ประชุมพระราชปุจฉา ภาคที่ ๕

พระราชปุจฉาในรัชกาลที่ ๔ กับ รัชกาลที่ ๕

----------------------------

พระราชปุจฉารัชกาลที่ ๔

พระราชปุจฉาที่ ๑ ความว่า

ทรัพย์มรดกของสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ จะเป็นของสงฆ์หรือไม่ ?

(ไม่มีคำถวายวิสัชชนา)

​พระราชปุจฉาที่ ๒ ความว่า

เรื่องพัทธสีมาจะต้องมีพระบรมราชานุญาตหรือไม่ ?

แก้พระราชปุจฉาที่ ๒

เรื่องนี้น่าจะมีคำตอบพระราชปุจฉา แต่หาพบฉะบับไม่แต่การทีเป็นอยู่ในบัดนี้ เป็นอันต้องกราบบังคมทูลพระกรุณาขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตก่อน จึงจะผูกพัทธสีมาได้

พระบรมราชาธิบายที่ ๓ ว่าด้วยการในพระพุทธศาสนา

มีพระราชดำรัสว่า พระพุทธศาสนานี้มีความดีความอัศจรรย์เปนเอนกประการ จึงมีคนเป็นอันมาก ตื่นกันเข้านับถือ แล้วเล่าลือต่อๆ กันไป มีผู้บริจาคทรัพย์สมบัติเกื้อหนุนแก่ผู้บวชเรียน คนที่บวชเป็นพระสงฆ์สามเณรเถรชี ว่าโดยสมมุติเป็นผู้อธิษฐานศีลเป็นนิตย์ คฤหัสถ์แม้เป็นเจ้านายก็ต้องถวายนมัสการ และเป็นผู้ที่จะรับทักขิณาทานที่เขาให้ในเวลามังคลามงคลการ ได้สร้างวัดวาอารามแผ่สร้านไปในบ้านน้อยเมืองใหญ่ จนถวายเป็นถิ่นฐานของคนยากจนอนาถา เข้ามาอาศัยเลี้ยงตนเลี้ยงท้อง ทั้งนี้ก็เพราะมีผู้ไม่ถือศาสนาจริงๆ เข้ามาแอบอิงอาศัยอ้างเท็จอวดโกงต่างๆ และทรงบรรยายถึงบททกฺขิเณยฺโย ว่า จ้องมองจะหาคำพูดดังนี้ทรงตำหนิลัทธิที่ถือกลุ้มอยู่ในวัดซึ่งสืบเนื่องมานาน ว่าพระราชาคณะมิได้เอาใจใส่เลย มัวแต่ถือสิ่งไม่เป็นสาระ ในหลวงทุกวันนี้ก็ถือพระพุทธศาสนา แต่ถือฉะเพาะเนื้อและแก่น​เปลือกและกะพี้รุงรังสกปรกโสโครกที่ปนเปอยู่ถือไม่ได้ เมื่อเห็นว่าสิ่งใดไม่ดีก็จะต้องติสิ่งนั้น

พระบรมราชาธิบายที่ ๔ ว่าด้วยคำว่า ตถาคต อหํ มํ มมํ เม พระสงฆ์มาใช้ว่าอาตมาเสียหมด

ข้อนี้ทรงอธิบายถึงถ้อยคำที่พระภิกษุใช้เทศนาอยู่ทุกวันนี้ว่ารังเกียจอยู่สองคำ คำหนึ่งคือเทศน์ว่าพระพุทธเจ้าเรียกพระองค์ท่านเอง ว่าพระตถาคต ๆ ทุกคำไป ไม่มีวิเศษเว้นบ้างควรจะใช้ให้ตรงกับบาลีที่มีอยู่ เช่นในที่บางแห่งเป็น อหํ มํ มมํ เม ก็ดี มิใช่มีแต่ตถาคโตเท่านั้น ถ้าใช้ผิดพลาดเกรงจะเป็นเท็จไป จึงควรใช้ให้ตรงกับความประสงค์ของภาษานั้นๆ อีกคำหนึ่ง คือ อาตมา มักใช้ปนเปกันไปหมดเหมือนกัน ควรจำกัดใช้กับชนนั้นๆ เช่น ใช้แทนคำพูดของท่านผู้พูดกับเจ้าและขุนนางตั้งแต่ชั้นเจ้าพระยา ถึงพระ เป็นต้น จึงจะเหมาะสม

