พระราชปุจฉา ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล

​^๑พระราชปุจฉา

ว่าด้วยแนวทางการศึกษาพระพุทธศาสนา

เพื่อเตรียมตัวและช่วยเหลือในการที่จะอุปสมบท

พระที่นั่งบรมพิมาน

วันที่ ๑๙ มีนาคม พุทธศักราช ๒๔๘๙

ทูล สมเด็จพระสังฆราช^๒

ด้วยหม่อมฉันมีประสงค์ใคร่จะได้อ่านแนวการศึกษาทางพระพุทธศาสนา เพื่อเป็นการเตรียมตัว และช่วยเหลือในการที่จะอุปสมบทในกาลต่อไป ครั้นจะค้นหาอ่านจากตำราจำนวนมากก็มีเวลาน้อย ถ้าจะได้รับสังฆราชานุเคราะห์ให้ได้ศึกษาจากตำราง่ายๆ และเป็นทางลัดโดยจัดขึ้นเปนกัณฑ์ๆ ไม่มากมายนัก พอหาโอกาสอ่านได้เดือนละกัณฑ์กว่าจะถึงเวลาอุปสมบทของหม่อมฉัน ก็จะได้รับความสะดวก หนังสือเรื่องนี้ต้องการได้อ่านทั้งในเวลาพักอยู่ในเมืองไทย และแม้ไปพักอยู่ในต่างประเทศ จึงทูลขอพระดำริและสังฆราชานุเคราะห์มา.

ขอถวายนมัสการ

อานันทมหิดล

----------------------------

​แก้พระราชปุจฉา

เรื่องบวช

โดยพระราชประสงค์

พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล

ศัพท์ว่า บวช มาจากศัพท์บาลีว่า ปพฺพชฺชา (ซึ่งมาจาก ป + วช ธาตุ) หมายความว่า ออก หรือ เว้นจากความพัวพันกับการครองเรือน ตลอดไปถึงจากความประพฤติชั่ว ได้แก่การหลีกออกจากบ้านเรือนไปหาที่สงัด ที่ไกลจากบ้านเรือน เช่นในป่าทำที่พักพออาศัยอยู่ได้ เช่น บรรณศาลา (ทับใบไม้) เพื่อทำความสงบระงับชั่วคราวบ้าง ตลอดไปบ้าง เขาถือกันว่าเป็นการประกอบการกุศลหรือบุญอย่างสูง มืมาก่อนแต่พระพุทธเจ้าได้ตรัสรู้นาน.

ตามประวัติแสดงว่า เมื่อชาวอริยกะเข้าไปในอินเดีย ในชั้นต้นนับถือเทวะ หรือเทพเจ้า ครั้นแล้วก็เลื่อนมานับถือพระพรหม จึงบูชาเส้นสรวงและอ้อนวอน เพื่อให้ได้สิ่งที่ตนปรารถนา ต่อมาก็คิดเห็นขึ้นว่า ชีวิตนี้ย่อมสืบเนื่องมาจากกรรมเก่าซับซ้อนขึ้นไปจนกำหนดไม่ได้ แต่ข้อสำคัญที่สุดนั้น เมื่อเกิดมาก็ย่อมมีสุขและทุกข์เจือกันไป ส่วนที่เป็นสุขก็ชอบใจ แต่ส่วนที่เป็นทุกข์ก็ไม่ชอบ ไม่อยากได้พบเห็น จึงคิดหาทางหนีทุกข์และก็เห็นต่างๆ กัน จึงประกอบการที่เห็นว่าเป็นตบะต่างๆ กัน. การบวชครั้งนั้นก็เป็นตบะอย่างหนึ่ง. (วิธีบำเพ็ญตบะนั้นต่างๆ กันตามความคิดเห็น ไม่กล่าวไว้ในที่นี้).

