คำนำ

ด้วยพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาวชิราวุธ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชปรารพที่จะให้พิมพ์สมุดหนังสือไว้เปนที่รฦกในงานพระบรมศพสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนารถ พระบรมราชชนนี พระพันปีหลวงนั้นแล้ว ทรงพระราชดำริห์เห็นว่า ควรจะพิมพ์พระราชหัดถ์เลขาของพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง ซึ่งได้ทรงมีพระราชทานมาเปนส่วนเฉพาะพระองค์สมเด็จพระบรมราชินีนารถ ซึ่งสำเร็จราชการแผ่นดินเวลาเสด็จพระราชดำเนินประพาศยุโรปครั้งแรก ในพระพุทธศักราช ๒๔๔๐ พระราชหัดถ์เลขาเหล่านี้เปนส่วนพิเศษต่างหาก นอกจากที่ได้ทรงมีมาทางราชการและเปนกระแสพระราชดำริห์ ในการที่ได้ทรงสังเกตเห็นการในบ้านเมืองและบุทคลต่าง ๆ อย่างคนที่ได้ไปเที่ยวเตร่แล้ว มีหนังสือเล่าความตามที่ได้สังเกตเห็นฉนั้น

จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้คัดข้อความในพระราชหัดถ์เลขา ซึ่งกล่าวมาแล้วนี้ ลงพิมพ์แต่เพียงที่มีความสมควรจะพิมพ์ขึ้นได้ในเวลาประจุบันนี้ ส่วนซึ่งมีความกล่าวถึงข้อราชการบ้านเมืองบางอย่างที่มีอยู่บ้างในพระราชหัดถ์เลขาเหล่านี้ ก็ให้คงมีอยู่บ้าง ให้งดเสียบ้าง ตามที่ยังเปนความลับของแผ่นดินอยู่ ฤๅที่เปนข้อความจะเสียหายมากมายแก่ใครได้ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทำคำอธิบายหมายเลขเปนที่สังเกตไว้ในนามบุทคล ซึ่งทรงไว้แต่สังเขปตามที่เคยทรงเรียกนั้นให้ทราบชัดเจนอย่างที่เรียกกันในทุกวันนี้ กับศัพท์แผลงที่ทรงใช้อยู่ในพระราชหัดถ์เลขาเหล่านี้ก็ให้มีคำแปลไว้ด้วยเหมือนกัน

ในพระราชหัดถ์เลขาเหล่านี้ บางเมืองที่มีเวลาทรงพระราชหัดถ์เลขาได้มาก เพราะไม่มีพระราชกิจสำคัญติดอยู่แล้ว ก็มีความเลอียดพิศดารมาก แต่บางเมืองที่ต้องมีพระราชกิจอยู่มาก ไม่มีเวลาพอที่จะทรงพระราชหัดถ์เลขาเหล่านี้ได้ ก็มีความแต่สังเขป ไม่เท่ากันไปหมด และบางทีไม่ติดต่อกันไปได้เสมอดังปรากฎในพระกระแสที่มีในพระราชหัดถ์เลขานั้นแล้ว

รวมเปนพระราชหัดถ์เลขาที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้พิมพ์ในครั้งนี้ ๖๒ ฉบับ กับสำเนาต่าง ๆ ที่กล่าวอ้างถึงในพระราชหัดถ์เลขานี้อีก ๕ ฉบับ รวมทั้งสิ้น ๖๗ ฉบับ ดังมีแจ้งอยู่ในสารบาญต่อนี้ไปแล้ว

และหวังพระราชหฤทัยว่าหนังสือนี้คงจะเปนที่ชอบใจผู้อ่าน ให้เจริญใจและเจริญความรู้ยิ่งขึ้น เพื่อประโยชน์และความศุขของคนทั้งปวงสืบไปชั่วกาลนาน.

เทวะวงศ์วโรปการ