บรรทึกเรื่องเมืองแม่หม้าย

​(พระราชทานมากับพระราชหัถเลขา)

เกาะมินิกอย มินิไก ฤๅมลิกู เข้าใจกันว่าเปนอยู่ในหมู่เกาะแลคะไดว์ส แต่อยู่ใต้นั้นลงมากว่า ๑๐๐ ไมล์ ๔๕๐๐ เส้นเหนือเกาะมาละไดว์ส ๖๙ ไมล์ ๓๑๐๕ เส้น มีคนมาก ชาวเมืองเปนคนใจอารีด้วยอยู่ในใต้บังคับกรมการฝ่ายอังกฤษ มณฑลมะละบาในประเทศอินเดียอยู่ในแขวงเจ้าเมืองซึ่งอยู่ที่กาลิกัด ถ้าจะเทียบถิ่นที่ตั้งของเกาะมินิกอยกับฝั่งมะละบา เกือบเสมอแนวแหลมโกโมริน ที่สุดปลายแหลมของประเทศอินเดีย ห่างจากฝั่งประมาณ ๒๗๐ ไมล์ ๑๒๑๕๐ เส้น

เกาะนั้นยาว ๗ ไมล์ ๓๑๕ เส้น ตามทิศตวันออกเฉียงเหนือไปหาตวันออกเฉียงใต้แคบ มีฝั่งปการังรอบ กว้างบ้าง แคบบ้าง ไม่เท่ากัน อยู่ข้างด้านตวันตกของเกาะนั้น ประมาณ ๓ ไมล์ ๑๓๕ เส้น ไปบรรจบที่สุดหัวเกาะ แต่ด้านตวันออกเฉียงใต้ไม่มีปการัง ที่เกาะนั้นปลูกมะพร้าวงามนัก สูงประมาณ ๗๐ ฟิต ๑๐ วา ๒ ศอก แลเห็นจากดาดฟ้าเรือแต่ไกล ประมาณ ๑๐ ไมล์ ๔๕๐ เส้น ฤๅ ๑๒ ไมล์ ๕๔๐ เส้น ที่ฝั่งปการังปลายแหลมของเกาะข้างตวันตก มีเกาะเล็ก ๆ มีต้นไม้ด้วย ข้างด้านเหนือมีช่องว่าง ฝั่งปการังนั้นน้ำลึกประมาณ ๑๕ ฟิต ๙ ศอก ถึง ๑๘ ฟิต ๑๐ ศอก ๔ นิ้ว ตามช่องนั้นเรือเล็ก ๆ เข้าไปได้ แต่แคบแลเดินยาก มีโสโครกแลปการัง บางแห่งก็อยู่ใต้น้ำเพียง ๗ ฟิต ๔ ศอก ๔ นิ้ว เกลื่อนกลาดไปในระหว่างเกาะแลฝั่งปการังน้ำลึก เรือกินน้ำสูงกว่า ๖ ฟิต ๓ ศอกคืบ ๒ นิ้ว เข้าไปไม่ได้ มีนำร่องสำหรับคอยนำเรือเข้าไป

​มีที่ทอดสมอ เวลาลมตวันออกเฉียงเหนือเข้าทางทิศตวันตกบังได้ น้ำลึกประมาณ ๑๐ วา ข้างนอกน้ำลึกประมาณ ๑๕ วา ที่นั่นมีไลต์เฮาส์สูง ๑๒๒ ฟิต ๑๘ วา ๑ ศอก ๔ นิ้ว ทำด้วยอิฐดำ ดวงไฟสูงกว่าทเล ๑๕๐ ฟิต ๒๒ วา ๒ ศอก เวลาน้ำขึ้นมาก หมุนครึ่งมินิตครั้งหนึ่ง เวลาอากาศดีเห็นได้ไกล ๑๙ ไมล์ ๘๕๕ เส้น

ที่เกาะนี้ปลาดอย่างหนึ่ง ที่มีแต่ผู้หญิงทั้งเกาะไม่มีผู้ชายอยู่เลย เรือนตะเกียงก็ใช้ผู้หญิงรักษา การที่สืบพืชน์พันธุ์นั้น อาศรัยคนที่ฝั่งออกไป ปีหนึ่งคราวละสองเดือนฤๅสามเดือนแล้วก็กลับไปฝั่ง การทำสวนทำนาทำถนนบ้านเรือนผู้หญิงทำเองทั้งสิ้น มีถนนตัดเปนรเบียบเรียบร้อย บ้านเรือนเปนหมู่สี่เหลี่ยม ๆ การซื้อขายสารพัดพร้อมบริบูรณเหมือนเมืองทั้งปวง มีสินค้าออกจากเมืองปีละครั้ง เมื่อมีลูกค้าผู้ชายมารับ คนเหล่านี้เปนชาติหนึ่ง คล้ายพวกชาวอินเดียข้างใต้

เรือพระที่นั่งมหาจักรีผ่านเกาะนี้ วันที่ ๒๔ เมษายน รัตนโกสินทร๓๐ศก ๑๑๖ เวลา ๔ ทุ่ม ห่างประมาณ ๑๓ ไมล์ ๕๘๕ เส้น เรื่องเลอียดว่ามีลงในหนังสือแมกาซินฉบับใดฉบับหนึ่งจำไม่ได้ แลไม่เปนช่องที่จะหาได้เวลานี้