พระบรมราชาธิบายที่ ๕ พระภิกษุบางรูปเที่ยวฝากตัวให้กว้างขวางในกรมมหาดไทย กลาโหม กรมท่า โดยหวังยศเมื่อสึกแล้ว

มีพระราชดำรัสเหนือเกล้าเหนือกระหม่อมว่า พระบาทสมเด็จพระมหากษัตราธิราช พระเจ้าแผ่นดินซึ่งได้เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติในกรุงเทพมหานครนี้ ๓ พระองค์ ๔ พระองค์ ทั้งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ล้วนทรง​พระราชศรัทธาเลื่อมใส หยังพระราชหฤทัยจะทรงทำนุบำรุงพระพุทธศาสนาให้รุ่งเรืองยิ่งๆ ขึ้นไป เมื่อทรงเห็นภิกษุรูปใดมีสติปัญญาวิทยาคุณ ควรจะเป็นพระราชาคณะ พระครูฐานานุกรมเปรียญ ก็ทรงพระราชทานฐานันดรศักดิ์นั้นๆ และทรงสละพระราชทรัพย์อุทิศถวายปีหนึ่งเป็นเงิน ๘๐๔ ชั่งเศษ ครั้นบัดนี้ท่านเหล่านั้นที่เป็นโลลัชฌาศัยใจมักบาป แสวงหาแต่ลาภสักการะและยศถ่ายเดียว เที่ยวประจบฝากตัวในเจ้าในขุนนาง ไว้ตัวเป็นคนกว้างขวางในกรมมหาดไทย กรมกลาโหม กรมท่า ด้วยคิดเห็นว่า ท่านเหล่านั้นจะช่วยกราบทูลพระกรุณาให้สึกออกมาเป็นขุนนาง การที่คิดดังนี้คงไม่สมประสงค์แล้ว ต้องพระราชประสงค์แต่คนมีชาติตระกูลเป็นขุนนาง พวกชาววัดนั้นควรจะเป็นขุนนางได้แต่ในกรมลูกขุน กรมอาลักษณ์ กรมธรรมการราชบัณฑิตสังฆการีเท่านั้น ซึ่งชาววัดมิใช่บุตรมีชาติตระกูลจะคิดเสือกสนไป

พระบรมราชาธิบายที่ ๖ หนังสือโต้ตอบกับพม่า ในรัชกาลที่ ๔ พม่า ๔ คน ถือหนังสือเสนาบดีพม่า มีมาถวายสมเด็จพระสังฆราช ใจความว่า อยากจะทราบการฝ่ายพระศาสนาในกรุงสยาม

จึงทรงพระกรุณาโปรดให้พระพิมลธรรม (ยิ้ม) วัดพระเชตุพน เมื่อยังเป็นพระพรหมมุนี มีลิขิตตอบไป​ใจความว่า ตามที่มีพวกพม่า ๔ คนเข้ามากรุงเทพมหานครนำเอาสมณศาสน์และไทยธรรมเป็นอันมากมาให้เรา และได้ถวายพระเถรานุเถระ ๔๔ รูปนั้น ขออนุโมทนา และทรงชี้แจงความเป็นไปของกรุงเทพมหานคร จำเดิมแต่ประเทศสยามตกไปอยู่ในอำนาจของชนชาติอื่นและกลับมาเป็นของสยามตามเดิมแล้ว หรือการที่พม่าเป็นข้าศึกกับไทย และไทยเป็นอย่างไรกับพม่านั้น ก็ทราบอยู่ในใจของไทยแล้ว เคยมีพม่าที่แสดงตนเป็นทูตเข้ามาเจรจาเป็นสัมพันธไมตรีกับสยามแต่ฟังไปๆ ก็เป็นเท็จทั้งนั้น นั่นจะเป็นความประสงค์อย่างไรก็แล้วแต่การ สยามมีอัธยาศัยอันดีอยู่เสมอ สยามมีกษัตริย์ปกครองสืบๆ กันต่อมา การศาสนาอยู่ในความอุปถัมภ์ของพระมหากษัตริย์ ยกย่องเกียรติคุณของพระภิกษุผู้มีสติปัญญา โดยให้ได้รับฐานันดรศักดิ์ตามสมควรแก่หน้าที่ ได้ตั้งอยู่ในข้อปฏิบัติบำเพ็ญกุศลทั้งภายในและภายนอกพระนคร คัมภีร์พระพุทธวจนะพร้อมทั้งอรรถกถา ฎีกา ก็มีพร้อมมูลในกรุงเทพมหานครนี้