มีเรื่องเล่าไว้ว่า กษัตริย์บ้าง พราหมณ์บ้าง ไปบวชเป็นฤษี เช่นพระชนก กษัตริย์ผู้ครองกรุงมิถิลา ออกไปบวชเป็นฤษี ในเรื่องรามายณะเป็นต้น แม้ไนพระพุทธประวัติตอนก่อนพระพุทธเจ้าตรัสรู้ก็มีเรื่องแสดงว่า​อาฬารดาบส อุททกดาบส พระชฎิล ๑,๐๐๐ สัญชยปริพพาชกกับบริวารฤษีปัญจวัคคีย์ ออกบวชอยู่ก่อนแล้ว. คนรักษาศีล ๘ ในวันพระชั่ววันและคืนหนึ่ง แลคนรักษาศีล ๕ ก็น่าจะนับเข้าในการบวชด้วย แต่ยิ่งหย่อนกว่ากันตามชั้น. เพราะฉนั้นจึงมีพระพุทธภาษิต (คำที่พระพุทธเจ้ากล่าว) แสดงธรรมะหมวด ๑ ซึ่งเรียกว่า สัปบุริสบัญญัติ (ข้อที่สัตบุรุษตั้งไว้) บัณฑิตบัญญัติ (ข้อที่บันฑิตตั้งไว้) มีธรรม ๓ ข้อ คือ ทาน การให้ ๑, ปัพพัชชา การบวช ๑, มาตาปิตุอุปัฏฐาน การบำรุงมารดาบิดา ๑. นี้แสดงว่าพระพุทธเจ้าไม่ได้ทรงบัญญัติด้วยพระองค์เอง แต่สัตบุรุษและบัณฑิตได้บัญญัติไว้ก่อนแล้ว. พระพุทธเจ้าเป็นแต่ทรงนำมาแสดงเท่านั้น.

พระโพธิสัตว์ (เป็นคำเรียกพระพุทธเจ้า เมื่อยังไม่ได้ตรัสรู้) เมื่อทรงเป็นผู้ครองเรือนอยู่ แม้ทรงสมบูรณ์ด้วยทรัพย์ คนใช้ ที่อยู่ ยศ อำนาจ แต่ทรงนึกถึงความแก่ ความเจ็บ ความตาย ว่ามีประจำแก่พระองค์และคนอื่นๆ ทั่วไป ไม่มีใครล่วงพ้น ทรงสลดจิตมุ่งหมายจะหาเครื่องแก้ ซึ่งเรียกว่า โมกขะ แปลว่า “พ้น” จึงเสด็จออกบวช. ครั้นตรัสรู้แล้ว ทรงพระกรุณา (สงสาร) คนอื่น ทรงคิดและแสดงธรรมสั่งสอน แต่ทรงเห็นว่าธรรมที่พระองค์ได้ประสบนั้นละเอียดลึกซึ้งยิ่ง ยากที่ผู้ยังยินดีติดอยู่ในโลกจะรู้ตามได้ จึงทรงท้อพระหฤทัยที่จะแสดงธรรมสั่งสอน แต่ก็อาศัยพระกรุณา และทรงพิจารณาเห็นว่า ผู้มีปัญญาและมีกิเลส (เครื่องทำใจให้เศร้าหมอง) น้อย สามารถฟังและตรัสรู้ตามได้ก็มีอยู่จึงทรงตั้งจิตที่จะแสดงธรรมสั่งสอนสืบไป.

ในชั้นต้น ทรงพิจารณาหาผู้ฟังที่พอจะตรัสรู้ตามได้เร็วก่อน จึงเสด็จไปสั่งสอนฤษีปัญจวัคคีย์แลชฎิล ๑,๐๐๐ เป็นต้น และทรงสั่งสอนกษัตริย์ พราหมณ์ อำมาตย์ เศรษฐี คฤหบดี เพราะคนเช่นนี้เคยเล่าเรียนมีความรู้สูงมาแล้ว ทั้งเป็นผู้หน่ายในทางโลกมาแล้วก็มี สามารถฟังเข้าใจได้ง่าย เมื่อ​ผู้ฟังได้ศรัทธาความเชื่อ และปสาทะ คภามเลื่อมใส ทูลขอบวช. พระพุทธเจ้าก็ทรงรับด้วยพระวาจาว่า เอหิ ภิกฺขุ ท่านจงเป็นภิกขุมาเถิด ธรรมอันเรากล่าวดีแล้ว ท่านจงประพฤติพรหมจรรย์ (คือการปฏิบัติดีที่เป็นส่วนเหตุ) เพื่อทำที่สุดทุกข์โดยชอบ เพียงเท่านี้ ผู้นั้นก็ชื่อว่า บวชเป็นภิกขุในพระพุทธศาสนา การบวชเช่นนี้ เรียกว่า เยหิภิกขุยุปสัมปทา. ผู้รับอุปสมบทเช่นนี้เรียกว่า เอหิภิกฺขุ เมื่อมีภิกขุในพระพุทธศาสนาขึ้นแล้ว, พระพุทธเจ้าทรงส่งภิกขุทั้งหลายให้ไปเที่ยวประกาศพระศาสนาในทิศต่างๆ, เมื่อมีผู้เชื่อและเลื่อมใสปรารถนาจะบวช พระสาวกต้องนำมาเฝ้าพระพุทธเจ้า ทูลขอให้พระพุทธเจ้าประทานอุปสมบท ทั้งภิกขุผู้อาจารย์ทั้งกุลบุตรผู้จะบวชต้องลำบากในการเดินทางเป็นต้น

