ตำราช้าง ฉบับรัชกาลที่ ๑

ตำราช้าง ฉบับรัชกาลที่ ๑ เป็นต้นฉบับหนังสือสมุดไทย^๑ ที่เก็บรักษาอยู่ในหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร จัดจำแนกเนื้อหา และลงทะเบียนไว้ในเอกสารโบราณหมวดสัตวศาสตร์เลขที่ ๑๔ มีข้อมูลเบื้องต้นเกี่ยวกับต้นฉบับ ดังนี้

ลักษณะการเขียนต้นฉบับและรูปอักษร

ลักษณะการเขียนต้นฉบับของตำราช้างเล่มนี้ เป็นการเขียนตามแบบแผนการบันทึกลายลักษณ์อักษรลงในหนังสือสมุดไทย คือ เขียนข้อความเต็มหน้าสมุด ทั้งหน้าต้นและหน้าปลาย^๖ โดยเว้นหน้าว่างไว้ ๑ หน้า หลังปกหน้าและบานแผนก และเว้นหน้าว่างไว้ ๑ หน้า หลังปกหลัง การเขียนรูปอักษรส่วนเนื้อหาภายในเล่ม เขียนใต้เส้นบรรทัด หน้าละ ๔ บรรทัด ยกเว้นหน้าสมุดที่มีภาพประกอบเขียนข้อความ ๑-๕ บรรทัด ส่วนหน้าปก หน้าบานแผนก หน้าต้นตอนท้ายที่เขียนคำว่า “กลับ” และหน้าปลายตอนต้นที่เขียนคำว่า “ปลาย” ๔ หน้านี้ เขียนอักษรหน้าละ ๑ บรรทัด

เส้นที่ใช้เขียนอักษรเป็นเส้นหรดาลเกือบตลอดตั้งเล่ม ทั้งที่เป็นรูปอักษร และภาพลายเส้น ยกเว้นหน้าที่พบว่าใช้เส้นดินสอขาว เขียนข้อความเรื่องอื่นแทรกไว้ ในหน้าปลายที่ ๑ (หน้าที่เขียนคำว่า “ปลาย”) เป็นเรื่องตำราซัดนาก และสูตรทำทอง ลายมือที่เขียนค่อนข้างหวัด ตัวอักษรมีขนาดเล็กมาก เขียนข้อความในหนึ่งหน้าสมุดไว้ถึง ๖ บรรทัด ต่างจากลายมือที่เขียนเรื่อง “ตำราช้าง” ซึ่งเขียนรูปอักษรตัวบรรจง เป็นระเบียบงดงามตามแบบลายมืออาลักษณ์ คือผู้เขียนเป็นผู้มีความรู้ฝึกหัดการเขียนจากข้าราชการในกรมอาลักษณ์ หรือ จากผู้รู้หลัก เช่น พระราชาคณะ หรือ มหาเปรียญ เป็นต้น^๗ ตัวอักษรมีขนาดค่อนข้างใหญ่อ่านได้ชัดเจนกระจ่างตา

รูปอักษรที่ใช้เขียนต้นฉบับซึ่งมีข้อความทั้งภาษาไทย บาลี และสันสกฤต เป็นอักษรไทยสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น จัดเป็นแบบอักษรที่มีวิวัฒนาการสืบต่อมาจากอักษรไทยสมัยอยุธยา ลักษณะแนวเส้นอักษรเอียงไปทางขวา ทำมุมประมาณ ๕๐-๖๐ องศา

อักขรวิธีที่ใช้ในต้นฉบับ

ตำราช้าง ฉบับรัชกาลที่ ๑ นี้ เป็นบันทึกความรู้เรื่องเกี่ยวกับช้าง ที่เขียนขึ้นตั้งแต่ พ.ศ. ๒๓๒๕ นับถึงปัจจุบัน มีอายุเก่าถึง ๒๑๙ ปี มาแล้ว อักขรวิธีที่ใช้ในต้นฉบับ จึงมีความแตกต่างจากอักขรวิธีที่ใช้เขียนในปัจจุบันอยู่หลายประการ ซึ่งเป็นหลักฐานแสดงให้เห็นถึงรูปแบบและความนิยมของวิธีการเขียนในรัชกาลที่ ๑ ทั้งนี้แม้ว่าจะเป็นเพียงข้อมูลที่ปรากฏใช้ในหนังสือสมุดไทยเพียงเล่มเดียว แต่ก็สามารถแสดงถึงรูปแบบของอักขรวิธีร่วมสมัย และรวบรวมเกณฑ์การเขียนได้ ดังนี้