พระบรมราชาธิบายที่ ๗ ว่าด้วยพระเทพโมลีถวายเทศนาใช้คำผิด

เวลากลางคืนพระเทพโมลีถวายพระธรรมเทศนา พระธรรมบทเบื้องต้นผูก ๑ ถึงในที่ว่า ประทับพระราชอาสน์ มีดินอันบุทคลประดิษฐานแล้วด้วยแหวนแห่งพระราชา ครั้นถวายเทศนาจบทรงประเคน จึงทรงเปลื้องพระธำมรงค์ที่​ทรงอยู่ในพระอนามิกา แล้วรับสั่งให้หลวงนายศักดิ์กลับไปถามพระเทพโมลีว่าอะไร ท่านก็บอกมาว่าแหวน การเรียกเครื่องประดับของพระราชาใช้คำไพร่ๆ เช่นนี้ พระเทพโมลีเป็นพระราชาคณะที่ได้เล่าเรียนมาแล้ว น่าจะรู้จักภาษาบาลีได้ดี ถ้าเป็นพระราชาคณะไม่สมควร ควรที่จะรู้จักคำสูงคำต่ำ นี่ใช้คำพูดเหลวเละไป พระเทพโมลีเป็นพระราชาคณะผู้ใหญ่แล้ว แต่จะหักชราก็ไม่ได้ เพราะอายุยังไม่ถึง ๗๐ ปี จึงให้ลดนิตยภัตรเสีย

----------------------------

พระราชปุจฉาในรัชกาลที่ ๕

(พระราชปุจฉาที่ ๑ ไม่พบพระราชปุจฉา มีแต่คำถวายวิสัชชนา)

เรื่องแปลศัพท์พระนิพพาน

แปลศัพท์นิพพาน ตามโวหารพระราชาคณะหลายพระองค์ โดยพระราชปุจฉาเมื่อปีระกาเบ็ญจศก ศักราช ๑๒๓๕

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ยังตำรงพระยศเป็นกรมพระ

นิพพานนั้น คือความดับไม่เหลือแห่งอวิชชาแคะตัณหาจนขันธ์ทั้ง ๕ ไม่มีไม่เป็นต่อไป ความที่อวิชชาและตัณหาดับไม่เหลือ ด้วยอริยมรรคสมุจเฉทปหานนี้แล ชื่อว่านิพพาน

​หม่อมเจ้าพระญาณวราภรณ์

นิพพานศัพท์นั้น แปลว่าสิ้นราคะโทสะโมหะทั้งปวง

แปลว่า ธรรมเป็นที่ดับทุกข์ทั้งปวง

แปลว่า ธรรมชาติออกจากตัณหา ฯ

หม่อมเจ้าพระสมเด็จพระพุฒาจารย์ ครั้งยังเป็นหม่อมเจ้าพระพุทธบาทปิลันทน์

ธรรมชาติออกจากธรรมร้อยไว้ซึ่งสัตว์ ชื่อว่านิพพาน

นัยหนึ่งว่า ธรรมชาติออกจากคัณหา อันกล่าวคือวานะชื่อว่านิพพาน

อีกนัยหนึ่ง “นิพฺพานํ” แปลว่า ธรรมเป็นเครื่องดับแห่งเพลิง คือ ราคะ เป็นต้น ฯ

หม่อมเจ้าพระธรรมุณหิศธาดา

“นิพฺพานํ” นั้น เป็นเครื่องดับเพลิงกิเลส และเพลิงทุกข์ทั้งสิ้น และสรรพสังขารทั้งหมดดับสนิทสิ้นเสื้อ หาเศษมิได้ ฯ

