| ๏ อ้าพระเมื่อทานจ่าย | แก่หญิงชายประชากร |
| หวังสบนเรนทร | จึงวาดเรื่องแต่เบื้องบรรพ์ |
| ๏ อ้าแม่แต่สืบนุช | ก็สิ้นสุดทุกเขตขัณฑ์ |
| หลายเดือนจำเดิมจรัล | บรู้ข่าวพระท้าวพธู |
| ๏ อ้าพระคอยข่าวไท้ | ยังชนใช้ผลัดเปลี่ยนดู |
| จึงพบสมเด็จภู- | ธรเมื่อรเมียลเขียน |
| ๏ อ้าน้องนี้บาปใด | จึงจำให้ประจากเจียร |
| บุญใดบำเพ็ญเพียร | จึงคืนพบประสบสอง |
| ๏ อ้าท้าวอัญเชิญยาตร | คฤหาสนหอทอง |
| ข้าพระสฤษฎิปอง | ประโยชน์รับนฤบดี |
| ๏ สร่างโศกทั้งสองไท้ | จรไคลยังมนทีร์ |
| นางลาผนวชชี | บรรจงโภชน์เอมโอชถวาย |
| ๏ เสวยเสร็จธไสยาศ | บรรจฐรณ์อาสน์สำราญกาย |
| ลำโบยบังวายคลาย | ทุกขเที่ยวทุรัถยา |
| ๏ เสร็จพักสำนักนิ์เนา | บรรเทาเทวษพาธา |
| ร่วมราคดำฤษณา | อันนางร้างภิรมย์สม |
| ๏ หลายคํ่าสำเริงจิตร | ทั้งสนิทนิทรารมย์ |
| สองชื่นสองชวนชม | ตระกลกามตระกองสอง |
| ๏ ขุกคิดนฤบดินทร์ | ชนนินทร์ชนกครอง |
| กรุงไกรชไมหมอง | กมลท่าทุกคืนวัน |
| ๏ จึงหาพฤฒาหญิง | มามอบสิ่งสมบัติบรร- |
| ดามีอเนกนันต์ | ณนิเวศนิวาสสถาน |
| ๏ เวนยายทั้งหลายกึ่ง | ยังครันครึ่งจะแจกทาน |
| เชิญเฒ่าจงเนาสำราญ | สุขข้าบูชาคุณ |
| ๏ คฤหาศาลาทาน | อุฬารเบื้องบำเพ็ญบุญ |
| มอบท่านทั้งทองทุน | คณะทาษทั้งผอง |
| ๏ กึ่งทรัพย์จักจับจ่าย | จะจำหน่ายจำนวนทอง |
| แบ่งปันสุพรรณกอง | ก็โกยแจกจำแนกทาน |
| ๏ ทวยชีทิชาชาติ | ประชาราษฎร์ทุกถิ่นสถาน |
| ทั่วโถมนาการ | กระเกริกอื้ออำนวยพร |
| ๏ เสร็จสองกษัตริย์ลา | พฤฒายาตรบำราศจร |
| นางหิ้วห่ออาภรณ์ | ก็ไต่ตามกษัตรีย์ |
| ๏ พระแกว่งพระแสงทรง | แล้วโอบองค์พระเทพี |
| เหิรห้องวิหาลี- | ลยลุสาครแขวง |
| ๏ ลงสู่สุสิระรุกข์ | ซึ่งซุกซ่อนอาภรณ์แฝง |
| เผจิดอาสน์พิลาสแปลง | ขัติยเพศพิเศษทรง |
| ๏ สรรพาพิภูษิต | พิพิธสรรพประดับองค์ |
| เอกอัครอนงค์นง- | นุชอ่าอลงการ |
| ๏ เสร็จอุ้มผอูลคืน | ผยองพื้นโพยมทยาน |
| ลอยลิ่วในคัคนานต์ | บรรลุรมย์บุรีศรี |
| ๏ ยั้งอยู่ราชูทเยศ | สถิตเขตนครมี |