๑. รูปอักษรที่เป็นตัวเชื่อม หรือควบกัน ซึ่งมีทั้งการเขียนพยัญชนะควบพยัญชนะและพยัญชนะควบสระ เขียนเชื่อมต่อกันเป็นเส้นเดียวต่อเนื่องไปโดยไม่ยกเครื่องเขียน เช่น

ในกรณีที่เขียนสระควบต่อกับพยัญชนะบางตัวซึ่งเส้นหลังของตัวอักษรยาว หรือมีหางอักษร จะเขียนสระเชื่อมกับเส้นหลังของพยัญชนะที่ระยะครึ่งตัวอักษร แล้วจึงเขียนเส้นอักษรหรือหางอักษรเพิ่มเติมทีหลัง เช่น

๒. รูปอักษรที่ใช้อักษรขอมเขียนประกอบเป็นตัวเชิง เช่น

๓. ใช้รูปพยัญชนะตัวเดียวแทนสองตัว คือเป็นทั้งตัวสะกดของพยางค์แรก และเป็นพยัญชนะต้นของพยางค์หลัง เช่น

๔. รูปพยัญชนะที่ประสมสระ อะ และสะกดด้วยมาตราแม่ กง มีที่ใช้ทั้งรูป -งง และรูป -ั ง คำที่ใช้รูป “-งง” พบใช้เขียนคำเพียง ๒ คำ คือ

นอกจาก ๒ คำ ข้างต้นนี้ คำอื่นๆ ใช้รูป “-ัง” ทั้งหมด เช่น

และมีคำที่พบใช้ทั้งสองรูปแบบ เช่น

พบรูปคำ “ดัง” เขียนรูปคำเป็น อยู่แห่งหนึ่ง ทำให้สันนิษฐานได้ว่า การเขียนรูปคำที่ประสมสระอะ มีตัวสะกดมาตราแม่กง อยู่ในช่วงระยะที่กำลังเปลี่ยนแปลงไปเป็นรูป “-ัง”

๕. รูปคำที่ปัจจุบันเขียนด้วยสระเสียงสั้น พบว่านิยมเขียนเป็นสระเสียงยาว เช่น

๖. รูปคำที่ปัจจุบันเขียนด้วยสระเสียงยาว พบว่านิยมเขียนเป็นสระเสียงสั้น เช่น

​๗. ใช้รูปสระเสียงสั้น และสระเสียงยาวปะปนกัน พบว่าคำเดียวกัน บางแห่งเขียนรูปคำประสมสระเสียงสั้น บางแห่งเขียนประสมสระเสียงยาว เช่น ประสมรูปสระอิ หรือสระอี

ประสมรูปสระอุ หรือ สระอู

ประสมรูปสระเอะ หรือ สระเอ

(คำนี้บางแห่งเขียนรูปคำ )

๕. ใช้รูปสระอึ สระอี และสระอิ ปะปนกัน เช่น

​๙. ใช้รูปอักษรพยัญชนะตัวเดียว เขียนคำโดยละรูปสระไว้ เช่น

๑๐. รูปคำที่เป็นเสียงสระ “ไอ” ส่วนใหญ่ประสมด้วยรูปสระไอไม้มลาย “ไ” และ ไม้ม้วน “ใ” ตรงตามรูปคำในอักขรวิธีปัจจุบัน เช่น

พบคำที่ปัจจุบันเขียนด้วย รูปสระใอไม้ม้วน เขียนเป็น รูปสระไอ ไม้มลาย ได้แก่

๑๑. เครื่องหมายปีกกา รูป นี้ พบใช้เขียนคลุมคำ ที่มีคำ หรือ วลี หน้า/หลัง ซ้ำกัน เช่น