สมเด็จพระวันรัต (ทับ) ครั้งยังเป็นพระพิมลธรรม

นิพพาน แปลว่า ดับเหตุเกิดทุกข์ ฯ

สมเด็จพระสังฆราช (สา) วัดราชประดิษฐ์ ครั้งยังเป็นพระสาสนโสภณที่พระธรรมวโรดม

นิพพานศัพท์ ว่าดับ คือดับเครื่องร้อนเครื่องเผาเสีย ฯ

ก็แต่นัยว่า นิพฺพานํ ดับ คือดับเครื่องร้อนเครื่องเผา ฯ

​สมเด็จพระพุฒาจารย์ (ศรี) ครั้งยังเป็นพระพรหมมุนี

นิพฺพานํ ธรรมชาติไม่มีแห่ง วานะ คือ ตัณหา ฯ

พระพรหมมุนี (เหมือน) ครั้งยังเป็นพระอริยมุนี

นิพฺพานํ แปลว่า ธรรมเป็นที่ดับเพลิงกิเลส เพลิงทุกข์ หรือแปลว่า ธรรมเป็นที่ไม่มี วานะ ของร้อยรัดคือตัณหา ฯ

พระเทพกระวี (นิ่ม) ครั้งยังเป็นพระสุคุณคณาภรณ์

นิพพานศัพท์ คือนิพฺพานํ แปลว่า ธรรมชาติเป็นที่ออกจากตัณหาและกิเลสทั้งปวง ฯ

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (จี่)

นิพพาน แปลว่า ออกจากตัณหา ฯ

สมเด็จพระวันรัต (สมบุญ)

อาตมภาพทราบว่าเดิมเป็น นิ ๑ วานะ ๑ ครั้นปริยายเอา ว เป็น พ แล้วทเวภาพเป็นสองสำเร็จรูปเป็นนิพพาน แปลว่าธรรมเข้าไประงับสิ้นไม่เหลือหลง ฯ

พระพิมลธรรม (อ้น) ครั้งยังเป็นพระธรรมไตรโลกอยู่

นิพฺพานํ นั้น ตามพยัญชนะ ว่าออกจากตัณหา เป็นเครื่องเย็บร้อยไว้ อย่างหนึ่ง แปลว่า ดับ ฯ

พระธรรมเจดีย์ (เนียม) ครั้งยังเป็นพระเทพโมลี

แปลว่า ธรรมชาติอันใดดออกจากตัณหาชื่อว่า วานะ เพราะฉะนั้น ธรรมชาตินั้นชื่อว่า นิพพาน

​นัยหนึ่งตัณหาชื่อว่า วานะ ไม่มีในธรรมชาตินี้ เพราะฉะนั้น ธรรมชาตินี้ชื่อว่า นิพพาน

นัยหนึ่ง ในเมื่อธรรมชาตินี้บุทคลได้แล้ว ความที่หามิได้แห่งตัณหา ชื่อว่า วานะ ปรากฏ เพราะฉนั้น ธรรมชาตินี้ ชื่อนิพพาน ฯ

พระธรรมไตรโลก (ทอง) ครั้งยังเป็นพระเทพมุนี

ในบทคือนิพพานนั้นว่าดับโดยไม่เหลือ ฯ

สมเด็จพระวันรัต (แดง) ครั้งยังเป็นพระเทพกระวี

นิพฺพานํ นั้น โดยพยัญชนะว่า ออกจากตัณหาเป็นเครื่องเก็บร้อยไว้ อย่างหนึ่ง แปลว่า ดับ ฯ

พระธรรมภาณพิลาศ (ผ่อง) เมื่อยังเป็นพระโพธิวงศ์

นิพพานศัพท์ มีเนื้อความวิภาคมากหลายอย่างนัก ถ้าจะแปลสั้นๆ นิพพาน แปลว่า ของเป็นที่ดับกิเลสเท่านี้ จึงจะสรุปความได้มากกว่าอื่น ๆ

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (แสง) ครั้งยังเป็นพระราชมุนี

ธรรมอันออกแล้วจากตัณหาโดยบทว่า “วานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ” ธรรมอันใดออกแล้วจากตัณหา ธรรมนั้นชื่อว่านิพพาน

“นตฺถิ เอตฺถ วานนฺติ นิพฺพานํ” ตัณหาไม่มีในอสังขตธรรมนี้ เพราะเหตุนั้น อสังขตธรรมนั้นจึงชื่อว่านิพพาน เป็นที่ไม่มีตัณหา

​นัยหนึ่ง “อธิคเต วานฺสส อภาโวติ นิพฺพานํ” อสังขตธรรมบุทคลได้สำเร็จแล้วตัณหามิได้มี เพราะเหตุนั้น อสังขตธรรม จึงว่านิพพานธรรมอันไม่มีตัณหา