พระพุทธเจ้าจึงทรงอนุญาตให้ภิกขุนั้นๆ ให้บวชกุลบุตรได้เอง ด้วยให้โกนผมและหนวดก่อนแล้วให้นุ่งห่มผ้าย้อมน้ำฝาดที่เรียกว่า กาสาวะ หรือ กาสายะ ให้นั่งกระหย่ง ประณมมือแลกราบภิกขุแล้ว สอนให้ว่าตามว่า พุทธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คฺจฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามิ ข้าพเจ้าถึงพระพุทธเจ้าเป็นสรณะ ข้าพเจ้าถึงพระธรรมเป็นสรณะ, ข้าพเจ้าถึงพระสงฆ์เป็นสรณะ ๓ หน, เพียงเท่านี้ ผู้นั้นก็ได้เป็นภิกขุในพระพุทธศาสนา. การบวชเช่นนี้ เรียก ติสรณคมนอุปสัมปทา แปลว่า อุปสมบทด้วยถึงสรณะ ๓.

ครั้นเมื่อมีภิกขุในพระพุทธศาสนามากขึ้น และตั้งมั่นดีแล้ว, พระพุทธเจ้าทรงมอบการอุปสมบทให้เป็นกิจของสงฆ์ คือหมู่พระสาวกประชุมกัน ในมัชฌิมประเทศตั้งแต่ ๑๐ ขึ้นไป ในปัจจันตประเทศ ตั้งแต่ ๕ ขึ้นไป จัดการให้กุลบุตรอุปสมบท มีภิกขุรูปหนึ่งเป็นผู้นำเข้าหมู่ ซึ่งเรียกว่าอุปัชฌายะ มีภิกขุอีกรูปหนึ่งสวดประกาศ บอกความที่กุลบุตรนั้นขออุปสมบท แลท่านมีชื่อนั้นเป็นผู้รับนำเข้าหมู่ประกาศคราวแรก เรียกว่า ญัตฺติ ​แปลว่า คำประกาศให้สงฆ์รู้ ครั้นแล้วสวดประกาศอีก ๓ คราว เรียกว่าอนุสาวนาที่ ๑, ที่ ๒, ที่ ๓, เมื่อภิกขุที่ประชุมกันเป็นสงฆ์นั้นไม่คัดค้าน ก็เป็นอันสำเร็จการบวชเป็นภิกขุ. การบวชด้วยวิธีนี้ เรียกว่า ญัตติจตุตถกรรมอุปสัมปทา คืออุปสมบทด้วยกรรมมีญัตติเป็นที่ ๔. เมื่อทรงอนุญาตให้อุปสมบทด้วยญัตติจตุตถกรรมนี้แล้ว ให้เลิกอุปสมบทด้วยติสรณคมนอุปสัมปทาแต่นั้นมา.

ในตอนต้น พระพุทธเจ้าไม่ทรงกำหนดอายุผู้อุปสมบท จึงมีคนที่กายน้อยยังเป็นเด็กอยู่ เข้ามาบวชเป็นภิกษุแล้ว ยังประพฤติอย่างเด็กอยู่ ไม่สามารถปฏิบัติดีได้ พระพุทธเจ้าจึงทรงตั้งกำหนดอายุผู้จะอุปสมบทว่า ต้องมีอายุครบ ๒๐ ปีบริบูรณ์จึงจะบวชได้ และทรงอนุญาตให้เด็กชายที่มีอายุพอสมควร แต่ยังไม่ถึง ๒๐ ปีบริบูรณ์บวชเป็นสามเณรด้วยถึงสรณะ ๓ ดังที่ได้ทรงอนุญาตให้บวชเป็นภิกขุมาแล้วและเลิกเสียนั้น การบวชเปนสามเณร เรียกว่า ปัพพัชชา หรือบรรพชา. บวชเป็นภิกขุ เรียกว่า อุปสมบท. เมื่อมีสตรีปรารถนาจะบวช และมีอายุครบ ๒๐ ปีบริบูรณ์ ก็ทรงอนุญาตให้บวชเป็นภิกขุนี, ถ้ามีอายุยังไม่ครบ ก็ทรงอนุญาตให้บวชเป็นสิกขมานาแลสามเณรีโดยลำดับ แต่ภิกขุนีนี้ได้เลิกมาเสียนานแล้ว เพราะมีเหตุขัดข้องหลายประการ เช่นไม่มีภิกขุนีสงฆ์พอเป็นต้น.