| ทรงแสดงพระอินทรีย์ | ปรากฏแก่อุยานบาล |
| ๏ จึงนำจำทูลเหตุ | นฤเบศร์บหึงกาล |
| เสด็จดลพระอุทยาน | ประสบสองกษัตรา |
| ๏ ยุพยศประนตบาท | บรมนาถปรีดา |
| จูบเกล้าลำเภาพา- | ลดนัยอุภัยพลาง |
| ๏ สองกรตระกองสกน- | ธยุคลสุดสรรพางค์ |
| ตรัสถามคดีปาง | บำราศเรื่องขุ่นเคืองไฉน |
| ๏ จงแจ้งดำริห์ราว | จึงจรด้าวสถานใด |
| เขือเขยเฉลยไข | ที่ข้อขำอย่าอำความ |
| ๏ ทูลท้าวฤร้าวราญ | โองการราชประภาษถาม |
| คลาศคลาพนาราม | อาวรณ์หวังแสวงชม |
| ๏ ไพรพฤกษหิมวา | วนาแนวลำเนาพนม |
| เถื่อนถํ้าสำเริงภิรมย์ | ทุกหนห้องชรลองลหาร |
| ๏ แถลงทูลแต่มูลเหตุ | จนพ้องเภทภัยพาล |
| ถี่ถ้วนประมวญสาร | ทุกสิ่งสรรพ์รำพรรณถวาย |
| ๏ ทรงสดับคดีแสดง | ก็กรรแสงสุชลฟาย |
| ฟูมเนตรสังเวชสาย- | สมรคู่ไปสู่เข็ญ |
| ๏ คาบนี้บุรีคืน | จักชุ่มชื่นฤทัยเย็น |
| ทั่วทุกขลำเค็ญ | บำราศร้างบรางมาน ฯ |
๑๙
| ๏ สร่างโศกเสร็จจึ่งสมเด็จบดีศวรบรรหาร | |
| ให้เริ่มสฤษฎิการ | อำรุง |
| ๏ ตกแต่งราชนคเรศพิเศษศุภผดุง | |
| ดุจเทพสุทัศน์กรุง | อมร |
| ๏ อัญเชิญอัครอุภัยดนัยนริศร | |
| สู่อลงกรณ์นคร | ตระบัด |
| ๏ รังเรขภิเษกกกุธภัณฑ์ถวัลยสิริรัช | |
| สวรรเยศเศวตฉัตร | ธำรง |
| ๏ มอบมิ่งมไหสุริยางคพุทธางกูรรพิพงศ์ | |
| ผ่านภพแทนองค์ | บนาน |
| ๏ เสร็จสเด็จประเวศวรเขตพระหาพระหิมพานต์ | |
| ทรงพรตชฏิลธาร | ชฎา |
| ๏ เจริญเพิ่มเริ่มปถพีกสิณอจิณปรา- | |
| กฏเกิดอภิญญา | วิธี |
| ๏ ทำลายชีพก็เลออำเภอสหบดี | |
| ฌานชมภิรมย์ปรี | ดิแด |
| ๏ ปางภูมินทรปิ่นพินทุทัตธยินกระแส | |
| สองราชอันห่างแห | วิโยค |
| ๏ คืนครองรมยบุรินทรก็สิ้นกำสรดโศก | |
| อาโภคยุพาภาค | อุไภย |
| ๏ ส่งทูตเชิญยุพราชลิลาสพลคระไล | |
| ยังแผ่นไผทไท | ธเรศ |
| ๏ ท้าวทราบสาสนนุสนธิใคร่ยลวรธิเบศร์ | |
| โทไท้ชนกชเนติ | ชนินทร์ |
| ๏ ตรวจเตรียมจัตุรพลารถากุญชรสิน- | |
| ธพบทจรพฤนท์ | อเนก |
| ๏ พร้อมพรั่งตั้งพยุหบาตรจักยาตรพลดิเรก | |
| หลามไหลคระไลยเฉก | ชลา ฯ |
๑๕
| ๏ พลคชคณดาษดา | ชาญชนะงา | สง่าขาม |