พระญาณสมโพธิ (อิ่ม)

นิพพานศัพท์นี้ แปลว่า เป็นที่ดับแห่งเพลิง คือ ราคะ โทสะ โมหะ

อีกนัยหนึ่ง นิพพานศัพท์ แปลว่า ออกแล้วจากตัณหาเป็นที่ยังจิตต์ให้หลง

พระราชปุจฉาที่ ๒ แยกข้อความเป็น ๔ ข้อ คือ

ข้อ ๑ การก่อทรายหรือพระเจดีย์ทรายในฤดูตรุษสงกรานต์และฤดูอื่นบ้าง เช่นอย่างก่อกันทุกวันนี้ จะมีบทพระบาลีหรืออรรถกถาฎีกา คัมภีร์ไดบ้าง

ข้อ ๒ การก่อพระทรายนี้ มีมาแต่ครั้งพุทธกาล หรือมีขึ้นภายหลังเมื่อพระพุทธเจ้าเข้าปรินิพพานแล้ว

ข้อ ๓ ถ้ามีขึ้นภายหลังพุทธกาล มีขึ้นณประเทศใดก่อน ผู้ใดเป็นต้นบัญญัติจัดการ และปรารภเหตุอะไร จึงได้คิดจัดการก่อพระทราย ขึ้นเป็นธรรมเนียมในบ้านเมืองที่นับถือพระพุทธศาสนาสืบมาจนถึงกาลทุกวันนี้

ข้อ ๔ ในเรื่องเตภาติกชฎิล เดิมว่าพระอุระเวลกัสสป มีบริวาร ๕๐๐ พระคยากัสสปมีบริวาร ๓๐๐ พระนทีกัสสปมีบริวาร ๒๐๐ รวมชฎิลบริวารครบพันหนึ่ง ​ควรจะเป็นพันสามรูปทั้งอาจารย์ด้วย

ครั้นเรื่องความในอาทิตตปริยายสูตรมีว่า “ตสฺส ภิกฺขุ สหสฺสสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ” ว่าจิตต์ของพระภิกษุพันหนึ่งนั้นหลุดจากอาสวะทั้งหลายแล้ว คือบรรลุอรหัตตผลสิ้นด้วยกันทั้งพันหนึ่งนั้นแล้ว

อนึ่งความในพระปฐมสมโพธิ กล่าวด้วยพระพุทธเจ้าเสด็จมาเมืองกบิลพัสดุ์ครั้งแรกมีว่า “ขีณาสวสหสฺสปริวุตฺโต” ว่าพระภิกษุขีณาสพพันหนึ่ง คือท่านบุราณชฎิลพวกนั้นนั่นและแวดล้อมตามเสด็จพระผู้มีพระภาคมาแล้ว

ในจาตุรงคสันนิบาต มีว่าพระภิกษุขีณาสวารหันตโบราณชฎิลพันพระองค์ ได้มาเฝ้าพระผู้มีพระภาคในสมัยจาตุรงคสันนิบาต ในความนี้ ก็คือพระบุราณชฎิลพวกพระอุรุเวลกัสสปนั้นนั่นแหละ มิใช่พระอรหันต์พวกอื่น

ความเรื่องนี้ทรงฟังยังเคลือบคลุมอยู่ จะเป็นพระอรหันต์พันถ้วนหรือพันสาม อย่างไรแน่ จะมีข้อวินิจฉัยถ่องแท้ในพระคัมภีร์ใดบ้าง

