คำนำ
ในอภิลักขิตสมัยพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช สยามินทราธิราชทรงเจริญพระชนมายุได้ ๒๖,๔๖๙ วัน ในวันที่ ๒๓ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๕๔๓ เป็นสมมงคลพระชนมายุเท่าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช สมเด็จพระปฐมบรมปัยกาธิราช คณะกรรมการอำนวยการจัดงานหรือกิจกรรมเนื่องในวโรกาสสำคัญในพุทธศักราช ๒๕๔๓ ได้แต่งตั้งคณะกรรมการจัดทำหนังสือที่ระลึกและจดหมายเหตุพระราชพิธีสมมงคลพระชนมายุเท่าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีหน้าที่กำหนดแนวทางและจัดพิมพ์หนังสือที่ระลึกและจดหมายเหตุเนื่องในพระราชพิธีฯ การนี้เห็นควรให้จัดพิมพ์หนังสือที่มีคุณค่า ประกอบด้วยต้นฉบับหนังสือตัวเขียนในรัชกาลที่ ๑ ตรวจสอบชำระตันฉบับหนังสือที่หาได้ยากในปัจจุบันนำมาถ่ายถอด ทำคำอ่าน คำอธิบาย โดยแต่งตั้งคณะบรรณาธิการดำเนินการแต่ละเล่มประกอบด้วยผู้ทรงคุณวุฒิเป็นที่ปรึกษาและนักวิชาการสาขาต่างๆ ของกรมศิลปากร
หนังสือที่ระลึกที่จัดพิมพ์ในโอกาสพระราชพิธีสมมงคลพระชนมายุเท่าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีดังนี้
ตำราพิไชยสงคราม ฉบับรัชกาลที่ ๑ สร้างเมื่อจุลศักราช ๑๑๔๔ (พ.ศ. ๒๓๒๕) เนื้อหาของตำราว่าด้วยกลศึก วิธีใช้และรูปแบบการจัดตั้งทัพ การดูนิมิตและปรากฏการณ์บนท้องฟ้ารวมถึงหลักสำคัญ ๑ ประการที่ต้องมีสติกำกับดูแลเพื่อดำรงชีวิตให้ประสบความสำเร็จทั้งในยามศึกและยามสงบ ตำราพิไชยสงครามจึงเป็นตำราสำคัญในการปฏิบัติตนของชายไทยทุกระดับชั้นตั้งแต่พระมหากษัตริย์จนถึงไพร่พลทั่วไป เพื่อรับใช้แผ่นดิน เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชทรงสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์ และทรงฟื้นฟูศิลปวิทยาการต่างๆ ของบ้านเมืองให้กลับดีดังเดิม จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้สร้างตำราพิไชยสงครามไว้เป็นแบบแผนการรบสำหรับบ้านเมือง
ตำรา ๑๒ เดือน คัดแต่สมุดขุนทิพมนเทียรชาววังไว้ ต้นฉบับเดิมเป็นของเมืองนครศรีธรรมราช มีเนื้อหาว่าด้วยแผนผัง ข้าราชการผู้มีหน้าที่ในการก่อสร้างซ่อมแซมจวนวังของเมืองนครศรีธรรมราช กฎหมายสำหรับข้าราชการ การอยู่เวรยามดูแลจวนวังของเมือง และขนบธรรมเนียมประเพณีในการปกครองบ้านเมือง สันนิษฐานว่าเมืองนครศรีธรรมราชได้ถ่ายแบบเหล่านี้ไปจากกรุงศรีอยุธยา ต่อมาในพุทธศักราช ๒๓๒๙ สมเด็จพระสังฆราช (สี) ทรงขอตำนานการทำพิธีตรุษและสารทของเมืองนครศรีธรรมราช ซึ่งมีบันทึกอยู่ในตำรา ๑๒ เดือนนี้มาเป็นแบบอย่างในการทำพิธีตรุษและสารทสำคัญกรุงรัตนโกสินทร์เมื่อแรกสร้างด้วย
ตำราช้าง ฉบับรัชกาลที่ ๑ เป็นตำราว่าด้วยกำเนิดและลักษณะของช้างดีชนิดต่างๆ ๔ ตระกูล ตระกูลพรหมพงศ์ พิษณุพงศ์ อิศวรพงศ์ และอัคนิพงศ์ แต่งเป็นสำนวนร้อยแก้ว