| ๏ พลคชชนะแง่งาม | เคยผจญสงคราม | บำบัดบร |
| ๏ พลคชคณโรมรอน | รงคดัสกร | รนับรนาศ |
| ๏ พลคชคณสามารถ | ราญริปูปลาต | ก็ลาญทัก |
| ๏ พลคชคณหาญหัก | กเรนทรปักษ์ | ปราบประลัย |
| ๏ พลคชคณเศิกกษัย | เชี่ยวสมรรถชัย | ชำนาญรณ |
| ๏ พลคชคณโจษจล | อาภรณดำกล | ดำเกิงกาญจน์ |
| ๏ พลคชคณเหี้ยมหาญ | นายหัดถาจารย์ | จำทายขอ |
| ๏ พลคชคณเมิลทมอ | หมอประจำคอ | ทั้งควาญท้าย |
| ๏ พลคชคณผาดผ้าย | คามณีย์ทาย | จำทวยทวน |
| ๏ พลคชคณยืนขบวร | โตมรทั้งมวล | ถนัดมือ |
| ๏ พลคชคณเทิดถือ | แพนกุงานกระพือ | ยรรยงยาบ |
| ๏ พลอัศวคณชำนันปราบ | อเรนทรกำราบ | ระอาฤทธิ์ |
| ๏ พลอัศวคณชาญชิต | ผจญปัจจามิตร | ประลัยหลาย |
| ๏ พลอัศวคณเรียงราย | พร้อมอาภรณ์กาย | กนกเพริศ |
| ๏ พลอัศวคณแลเลิศ | อนิกัษฐาเทิด | กุทัณฑ์น้าว |
| ๏ พลอัศวคณหาญห้าว | กรกระลับง้าว | กระลอกไกว |
| ๏ พลอัศวคณเกรียงไกร | หอกครวัดไว | คระวีคระแวง |
| ๏ พลอัศวคณกำแหง | ทวยททายแสง | วว่ายโพยม |
| ๏ พลอัศวคณรอญโรม | รงคจู่โจม | จรีแทง |
| ๏ พลอัศวคณผลงแผลง | ศรกำซาบแสลง | สลายชนม์ |
| ๏ พลอัศวคณพยุหพหล | ย่างคือย่างยนต์ | เขยื้อนสาย |
| ๏ พลอัศวคณผาดผาย | เร็วเสมอหมาย | พยุพัด |
| ๏ พลอัศวคณเนกขนัด | ต่างก็ตรวจจัด | จำนำขบวร |
| ๏ พลรถคณมากมวญ | เล็งพิลาศควร | จะพิศวง |
| ๏ พลรถคณเทียมดุรงค์ | งอนบรรเจิดธง | สล้างสลอน |
| ๏ พลรถคณอลงกรณ์ | แปรกและแอกงอน | ก็งามสรรพ |
| ๏ พลรถคณดิเรกระดับ | แก้วประกอบกับ | กนกเนือง |
| ๏ พลรถคณมลังมเลือง | แลอร่ามเรือง | จำรัสฉาย |
| ๏ พลรถคณเรียบราย | บนบลลังก์นาย | จำนำสถิต |
| ๏ พลรถคณเรืองฤทธิ์ | รอญปัจจามิตร | พิราไลย |
| ๏ พลรถคณชาญชัย | กุมลำแพนไกว | และแกว่งกวัด |
| ๏ พลรถคณเทิดทัด | ทวนประจำหัดถ์ | สง่าหาญ |
| ๏ พลรถคณกุทัณฑ์ธาร | แผลงไพรินผลาญ | ก็กลากลาด |
| ๏ พลรถคณศรศาสตร | อุสุรดมดาษ | เผด็จอรี |
| ๏ พลรถคณสารถี | ถือจรีคระวี | คือกังหัน |
| ๏ พลบทจรโจษจรร | กรก็กุมสรร- | พศาสตรา |
