สำเนากราบทูลกรมหมื่นวชิรญาณวโรรส

​เรือพระที่นั่งมหาจักรี

ในมัชฌันตรวิถี ทเลอาหรับ

วันที่ ๒๗ เมษายน รัตนโกสินทร๓๐ศก ๑๑๖

กราบทูลกรมหมื่นวชิรญาณวโรรส ด้วยการที่หม่อมฉันออกมาครั้งนี้ ที่แห่งใด ๆ ก็นับว่าเปนเรียบร้อย เว้นไว้แต่ที่มาลิกาวะ วัดพระทันตธาตุ หม่อมฉันไปชวนวิวาทกันขึ้นกับผู้รักษา อันที่จริงไม่ได้เปนไปโดยลุอำนาจแก่โทษะ ได้คิดก่อนแล้วจึ่งได้วิวาท เหตุการที่ขอจับต้องพระทันตธาตุนั้น ไม่เปนการประหลาดอันใด มีผู้เคยจับต้องเปนอันมาก คนที่มาด้วยกับหม่อมฉัน เช่นเจ้าหมื่นเสมอใจ หลวงสุนทรโกษา แลมหามุทลิย ซึ่งเปนคนถือสาสนาพระเยซู หากแต่เพียงมาด้วยเจ้านายของเราก็ได้จับ ความจริงไม่มีผู้ใดทั้งฝรั่งแลลังกาที่ได้คิดสักคนหนึ่ง ว่าจะเกิดขัดขวางดังนั้น เจ้าเมืองเองได้บอกแก่หม่อมฉันว่า เพราะคิดเห็นเสียว่าหม่อมฉันเปนคนถือพุทธสาสนาคงจะเข้าออกกันได้สนิทสนมกับพวกนั้น เพื่อจะเปิดช่องให้พวกข้าราชการได้เข้าไปมาก จึ่งมิได้เข้าไปในห้องนั้นด้วย หาไม่การอันนี้ก็จะไม่เกิดขึ้นเลย พิเคราะห์ดูตามอาการกิริยาแลคำที่ออกตัวภายหลังก็เปนอันจะโก่งให้ราคาสูง คือจะบอกให้เห็นว่าอนุญาตให้จับโดยความนับถืออย่างยิ่ง ไม่ได้อนุญาตแก่ผู้อื่นเลย แต่การอันนั้นไม่เปนความจริง แลประกอบด้วยกิริยาอันหยาบคายของหัวหน้าผู้รักษา ให้ปรากฎว่าคำตอบนั้นไม่สู้เปนการเคารพแลล่อลวง ซึ่งเปนสันดานแห่ง​ชาวลังกา อันจะได้เห็นในหนังสือที่หม่อมฉันเรียงมาสำหรับลงวชิรญาณวิเศษแลธรรมจักษุนั้นแล้ว ว่าตามความจริง เจดีย์ฐานอันนี้ ไม่เปนเครื่องที่ก่อเกิดความยินดีเลื่อมใส เพราะเห็นเปนการล่อลวงติดอยู่ในนั้น ถ้าหากว่าเราจะเข้าเรี่ยรายเล็กน้อยก็จะไม่สมควรแก่ที่เขาเปนที่นับถือกัน ถ้าจะออกมากก็ให้นึกลอายใจ ว่าจะเปนผู้หลงไหลไปตามแลดูก็จะไม่เปนประโยชน์อันใด แลไม่เปนเกียรติยศอันใด ทั้งฝ่ายสาสนาแลฝ่ายพระราชอาณาจักร จึ่งไม่รับเชื้อเชิญ ที่จะไปดูอีกในภายหลัง