ในตอนต้น พระพุทธเจ้ายังไม่ทรงบัญญัติพระวินัยที่เป็นข้อบังคับ เป็นแต่ทรงแสดงธรรมแนะนำให้ปฏิบัติเท่านั้น. ผู้บวชก็บวชด้วยศรัทธา ความเชื่อ ปสาทะ ความเลื่อมใสจริงๆ เมื่อบวชแล้วก็ตั้งใจปฏิบัติตามคำสั่งสอนแลตามจรรยาที่พระพุทธเจ้า และ พระ พระสาวกปฏิบัติยู่ ต่อมาเมื่อนิยมการบวชมากขึ้น และบวชตามๆ กัน ไม่ได้บวชด้วยความเชื่อความเลื่อมใสจริงๆ ก็มี จึงได้ประพฤติไม่ดีไม่ชอบปรากฏขึ้น และมีผู้ติเตียนขึ้น ​พระพุทธเจ้าจึงทรงบัญญัติพระวินัยเป็นข้อบังคับไว้ ถ้าภิกขุประพฤติล่วงก็ถูกลงโทษอย่างหนักถึงให้ขาดจากความเป็นภิกขุ หย่อนลงมาก็เพียงแสดงโทษที่ล่วง แล้วปฏิญญาว่าจะสำรวมระวังต่อไป ต่อหน้าภิกขุด้วยกัน. เพราะฉะนั้น พระพุทธศาสนาจึงแยกเป็น ๒ คือ พระธรรม ๑ พระวินัย ๑ ดังนี้.

พระพุทธเจ้าแลพระพุทธศาสนา ไม่ได้บังคับให้คนบวช เมื่อคนมีศรัทธาปสาทะก็ขอบวชเอง, เมื่อท้อถอยในการที่จะบวชอยู่ ก็ทรงอนุญาตให้ลาสิกขา คือละเพศภิกขุออกเป็นคฤหัสถ์ได้ ไม่บังคับให้ต้องบวชอยู่ตลอดไป, และถ้ามีศรัทธาปสาทะจะบวชอีกก็ขอเข้าบวชอีกได้, การปฏิบัติเช่นนี้ก็เพื่อไม่ให้คนต้องฝืนใจบวชอยู่และประพฤติชั่วผิดจรรยาของบรรพชิต (ผู้บวช) ที่ดี.

อนึ่ง เพื่อให้ภิกขุประพฤติดีถูกต้องตามพระวินัย จึงให้ภิกขุเรียนพระวินัยให้ได้ความรู้ความเข้าใจ และ ให้ปฏิบัติตาม เมื่อรู้สำนึกตัวว่าได้ประพฤติล่วงในสิกขาบทใดก็ให้แจ้งเรื่องแก่ภิกขุอื่น ไม่ให้ปิดบังไว้ (ซึ่งเรียกว่าแสดงอาบัติ), ถ้าขืนตั้งใจปิดบังไว้ก็ต้องโทษเพราะปิดบังอีกส่วนหนึ่ง ถ้าไม่แน่ใจว่าจะต้องโทษอย่างไรหรือไม่ ก็ให้แจ้งเรื่องที่ตนทำแก่ท่าน ผู้ทรงวินัย ซึ่งเรียกว่าวินัยธร ขอให้ท่านช่วยพิจารณาวินิจฉัยให้ เป็นการฝึกหัดให้ผู้บวชปกครองรักษาตนเองตามพระวินัย และให้ภิกขุประพฤติตนเป็นคนซื่อตรง เมื่อมีเรื่องที่เขากล่าวหา ซึ่งเรียกว่า อธิกรณ์ เกิดขึ้น ก็ให้การคือบอกตามความเป็นจริงไม่อำพราง ล่อลวง การชำระอธิกรณ์ครั้งนั้นจึงสะดวกดี.