| ๏ พลบทจรดาษดา | ตนละตนผลา | พันลึกพันลือ |
| ๏ พลบทจรทายถือ | ตาวทั้งสองมือ | ก็เงือดเงื้อ |
| ๏ พลบทจรสวมเสื้อ | เกราะอเคื้อแควง | คระแวงง้าว |
| ๏ พลบทจรหาญห้าว | เดิรชระเดียดอคร้าว | บรู้กี่พรรค์ |
| ๏ พลบทจรแจจรร | กุมกุทัณฑ์ธนู | ทระน้าวสาย |
| ๏ พลบทจรจำทาย | ทวนธวัชกราย | ทั้งกฤชไกร |
| ๏ พลบทจรแกว่นไกว | โล่ห์และดั้งไสว | กระลับกระลอก |
| ๏ พลบทจรหันหอก | ประหัดศัตรูออก | รอานุภาพ |
| ๏ พลบทจรปรามปราบ | ปวงริปูหลาบ | ประลาตแสยง |
| ๏ พลบทจรเริงแรง | แขงก็แขงกล้า | ก็กล้ายุทธ |
| ๏ พลบทจรอึงอุตม์ | โห่เพียงโทรมทรุด | สุธาทลาย ฯ |
๑๔
| ๏ พร้อมพรั่งประนังพลอเนก | ปรัตเยกแหล่หลาย |
| ช้างม้ารถานิกนิกาย | นิกรท้าวทหารหาญ |
| ๏ โทท้าวธทรงพิสุทธสรร- | พปิลันทนาการ |
| เก้าแก้วพแพร้วพรรณอุฬาร | วิลาสลํ้าจำรูญเรือง |
| ๏ เสด็จร่วมธำรงณรถอาสน์ | อันโอภาสมลังมเลือง |
| ประดับสับดรบรรเทือง | บรรเทียบรถไพชยนต์ |
| ๏ คลี่คลาคณานิกรยาตร | พยุหบาตรโจษจล |
| จากนัคราจรอรญ | รถเยศทุเรศสถาน |
| ๏ เดิรทัพลำดับนิกรย้าย | ก็ล่วงหลายทิวาวาร |
| ลุพรหมบุรีรัฐสำราญ | รมยสุขสถาวร |
| ๏ สองกษัตรตระบัดบทลิลาส | อภิวาทชลีกร |
| ชนนีบดีศรบิดร | ดำรัสถามถึงความหลัง |
| ๏ ทูลแถลงแสดงอดุรเหตุ | นฤเบศรยุบลฟัง |
| สงสารสมเด็จดนยทัง | สุณิสาสุดาดวง |
| ๏ สองราชธพาษปธารา | ชลนาก็โทรมทรวง |
| ลาลดรทดฤทัยระลวง | รลุงเศร้ากำเดาดาล |
| ๏ เสร็จโศกก็กอบกิจอภิเษก | ดิเรกราชพิธีการ |
| มอบมไหศวรรย์สรรพศฤงคาร | ขัติยศักดิสมบูรณ์ |
| ๏ แด่องค์พระอัครปิยเอา- | รสหน่อนเรนทร์สูร |
| ผ่านภพสันตติประยูร | ธำรงแผ่นไผทแทน |
| ๏ เสร็จเสด็จบำราศสิริสมบัติ | ประเวศวนัสดงแดน |
| ทรงเพศเปนดาบสบแคลน | ลำเค็ญเขตทุเรศอรญ |
| ๏ เจริญจตุราพรหมวิหาร | จตุตถฌานอันเพ็ญผล |
| พิราไลยก็ไคลยังนภมน- | ทิรทิพยไกวัล |
| ๏ จอมพงศ์พุทธางกุรกษัตร | เสวยสวัสดิไอศวรรย์ |
| สองกรุงผดุงในทศธรรม์ | พิธีราชจรรยา |
| ๏ อำรุงดิเรกภินิหาร | สฤษฎิทานศาลา |
| จำแนกอเนกวิวิธา- | นันตวัดถุเวเวียง |