แก้พระราชปุจฉาที่ ๒ พระราชาคณะผู้ใหญ่ผู้น้อยถวายวิสัชชนา ว่า

ข้อ ๑ การก่อพระทรายหรือพระเจดีย์ทราย เช่นอย่างก่อกันทุกวันนี้ ไม่พบที่มาในพระบาลีแห่งใด นอกจากทรงอนุญาตให้ก่อพระสถูปพระตถาคตเจ้าไว้เป็นที่สักการะบูชาในที่ประชุมทางสี่ ซึ่งมีมาในบาลีมหาปรินิพพานสูตรทีฆนิกายมหาวรรค ส่วนในคัมภีร์อรรถกถาฎีกาทั้งหลาย จำแนกพระสถูปไว้ ๔ อย่าง คือ พระสถูปที่บรรจุพระธาตุ เรียกธาตุเจดีย์บ้าง สารีริกเจดีย์บ้าง อย่าง ๑ พระสถูปที่บรรจุพุทธบริกขารและวัตถุสถานที่พระพุทธองค์ทรงบริโภคเรียกบริโภคเจดีย์อย่าง ๑ พระสถูปที่บรรจุอักษรแสดงพระธรรมที่เป็นพุทธพจน์ เรียกว่าธรรมเจดีย์อย่าง ๑ พระสถูปพระปฏิมาที่สร้างอุทิศต่อพระพุทธเจ้าเรียกอุทเทสิกเจดีย์อย่าง ๑ ก็สถูปนั้นในพระบาลีและอรรถกถาฎีกาไม่ได้นิยมชัดว่าให้ก่อด้วยสิ่งอันใด แต่การก่อพระสถูปที่มีปรากฎในเรื่องนั้นๆ ล้วนก่อด้วยถาวรวัตถุมีอิฐเป็นต้น ที่ปรากฏว่าพระเจดีย์ทรายแท้นั้น มีมาในธรรมิกบัณฑิตราชชาดก ในคัมภีร์ปัญญาสชาดก ซึ่งทราบว่าเป็นของลาวแต่งแสดงว่าเป็นคำพระอินทร์บอกแก่พระโพธิสัตวว่า ก่อพระเจดีย์แล้วได้วิมานแก้ว ส่วนในคัมภีร์อื่นๆ ก็พรรณนาแต่อานิสงส์ในการเกลี่ยทรายในภูมิสถานให้ราบรื่นเท่านั้น

ข้อ ๓ ไม่มีในบาลีแห่งใดว่าพระพุทธเจ้าทรงอนุญาตหรือตรัสสอนให้ก่อด้วยทรายโดยอาการที่ก่อกันในทุกวันนี้ ได้ความสันนิษฐานว่า มีขึ้นภายหลังแต่พระพุทธเจ้าปรินิพพานแล้ว

​ข้อ ๓ ได้ความสันนิษฐานว่า มีขึ้นในประเทศลาวก่อน ลาวเป็นต้นบัญญัติจัดการ คืออยากจะได้บุญให้มากกว่าการเกลี่ยทราย หรือคิดจะชักชวนผู้ที่อยากจะได้บุญมากๆ ให้ทำได้โดยสะดวก เช่นการบอกบุญก่อพระเจดีย์ดินทุกวันนี้ ชะรอยผู้ต้นบัญญัติจะคิดเห็นว่าสถูปเป็นของที่พระพุทธเจ้าทรงอนุญาต เมื่อก่อทรายให้เป็นจอมขึ้นแล้วจะได้เป็นสกูปแล้วเก็บเอาใบโพธิ์เป็นต้นบรรจุไว้ภายในอุทิศต่อพระพุทธเจ้า ได้ชื่อว่าเป็นบริโภคเจดีย์ และอุทเทสิกเจดีย์กว่าจะเกลี่ยโดยปกติ

อีกประการหนึ่ง จะเป็นของย่อมาแต่ก่อพระสถูปด้วยถาวรวัตถุ เหมือนเรื่องมีแจง ซึ่งถือกันว่าใครทำได้ชื่อว่ายกย่องพระพุทธศาสนา เป็นของย่อมาแต่ก่อนมาแต่สังคายนาฉะนั้น

ข้อ ๔ ข้อนี้ ในบาลีมหาวรรคก็ว่าเคลือบคลุมอยู่ ในอรรถกถามหาวรรคก็มิได้ว่าไว้ เหมือนบริวารพระสาริบุตรพระโมคคัลลานะก็ว่า ๒๕๐ กับทั้งอาจารย์ควรจะเป็น ๒๕๒ รูป ครั้นเรียกรวมกันหมดก็ว่าแต่ ๒๕๐ เช่น ในเรื่องจาตุรงคสันนิบาตนั้นเอง ว่าโดยความเห็นก็เป็นต่างๆ กัน ถ้าจะวินิจฉัยตามที่มากกว่าแล้ว พระปุราณชฎิลทั้งอาจารย์ทั้งศิษย์ เป็นแต่พันถ้วนเท่านั้น.

----------------------------