หน้าที่ของผู้บวช

เมื่อผู้บวชได้บวชแล้ว ก็มีหน้าที่ต้องปฏิบัติตามพระวินัยที่เป็น​พระบัญญัติที่พระพุทธเจ้าได้บัญญัตติไว้ด้วยศึกษาธรรมะ คือเรียนและปฏิบัติธรรมะ ตามความสามารถตามความหมายเดิมของพระพุทธศาสนา ให้เป็นบรรพชิตที่ดีเสมอกับบรรพชิตที่ดีด้วยกัน ตามพระพุทธภาษิตว่า สมโณ อสฺส สุสฺสมโณ สมณะ พึงเป็นสมณะที่ดี ดังนี้.

การเรียนธรรมะ ก็คือเรียนจำธรรมะ ๑ พิจารณาเนื้อความของธรรมะที่เรียนจำนั้นให้เข้าใจเนื้อความ ๑ พิจารณาธรรมะนั้นๆ สอบดูที่ตนให้รู้ว่าตนเองได้มีธรรมนั้นๆ อยู่ที่ตนเพียงไรหรือไม่มี ๑ นี้ เป็นปริยัติ คือ เรียน หรือ ปริยัติธรรม ธรรมคือเรียน ครั้นแล้วจึงปฏิบัติธรรมะที่พิจารณาเห็นว่าควรปฏิบัติตามสมควร นี้เรียกปฏิบัติ หรือปฏิบัติธรรม ธรรมคือปฏิบัติ. เมื่อได้ปฏิบัติไปได้ประสบผลอย่างไร อันเกิดสืบมาแต่ปฏิบัติ, นี้เรียกปฏิเวธ คือรู้ตามเป็นจริง หรือปฏิเวธธรรม ธรรมคือรู้ตามเป็นจริง.

การปฏิบัติธรรมแยกออกเป็น ๒ คือ ตั้งจิตให้กำหนดอยู่ในที่มุ่ง (ที่เรียกว่าอารมณ์) อันเดียว ไม่ให้ฟุ้งส่ายไปในอารมณ์ต่างๆ เรียกว่า สมถะ พิจารณาให้เห็นตามเป็นจริง เรียกว่าวิปัสสนา ๑. (เรื่องนี้ จักมีในกัณฑ์ข้างหน้า ตอนที่แสดงถึงเมื่อบวชแล้ว).

พระพุทธศาสนาแสดงว่า บุทคลถึงจะได้ประสบผลดีมีอำนาจมากจนเป็นพระเจ้าจักรพรรดิ ก็ต้องแก่ ต้องเจ็บ ต้องตาย เหมือนกันหมดจะต่างกันก็เพียงช้าบ้าง เร็วบ้างเพราะกำหนดนับเท่านั้น ถ้าว่าจำเพาะเบื้องต้นกับเบื้องปลาย ก็คงเกิดและดับเหมือนกันหมด ไม่มีพิเศษกว่ากันเลย ความแก่ ความเจ็บ ความตาย เป็นทุกข์ ไม่มีใครชอบ, แต่ที่ความแก่ ความเจ็บ ความตายมี ก็เพราะมีความเกิดเป็นต้นเหตุ และความเกิดนั้น ก็มีเพราะเหตุต่อขึ้นไปอีก คือ ตัณหา ความดิ้นรนใจ (แสดงตามนัยแห่งอริยสัจจ์ ๔) เพราะฉะนั้น พระพุทธเจ้า และพระอริยสาวก จึงทำอริยมรรคให้เกิดขึ้น ​คือปฏิบัติตามอริยมรรคกำจัดตัณหาเสีย เมื่อไม่มีตัณหา ก็ไม่มีเกิด เมื่อไม่มีเกิดก็ไม่มีแก่ ไม่มีเจ็บ ไม่มีตาย เป็นอันพ้นทุกข์ด้วยประการทั้งปวง

ผู้นับถือพระพุทธศาสนา เมื่อพิจารณาเห็นจริงด้วยใจแล้ว แม้ยังยินดีติดอยู่ในโลกเห็นว่าตนไม่สามารถจะปฏิบัติเพื่อตัดตัณหาในชาตินี้ได้ แต่ก็ปรารถนาจะให้มีนิสัยปัจจัยเพื่อให้สิ้นชาติสิ้นภพในกาลต่อไป จึงตั้งใจบวชชั่วคราวบ้าง ยืดยาวต่อไปบ้าง และเห็นว่าบวชเป็นบุญที่ให้ผลเป็นสุขในภพต่่อไปบ้าง เห็นความที่ต้องเป็นกังวลกับกิจการต่างๆ ของผู้ครองเรือน เป็นความทุกข์ยากลำบากบ้าง จึงบวชก็มี ผู้บวชเหล่านี้ เมื่อบวชแล้วก็มุ่งศึกษาปฏิบัติตามพระธรรมวินัยไม่ล่วงละเมิดด้วยไม่มียางอายแก่ใจ เมื่อเห็นว่าตนหมดอุตสาหะในการที่จะบวชอยู่ต่อไป ก็ลาสิกขา คือสึกออกไป.