สิงที่น่าดูอย่างยิ่งนั้น เมืองอนูราธปุระ หม่อมฉันได้เห็นรูปต่าง ๆ ซึ่งได้รวบรวมมาแล้วหมดทั้งสิ้น ถึงว่าถ้าหากจะไม่เหลืออยู่ใหญ่โตเช่นเกาะชวา ก็มีมากกว่าเกาะชวาเปนอันมาก เงินเรี่ยรายของชาวเมืองเราที่ส่งมายังคอเวอนเมนต์อังกฤษแต่ก่อน เขาก็เอาไปปฏิสังขรณ์พระเจดีย์ใหญ่ที่เรียกว่า เมริสเวติ ดาดาพะ สงไสยว่าจะเปนที่ในมหาวงษ์เรียกว่า มริจิวัต แต่ยังไม่มีเวลาอ่านเรื่องราว แต่พระเจดีย์ที่ถุปารามนั้น อังกฤษเขาปฏิสังขรณ์เอง ที่สุดจนภูเขาที่พระมหินทเถระมายืน เดี๋ยวนี้เรียกว่ามหินตเล สูง ๑๐๐๐ ฟิต (๗ เส้น ๑๐ วา) ซึ่งทำบันไดศิลาขึ้นได้ตลอดยอด เปนบันไดถึง ๑๘๔๐ คั่น ขึ้นได้ง่าย แต่เหนื่อยมาก เขาก็ยังรักษาไว้ได้ดีอยู่ ที่ร้างทั้งหลายเขาถากถางรักษาไว้ดีทุกแห่งเปนที่น่าดูยิ่งนัก เขาไม่ออกเงินช่วยเหลือในการวัดข้างใต้เลย เพราะโสโครกยิ่งกว่าพระพุทธรูปวัดวรนายกเสียอีก หม่อมฉันจะใคร่ไปยิ่งนัก แผนที่แปลนบ้านเมืองที่จำหน่าย เหตุผลลงกันกับมหาวงษ์ก็​ได้มาแล้ว แต่จะส่งไปถวายก็เปนสมุดมากเล่ม แลเปนเวลาสับสนเดินทางกลัวจะหายหกตกหล่น ทั้งยังหวังใจว่า บางทีขากลับจะได้แวะจะไว้เรียนให้รู้แจ่มแจ้งเสียสักหน่อย

อนึ่งแผนที่มัชฌิมประเทศครั้งพุทธกาล ซึ่งสอบลงกันกับเมืองประจุบันนี้ อันเปนเครื่องจะช่วยให้แผนที่สำหรับพุทธประวัติแน่นอนนั้น หม่อมฉันได้ไว้แผ่นหนึ่งแล้ว เชื่อว่าคงจะเปนที่พอพระไทยเปนอันมาก ได้จากผู้หนึ่งได้ไปเซอเวพบเมืองกบิลพัดในเร็ว ๆ นี้นั้นเอง หม่อมฉันมีแต่ความเสียดายที่ไม่มีเวลา ได้สนทนาไต่ถามอะไรเลย เพราะเวลาน้อยนัก แลจะส่งมาถวายก็ไปเกิดเปนห่วงขึ้นอีกอย่างหนึ่ง ว่าบางทีจะกลับทางอินเดีย แผนที่นั้นจะมีประโยชน์มาก

พระสงฆ์ที่นี่ อาการกิริยาไม่เปนรเบียบเรียบร้อยจริง ดังหนังสือที่ได้ทรงรับฉบับหนึ่ง แต่เรื่องที่ว่ามีลูกมีเมียนั้น ได้สอบถามตามทางลับ ๆ มีผู้ยืนยันมากว่าพวกที่อยู่ในเมืองแกนดี ไม่ได้ประพฤติดังนั้นเลย เปนแต่แต่งตัวแลโลภ จำหน่ายไปว่าบางทีบ้านนอกจะเปนได้บ้าง แต่ตามความสังเกตเห็นว่าใคร่จะประพฤติดีจริง อยากจะเอาอย่างเรามากบ้างน้อยบ้าง ส่วนที่มากนั้นอยู่ข้างพวกชายทเล หม่อมฉันออกคิดเห็นว่าถ้าเราจะออกแบบอย่างอันใดให้เธอทราบ เธอคงจะเต็มใจประพฤติตามโดยมาก เว้นไว้แต่การซึ่งจะให้เปนสามัคคีกันแลกันนั้น อยู่ข้างจะเปนความลำบากมาก

หม่อมฉันได้ส่งคำ แอดเดรส บันดาที่เขียนเปนภาษาบาฬีแลคำที่ตอบ กับทั้งหนังสือบางฉบับซึ่งได้รับจากพระแลคฤหัถ ว่าด้วยขอ​ให้ช่วยต่าง ๆ ถวายมาด้วย เพื่อจะได้ทรงวินิจฉัย เพราะหม่อมฉันได้ตอบเขาไว้ว่า ข้อความประสงค์ของเขาทั้งหลายนั้น จะได้ส่งไปยังพระสังฆราชแลมหาเถระ

หนังสือทั้งหลายเหล่านี้ จะทรงเห็นควรลงพิมพ์ฉบับใดฤๅทั้งสิ้นก็แล้วแต่จะโปรด ไม่เปนที่ขัดขวางอันใด หม่อมฉันมาครั้งนี้มีความศุขสบายดีทั่วกัน แต่เวลาที่ขึ้นเกาะลังกานั้น อยู่ข้างเหน็จเหนื่อยเปนอันมาก

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด

(พระปรมาภิไธย) จุฬาลงกรณ์ ปร.