| ๏ โอวาทนุสาสนบำเพ็ญ | ศิลเบ็ญจพร้อมเพรียง |
| ไพร่ฟ้าสุขารมยเพียง | จักรพรรดิผ่านสุธา |
| ๏ ทวยธเรศเจริญศิลและทาน | อุฬารกิจภาวนา |
| มลายชนม์ก็ดลภพสุรา- | ลยโลกแหล่หลาย |
| ๏ จบเสร็จสรรเพ็ชญ์พุทธดิลก | บัณฑูรยกอดีตภิปราย |
| แสดงเรื่องแต่เบื้องบุรพบรรยาย | วิถารเหตุเทศนา ฯ |
๑๑
| ๏ สฤษฎิ์สารบรรหาอรรถ | อริยสัจจัตุรา |
| ดำรัสประมวญชา- | ดกโดยลำดับดล |
| ๏ ดูราคณาสงฆ์ | ชินพงศสบสกล |
| พิทยาธราชน | ผู้ฉกขรรค์อันธพาล |
| ๏ คือเทพทัตจิตร | จำนงคิดจำนองผลาญ |
| สืบขันธ์สันดานนาน | คำนึงเวรฤวายไขษย |
| ๏ สมเด็จบดินทร์พิน- | ทุทัตปิ่นไผทไท |
| คือองคภูวไนย | ชินชนกชเนนทร |
| ๏ เอกอัครอรนุช | คือองค์พุทธมารดร |
| มิตรมาตยากร | คือราหุลดรุณสงฆ์ |
| ๏ ปุโรหิตบุตรา | คือนุชาอนนท์องค์ |
| อุปฐากสากยวงศ์ | ประฎิบัติอัตรา |
| ๏ กรุงรมย์บุรีสี่- | หนระคุปตราชา |
| คือพระทักษิณสา- | วกยิ่งปัญญายง |
| ๏ มหิษีคือองค์มา- | ตุจฉาแรกผนวชทรง |
| ฝ่ายภิกษุณีสง- | ฆสาวิกอธิกญาณ |
| ๏ ภูธรกินรนาถ | ทุมราชนราบาล |
| คือโมคคลานชาญ | อิทธิเอกอภิญญา |
| ๏ จอมเมรุแมนมกุฎ | คืออนุรุทธเถรา |
| ทรงทิพนัยนา- | นุภาพพ้นบตนสมาน |
| ๏ หนึ่งนางมณีเม- | ขลาเทวนงพาล |
| คือองค์ผอูลอาร- | ยอุบลวรรณา |
| ๏ เยาวยอดยุพินทร์พิน- | ทุมดีสุดาพงา |
| คืออัครชายา | ยุพเยศยโศธร |
| ๏ พระผู้บำเพ็ญโพธิ์ | สมุทรโฆษธิเบศร |
| คือพุทธชินวร | วิสุทธิเทพเจษฎา |
| ๏ โผอนเอาดำนานเนิ่น | ดำเนิรธรรมเทศนา |
| บัญญัติปัญญาสชา- | ดกเสร็จสมเด็จแสดง ฯ |
๑๖
| ๏ เชลงฉันท์รำพรรณพากย์จากแจง | ผจงจัดอรรถแถลง |
| สุขุมคัมภีรพจน์ | |
| ๏ สรวมชีพกรมนุชิตชิโนรส | สืบศรีสุคต |
| ขัติยวงศ์ทรงนาม | |
| ๏ สถิตพระเชตุพนาราม | เล็งเลิศในสยาม |
| พิภพอโยธยาศรี | |
| ๏ เปนเชษฐชินบุตรชุมชี | ยลฉันท์วาที |
| สมุทรโฆษค้างนาน | |
| ๏ ฤๅสุดเรื่องรสบรรหาร | เท่าทศพสุธาร |
| ธิราชธำรงธริษตรี | |
| ๏ เลยลุล่วงหลายปางปี | ปวงปราชญ์ไป่มี |
| ผู้เพิ่มนิพนธ์พจนา | |