อนึ่ง ในครั้งก่อนยังไม่มีโรงเรียน ยังไม่มีการฝึกสอนในทางศาสนา ในทางปกครอง และในความรู้อื่นๆ อันเป็นเบื้องต้น แม้แต่การเรียนหนังสือไทย ผู้บวชจึงเป็นอันหัดเป็นผู้ใหญ่ปกครองตัวเองด้วย และถ้าต้องการจะเรียนอะไรที่สมควร และพอจะหาเรียนได้ก็หาเรียนทางนั้น เช่นเรียนหนังสือ เป็นต้น จึงนิยมกันว่าผู้บวชแล้วเป็นคนดีมีความสามารถ

ภายหลังต่อมา ตั้งแต่รัชกาลที่ ๕ พระเจ้าแผ่นดินทรงพระกรุณาจัดการศึกษาขึ้น มีโรงเรียนให้กุลบุตรได้เล่าเรียน จนถึงส่งนักเรียนไปเรียนในต่างประเทศก็มี และมีโรงเรียนสตรีขึ้นด้วย การบวชจึงมีน้อยลง แต่ก็ยังมีผู้ใหญ่พอใจให้ผู้อยู่ในปกครองได้บวชบ้าง ผู้บวชพอใจบวชเองบ้าง จึงยังมีการบวชสืบต่อมาจนบัดนี้.

แต่ก็เป็นธรรมดา เมื่อผู้บวชที่ดี ก็ย่อมมีผู้บวชที่ชั่วแซกแซงไป ตั้งแต่ครั้งพุทธกาลมาแล้ว, พระพุทธเจ้าจึงต้องทรงบัญญัติพระวินัยมาเป็นลำดับ ในภายหลัง ตามที่ปรากฎในกฎหมายพระสงฆ์ มีผู้บวชที่ฝ่าฝืน​พระพุทธบัญญัติมากขึ้น พระวินัยพุทธบัญญัติไม่สามารถปกครองผู้บวชได้ดีพอ พระเจ้าแผ่นดิน ผู้เป็นอัครศาสนูปถัมภก จึงต้องทรงออกกฎหมายช่วยอีกฝ่ายหนึ่ง ซึ่งเรียกว่ากฎหมายพระสงฆ์ คือลงโทษพระสงฆ์ผู้ประพฤติฝ่าฝืนให้มีโทษทางฝ่ายบ้านเมืองด้วยอีกส่วนหนึ่ง ทรงตั้งกรมธรรมการและสังฆการีให้ช่วยคอยดูแลสอดส่องและลงโทษ แต่ก็ยังไม่สามารถทำผู้บวชให้ดีได้ทั่วถึงอยู่นั้นเอง เพราะฉะนั้น เมื่อรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ ได้ทรงผนวชประทับที่วัดมหาธาตุ ได้ทรงเห็นทราบความเปนไปของผู้บวชอยู่ในครั้งนั้น ทรงทนอยู่ไม่ได้ จึงทรงแสวงหาพระที่ดี ทรงสอบสวนจนพอพระหฤทัย จึงทรงอุปสมบทใหม่พร้อมด้วยผู้สมัครใจเข้าร่วมด้วย ในชั้นต้นก็น้อย ต่อมาจึงมากขึ้นโดยลำดับ จนเป็นพระคณะธรรมยุตขึ้น และทรงปกครองเองไม่ได้ขึ้นอยู่ในกรมธรรมการ เมื่อทรงลาผนวช เพราะต้องทรงรับอาราธนาให้ครองราชสมบัติ ก็ทรงมอบการปกครองคณะสงฆ์ธรรมยุต แก่สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ ให้ทรงปกครองสืบต่อมา แลสืบต่อมาถึงทุกวันนี้. แม้พระธรรมยุตเองในบัดนี้ เมื่อมีมากออกไป ก็ย่อมมีผู้ไม่เอื้อเฟื้อต่อพระธรรมวินัยมากขึ้น ไม่เหมือนเมื่อแรกมี เพราะความมากนั่นเอง จึงดูแลปกครองกันไม่ทั่วถึงด้วย ผู้บวชไม่มีศรัทธาปสาทะพอ มุ่งประโยชน์อย่างอื่นด้วย.

----------------------------