- คำนำ
- พระราชประวัติสังเขป
- ที่ ๑
- ที่ ๒
- ที่ ๓
- ที่ ๔
- ที่ ๕
- ที่ ๖
- ที่ ๗
- ที่ ๘
- ที่ ๙
- ที่ ๑๐
- ที่ ๑๑
- ที่ ๑๒
- ที่ ๑๓
- ที่ ๑๔
- ที่ ๑๕
- ที่ ๑๖
- ที่ ๑๗
- ที่ ๑๘
- ที่ ๑๙
- ที่ ๒๐
- ที่ ๒๑
- ที่ ๒๒
- ที่ ๒๓
- ที่ ๒๔
- ที่ ๒๕
- ที่ ๒๖
- ที่ ๒๗
- ที่ ๒๘
- ที่ ๒๙
- ที่ ๓๐
- ที่ ๓๑
- ที่ ๓๒
- ที่ ๓๓
- ที่ ๓๔
- ที่ ๓๕
- ที่ ๓๖
- ที่ ๓๗
- ที่ ๓๘
- ที่ ๓๙
- ที่ ๔๐
- ที่ ๔๑
- ที่ ๔๒
- ที่ ๔๓
- ที่ ๔๔
- ที่ ๔๕
- ที่ ๔๖
- ที่ ๔๗
- ที่ ๔๘
- ที่ ๔๙
- ที่ ๕๐
- ที่ ๕๑
- ที่ ๕๒
- ที่ ๕๓
- ที่ ๕๔
- ที่ ๕๕
- ที่ ๕๖
- ที่ ๕๗
- ที่ ๕๘
- ที่ ๕๙
- ที่ ๖๐
- ที่ ๖๑
- ที่ ๖๒
- อธิบายคำ
สำเนากราบทูลกรมหมื่นวชิรญาณวโรรส
เรือพระที่นั่งมหาจักรี
ในมัชฌันตรวิถี ทเลอาหรับ
วันที่ ๒๗ เมษายน รัตนโกสินทร๓๐ศก ๑๑๖
กราบทูลกรมหมื่นวชิรญาณวโรรส ด้วยการที่หม่อมฉันออกมาครั้งนี้ ที่แห่งใด ๆ ก็นับว่าเปนเรียบร้อย เว้นไว้แต่ที่มาลิกาวะ วัดพระทันตธาตุ หม่อมฉันไปชวนวิวาทกันขึ้นกับผู้รักษา อันที่จริงไม่ได้เปนไปโดยลุอำนาจแก่โทษะ ได้คิดก่อนแล้วจึ่งได้วิวาท เหตุการที่ขอจับต้องพระทันตธาตุนั้น ไม่เปนการประหลาดอันใด มีผู้เคยจับต้องเปนอันมาก คนที่มาด้วยกับหม่อมฉัน เช่นเจ้าหมื่นเสมอใจ หลวงสุนทรโกษา แลมหามุทลิย ซึ่งเปนคนถือสาสนาพระเยซู หากแต่เพียงมาด้วยเจ้านายของเราก็ได้จับ ความจริงไม่มีผู้ใดทั้งฝรั่งแลลังกาที่ได้คิดสักคนหนึ่ง ว่าจะเกิดขัดขวางดังนั้น เจ้าเมืองเองได้บอกแก่หม่อมฉันว่า เพราะคิดเห็นเสียว่าหม่อมฉันเปนคนถือพุทธสาสนาคงจะเข้าออกกันได้สนิทสนมกับพวกนั้น เพื่อจะเปิดช่องให้พวกข้าราชการได้เข้าไปมาก จึ่งมิได้เข้าไปในห้องนั้นด้วย หาไม่การอันนี้ก็จะไม่เกิดขึ้นเลย พิเคราะห์ดูตามอาการกิริยาแลคำที่ออกตัวภายหลังก็เปนอันจะโก่งให้ราคาสูง คือจะบอกให้เห็นว่าอนุญาตให้จับโดยความนับถืออย่างยิ่ง ไม่ได้อนุญาตแก่ผู้อื่นเลย แต่การอันนั้นไม่เปนความจริง แลประกอบด้วยกิริยาอันหยาบคายของหัวหน้าผู้รักษา ให้ปรากฎว่าคำตอบนั้นไม่สู้เปนการเคารพแลล่อลวง ซึ่งเปนสันดานแห่งชาวลังกา อันจะได้เห็นในหนังสือที่หม่อมฉันเรียงมาสำหรับลงวชิรญาณวิเศษแลธรรมจักษุนั้นแล้ว ว่าตามความจริง เจดีย์ฐานอันนี้ ไม่เปนเครื่องที่ก่อเกิดความยินดีเลื่อมใส เพราะเห็นเปนการล่อลวงติดอยู่ในนั้น ถ้าหากว่าเราจะเข้าเรี่ยรายเล็กน้อยก็จะไม่สมควรแก่ที่เขาเปนที่นับถือกัน ถ้าจะออกมากก็ให้นึกลอายใจ ว่าจะเปนผู้หลงไหลไปตามแลดูก็จะไม่เปนประโยชน์อันใด แลไม่เปนเกียรติยศอันใด ทั้งฝ่ายสาสนาแลฝ่ายพระราชอาณาจักร จึ่งไม่รับเชื้อเชิญ ที่จะไปดูอีกในภายหลัง