| ๏ กรมไกรสรวิชิตกนิษฐา | พระสมบัติบา- |
| ลริอาราธนรังสรรค์ | |
| ๏ จึ่งเริ่มรจเรขฤๅทัน | เสร็จสองวายชีวัน |
| บแล้วบลุเจตนา | |
| ๏ ถวิลสังเวชชีวาตมา | เสื่อมเศร้าปรีชา |
| ก็เว้นก็ว่างห่างเพียร | |
| ๏ เงือดงดนิพนธ์พจน์จำเนียร | หน่ายจิตรคิดเขียน |
| แลค้างสักสองพรรษา | |
| ๏ กรมวงศาสนิทนัดดา | อาราธน์ปราถนา |
| สัมฤทธิจิตรสืบแสดง | |
| ๏ บัดซ้ำพรํ่าพากเพียรแถลง | พลาดพลั้งยังแคลง |
| บเคล่าบคล่องว่องไว | |
| ๏ โดยมุมานะหฤทัย | อดสูดูไขษย |
| กวีฤๅแล้งแหล่งสยาม | |
| ๏ ข้อยคิดลิขิตด้วยพยายาม | ต่อแต่งเติมตาม |
| สติปัญญาอย่างเยาว์ | |
| ๏ ห่อนเอื้อนอุกอาจโอษฐ์เอา | เคียงคู่ดูเบา |
| บุราณคารมฤๅหมาย | |
| ๏ แรกเรื่องมหาราชภิปราย | ไป่จบจนนารายณ์ |
| นเรนทรสืบสรรสาร | |
| ๏ สองโอษฐ์ฦๅสุรตำนาน | เปนสามโวหาร |
| ทั้งข้อยก็ต้อยติดเติม | |
| ๏ พอเสร็จสิ้นเรื่องเรืองเฉลิม | ภพภูมิเผดิม |
| ผดุงพระเกียรติกษัตรีย์ | |
| ๏ สนองบาทบดิศวรสวามี | มงกุฎกรุงศรี |
| อโยธยาถาวร | |
| ๏ จงคงคู่โลกอันดร | ธารธเรศอัมพร |
| รวิศศิแสงไขษย | |
| ๏ สฤษฎิสรรค์ฉันทพฤติอันไพ- | เราะเลิศสืบไผท |
| พอถ้วนประมวญบริบูรณ์ ฯ | |
| ๏ จวบจุลศักราชได้ | พรรษา สหัสแฮ |
| สองสตพรรษเอกา | ทศอ้าง |
| กุกกุฏสังวัจฉรา | กติกมาส หมายเฮย |
| อาทิตย์ดฤถีข้าง | ปักษ์ขึ้นปัญจมี[๒] ฯ |
| ๏ รังสรรค์ฉันท์เสร็จสิ้น | สุดสาร |
| สมุทรโฆษต่อตำนาน | เนิ่นค้าง |
| รจิตเรื่องบพิสดาร | อดีตเหตุ แสดงเฮย |
| โดยพุทธพจนรสอ้าง | อรรถแจ้งแถลงธรรม ฯ |
| ๏ จงเปนปัจเยศเบื้อง | อนาคต ภพเอย |
| ลุอัครสาวกยศ | เลิศล้น |
| ทักษิณเสร็จมโนรถ | ดุจปราถ-นานา |
| ทุกชาติ์ปราชญ์เปรื่องพ้น | เพื่อนผู้หมู่กวี ฯ |
| ๏ จบ เสร็จมหาสัตว์สร้าง | สมภาร |
| อดีต ภพพุทธบรรหาร | เหตุกี้ |
| ดำ เนิรนิทานกาล | ก่อนโพธิ์ โพ้นแฮ |
| นาน นับฦกลับลี้ | ล่วงแล้วหลายกัลป์ ฯ |
[๑] ปรัก = เงิน
[๒] วันอาทิตย์ขึ้น ๕ ค่ำ เดือน ๑๒ ปีระกา จุลศักราช ๑๒๑๑ ตรงกับวันที่ ๒๑ ตุลาคม พ.ศ. ๒๓๙๒