ถ้างายาวพันหน้างวงออกไป ๒ ๔} นิ้วไซร้

อ่านว่า ถ้างายาวพ้นหน้างวงออกไป ๒ นิ้ว ออกไป ๕ นิ้ว ไซร้

​มีหมู่ช้าง พลาย พัง}

อ่านว่า มีหมู่ช้างพลาย หมู่ช้างพัง

๑๒. วิธีใช้เขียนมาตราวัดขนาด พบใช้เพียงแห่งเดียว ในข้อความว่า

นางโคนั้นใหญ่ สูง ๕ ๐ ๐

อ่านว่า นางโคนั้นใหญ่ สูง ๕ ศอก (ในที่นี้ ตัวเลขบรรทัดบน มีหน่วยเป็นศอก บรรทัดที่สอง มีหน่วยเป็นคืบ และบรรทัดที่สาม มีหน่วยเป็นนิ้ว และเนื่องจากบรรทัดที่สองและสาม เป็นเลข ๐ จึงไม่ต้องอ่านค่าหน่วย)

๑๓. เครื่องหมายกากบาท รูป + ใช้เขียนประกอบตัวเลขบอกวัน ปักษ์ขึ้น แรม และเดือน มีรูปแบบการเขียน ดังนี้

๑๓.๑ ตัวเลขใช้แทนชื่อวันทั้ง ๗ ในสัปดาห์ เขียนไว้หน้า เครื่องหมาย + เลขทั้ง ๗ มีความหมายตามวัน ดังนี้

๑๓.๒ ตัวเลขบอกปักษ์ ขึ้น แรม ได้แก่ ตัวเลขที่เขียนบนเครื่องหมาย + บอกปักษ์ข้างขึ้น เช่น ๑+ หมายถึง ขึ้น ๑ ค่ำ ตัวเลขที่เขียนใต้ เครื่องหมาย + บอกปักษ์ข้างแรม เช่น ๑+ หมายถึง แรม ๑ ค่ำ

​๑๓.๓ ตัวเลขบอกลำดับเดือน เขียนไว้ที่หลังเครื่องหมาย + ได้แก่

ข้อความในต้นฉบับหน้าแรก เขียนไว้ดังนี้ ๏ วัน ๗ ๑๑+ ๔ ค่ำ

อ่านว่า ๏ วันเสาร์ เดือน ๔ แรม ๑๑ ค่ำ

๑๔. คำที่ใช้พยัญชนะซ้อน ๒ ตัว แทนไม้หันอากาศเมื่ออยู่สุดบรรทัด หากกระดาษหมดไม่สามารถเขียนคำนั้นๆ ได้เต็มรูปคำ จะตัดพยัญชนะนั้นออก ๑ ตัว และใช้ไม้หันอากาศแทน พบใช้ ๒ แห่ง และเป็นคำเดียวกัน คือ

คำว่า “พรรณ” เขียนตัดรูปอักษร เป็น

๑๕. การใช้รูปวรรณยุกต์เอก และวรรณยุกต์โท ไม่เคร่งครัดในการเขียนกำกับคำทุกคำ บางคำก็ละไว้ ไม่ได้กำกับรูปวรรณยุกต์ใด แต่ผู้อ่านสามารถเข้าใจคำนั้นๆ ได้จากบริบท เช่น

​๑๖. เครื่องหมายวรรคตอน ที่ปรากฏใช้ในต้นฉบับตำราช้างเล่มนี้ ได้แก่

๑๖.๑ เครื่องหมายฟองมัน หรือตาไก่ ใช้เขียนขึ้นต้นข้อความ พบเขียน ๒ รูป คือ

๑๖.๒ เครื่องหมายที่ใช้เขียนคั่นเมื่อจบประโยค หรือข้อความ ใช้รูป เครื่องหมาย ๓ แบบ คือ

๑๒.๓ เครื่องหมายที่ใช้เมื่อจบเรื่อง หรือ จบตอน ใช้รูปเครื่องหมาย ๒ แบบ คือ