สิงที่น่าดูอย่างยิ่งนั้น เมืองอนูราธปุระ หม่อมฉันได้เห็นรูปต่าง ๆ ซึ่งได้รวบรวมมาแล้วหมดทั้งสิ้น ถึงว่าถ้าหากจะไม่เหลืออยู่ใหญ่โตเช่นเกาะชวา ก็มีมากกว่าเกาะชวาเปนอันมาก เงินเรี่ยรายของชาวเมืองเราที่ส่งมายังคอเวอนเมนต์อังกฤษแต่ก่อน เขาก็เอาไปปฏิสังขรณ์พระเจดีย์ใหญ่ที่เรียกว่า เมริสเวติ ดาดาพะ สงไสยว่าจะเปนที่ในมหาวงษ์เรียกว่า มริจิวัต แต่ยังไม่มีเวลาอ่านเรื่องราว แต่พระเจดีย์ที่ถุปารามนั้น อังกฤษเขาปฏิสังขรณ์เอง ที่สุดจนภูเขาที่พระมหินทเถระมายืน เดี๋ยวนี้เรียกว่ามหินตเล สูง ๑๐๐๐ ฟิต (๗ เส้น ๑๐ วา) ซึ่งทำบันไดศิลาขึ้นได้ตลอดยอด เปนบันไดถึง ๑๘๔๐ คั่น ขึ้นได้ง่าย แต่เหนื่อยมาก เขาก็ยังรักษาไว้ได้ดีอยู่ ที่ร้างทั้งหลายเขาถากถางรักษาไว้ดีทุกแห่งเปนที่น่าดูยิ่งนัก เขาไม่ออกเงินช่วยเหลือในการวัดข้างใต้เลย เพราะโสโครกยิ่งกว่าพระพุทธรูปวัดวรนายกเสียอีก หม่อมฉันจะใคร่ไปยิ่งนัก แผนที่แปลนบ้านเมืองที่จำหน่าย เหตุผลลงกันกับมหาวงษ์ก็ได้มาแล้ว แต่จะส่งไปถวายก็เปนสมุดมากเล่ม แลเปนเวลาสับสนเดินทางกลัวจะหายหกตกหล่น ทั้งยังหวังใจว่า บางทีขากลับจะได้แวะจะไว้เรียนให้รู้แจ่มแจ้งเสียสักหน่อย
อนึ่งแผนที่มัชฌิมประเทศครั้งพุทธกาล ซึ่งสอบลงกันกับเมืองประจุบันนี้ อันเปนเครื่องจะช่วยให้แผนที่สำหรับพุทธประวัติแน่นอนนั้น หม่อมฉันได้ไว้แผ่นหนึ่งแล้ว เชื่อว่าคงจะเปนที่พอพระไทยเปนอันมาก ได้จากผู้หนึ่งได้ไปเซอเวพบเมืองกบิลพัดในเร็ว ๆ นี้นั้นเอง หม่อมฉันมีแต่ความเสียดายที่ไม่มีเวลา ได้สนทนาไต่ถามอะไรเลย เพราะเวลาน้อยนัก แลจะส่งมาถวายก็ไปเกิดเปนห่วงขึ้นอีกอย่างหนึ่ง ว่าบางทีจะกลับทางอินเดีย แผนที่นั้นจะมีประโยชน์มาก
พระสงฆ์ที่นี่ อาการกิริยาไม่เปนรเบียบเรียบร้อยจริง ดังหนังสือที่ได้ทรงรับฉบับหนึ่ง แต่เรื่องที่ว่ามีลูกมีเมียนั้น ได้สอบถามตามทางลับ ๆ มีผู้ยืนยันมากว่าพวกที่อยู่ในเมืองแกนดี ไม่ได้ประพฤติดังนั้นเลย เปนแต่แต่งตัวแลโลภ จำหน่ายไปว่าบางทีบ้านนอกจะเปนได้บ้าง แต่ตามความสังเกตเห็นว่าใคร่จะประพฤติดีจริง อยากจะเอาอย่างเรามากบ้างน้อยบ้าง ส่วนที่มากนั้นอยู่ข้างพวกชายทเล หม่อมฉันออกคิดเห็นว่าถ้าเราจะออกแบบอย่างอันใดให้เธอทราบ เธอคงจะเต็มใจประพฤติตามโดยมาก เว้นไว้แต่การซึ่งจะให้เปนสามัคคีกันแลกันนั้น อยู่ข้างจะเปนความลำบากมาก
หม่อมฉันได้ส่งคำ แอดเดรส บันดาที่เขียนเปนภาษาบาฬีแลคำที่ตอบ กับทั้งหนังสือบางฉบับซึ่งได้รับจากพระแลคฤหัถ ว่าด้วยขอให้ช่วยต่าง ๆ ถวายมาด้วย เพื่อจะได้ทรงวินิจฉัย เพราะหม่อมฉันได้ตอบเขาไว้ว่า ข้อความประสงค์ของเขาทั้งหลายนั้น จะได้ส่งไปยังพระสังฆราชแลมหาเถระ
หนังสือทั้งหลายเหล่านี้ จะทรงเห็นควรลงพิมพ์ฉบับใดฤๅทั้งสิ้นก็แล้วแต่จะโปรด ไม่เปนที่ขัดขวางอันใด หม่อมฉันมาครั้งนี้มีความศุขสบายดีทั่วกัน แต่เวลาที่ขึ้นเกาะลังกานั้น อยู่ข้างเหน็จเหนื่อยเปนอันมาก
ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด
(พระปรมาภิไธย) จุฬาลงกรณ์ ปร.