ชิดก๊กไซ่ฮั่น วรรณคดีแปลจากพงศาวดารจีน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข คือ กรมพระราชวังหลัง ทรงอำนวยการแปล เข้าใจว่าแปลก่อน พ.ศ. ๒๓๔๙ นับว่าเป็นหนังสือดี ให้ความรู้ด้านประวัติศาสตร์ ตำราพิไชยสงคราม สัจธรรมของชีวิต เป็นวรรณคดีมรดกที่แสดงถึงน้ำพระราชหฤทัยในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ที่ทรงพระเมตตาแก่ไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินโดยสร้างหนังสือต่าง ๆ ขึ้นเพื่อเป็นประโยชน์สำหรับพระนคร
เรื่องตั้งพระบรมวงศานุวงศ์ เรื่องตั้งเจ้าพระยาและเรื่องตั้งพระราชาคณะผู้ใหญ่กรุงรัตนโกสินทร์ เดิมเป็นหนังสือสำคัญชุดเดียวกัน พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสมมตอมรพันธุ์ เมื่อครั้งทรงดำรงตำแหน่งสภานายกกรรมการหอพระสมุดสำหรับพระนคร และทรงบังคับบัญชากรมพระอาลักษณ์ทรงรวบรวม ตรวจสอบ เรียบเรียง แต่จัดพิมพ์เผยแพร่แล้วเสร็จเฉพาะเรื่องตั้งพระบรมวงศานุวงศ์ ส่วนอีก ๒ เรื่อง ยังมิทันได้ตรวจสอบก็ประชวร จึงรับสั่งขอให้สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ซึ่งทรงดำรงตำแหน่งสภานายกกรรมการหอพระสมุดฯ ต่อมา ทรงตรวจสอบเพิ่มเติมและจัดพิมพ์เผยแพร่มาตามลำดับ การจัดพิมพ์ครั้งนี้ได้ตรวจสอบชำระเพิ่มเติมข้อมูล จัดหารูปภาพประกอบให้สมบูรณ์ยิ่งขึ้น โดยเฉพาะเรื่องตั้งพระบรมวงศานุวงศ์ และเรื่องตั้งพระราชาคณะผู้ใหญ่กรุงรัตนโกสินทร์ ได้เพิ่มเติมการสถาปนาเจ้านายและการตั้งพระราชาคณะมาจนถึงรัชกาลที่ ๙
เรื่องสุดท้ายเป็นหนังสือสรุปผลการสัมมนาทางวิชาการเฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีสมมงคลพระชนมายุเท่าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เมื่อวันที่ ๒๘ - ๒๙ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๓ ซึ่งมีสาระสำคัญเกี่ยวกับพระราชปณิธานและมรดกทางวัฒนธรรมสองรัชกาล
อนึ่ง ในการจัดพิมพ์หนังสือที่ระลึกฯ เนื่องในพระราชพิธีสมมงคลพระชนมายุเท่าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชครั้งนี้ มูลนิธิทุนพระพุทธยอดฟ้า ในพระบรมราชูปถัมภ์ มีพระธรรมเสนานี เจ้าอาวาสวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม เป็นประธานกรรมการมูลนิธิฯ สำนึกในพระมหากรุณาธิคุณพระมหากษัตริยาธิราชเจ้าผู้ทรงสถาปนาวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามให้เป็นพระอารามสำคัญสำหรับพระนครและเป็นพระอารามประจำรัชกาล ซึ่งสมเด็จพระมหากษัตริยาธิราชเจ้าลำดับรัชกาลต่อมาได้ทรงทะนุบำรุงให้รุ่งเรืองงดงามไว้ด้วยดี ได้มอบทุนค่าจัดพิมพ์ทุกรายการ จึงขออนุโมทนาในกุศลเจตนามา ณ โอกาสนี้ หนังสือเฉลิมพระเกียรติชุดนี้ นอกจากนำขึ้นทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวแล้ว จะนำแจกจ่ายเผยแพร่เพื่อประโยชน์แก่การศึกษาสำหรับห้องสมุดและสถานศึกษาต่างๆ ต่อไป
นาวาอากาศเอก อาวุธ เงินชูกลิ่น
อธิบดีกรมศิลปากร
ประธานกรรมการจัดทำหนังสือที่ระลึกและจดหมายเหตุพระราชพิธีสมมงคลพระชนมายุเท่าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช
