คำอธิบายศัพท์
๑ก
| กงธนู | ไม้รูปโค้งที่ใช้เป็นคันธนู หรือ คันศร |
| กระ | จุดเล็กๆ มีสีต่างๆ |
| กระกูล | ตระกูล สกุล วงศ์ เชื้อสาย เผ่าพันธุ์ |
| กระชั้นควาญ | ตะโพกช้าง ตำแหน่งที่ควาญนั่ง หรือท้ายช้าง |
| กระหมวด | โขมดกลางกระหม่อมช้าง จอมประสาทศีรษะช้าง |
| กาหล | แตรงอน |
| โกญจนาทเนศวร | พระโกญจนาเนศวร ตามตำราสร้างโลกกล่าวถึงตำนานการกำเนิดช้างเผือกว่า พระโกญจนาเนศวรศิวบุตรเกิดจากเปลวเพลิงที่พุ่งจากพระกรรณเบื้องซ้ายของพระอัคนี |
ข
| ขมวด | กระหมวด โขมดกลางกระหม่อมช้าง จอมปราสาทศีรษะช้าง |
| เขาไกรลาศ เขาไกลาส | ชื่อภูเขาเป็นที่อยู่ของพระอิศวร |
| โขลง | ฝูงช้าง |
ค
| คชศาสตร์ | วิชาว่าด้วยเรื่องช้าง |
| คัชเชิง | น่าจะเป็นคัดเชิง หมายถึง การกำกับท่าที การสยบท่าที |
| คัดบาศ | การขดเชือกให้เป็นบ่วง หรือบาศ |
| คำครึม | น่าจะเป็นคำครึ้ม หมายถึง เสียงก้องและเสนาะ |
| คุรุบาทิยาย | ครูบาทิยาย ในที่นี้หมายถึง ผู้มีความรู้เรื่องช้างอย่างเชี่ยวชาญ ชำนาญสูงยิ่งกว่าหมอเฒ่า |
ฆ
| ฆเสรียบสูง | น่าจะหมายถึง ก็เสียบสูง ก็สูงตรงขึ้นไป |
จ
| จตุรัมภา | กล้วย ๔ ต้น ในที่นี้หมายถึง ขาช้างกลมดุจต้นกล้วย (รัมภา แปลว่า กล้วย) |
| จรดดล | ยาวถึงกัน |
| จังไร | จัญไร ชั่วช้า เลวทราม เป็นเสนียด ไม่เป็นมงคล |
ฉ
| ฉวีมางษสัพศิริโส | ฉวีมางสะสรรพสิริโส ผิวเนื้องามทั้งตัว |
| ฉันทันต์สระ | สระฉัททันต์เป็นสระในป่าหิมพานต์ เป็นที่อยู่ของช้างฉัททันต์และบริวารทั้งหมด |
ช
| ช้างแขนกลม | ในที่นี้หมายถึง ช้างขากลม |
| ช้างโคบุตร | ช้างลักษณะดีอยู่ในหมู่ช้างตระกูลวิษณุพงศ์ |
| ช้างเนียม | ช้างสำคัญ มีลักษณะเฉพาะคือ งาหรือขนายคุดสั้นโดยธรรมชาติ ปลายงามนลักษณะคล้ายดอกบัวตูมโผล่พ้นสนับงา ช้างเนียมมี ๓ ระดับ คือ ช้างเนียมเอกมีงาหรือขนายรูปเหมือนจาวมะพร้าว ช้างเนียมโทงายาวมากกว่า ๒ นิ้ว แต่สั้นกว่า ๕ นิ้ว ช้างเนียมตรีงายาวมากกว่า ๕ นิ้ว แต่ไม่เกิน ๖ นิ้ว ถ้างายาวเกินหน้างวงออกไปไม่จัดเป็นช้างเนียม |
| ช้างบาปลักขณะ | ช้างบาปลักษณะ ช้างลักษณะไม่ดี ไม่เป็นมงคล |
| ช้างเผือก | ช้างลักษณะดี ส่วนใหญ่อยู่ในตระกูลอัคนิพงศ์ เรียกตามศัพท์ว่า สารเศวต มี ๓ ระดับ คือ ช้างเผือกเอก สีตัวขาวนวลดุจสีหอยสังข์ จัดเป็นช้างมงคลคู่บ้านคู่เมือง ช้างเผือกโท สีตัวเหมือนสีดอกบัวหลวงที่โรยแล้ว จัดเป็นช้างที่เหมาะสำหรับใช้เป็นช้างศึก ช้างเผือกตรี สีตัวเหมือนใบตองอ่อนตากแห้ง จัดเป็นช้างที่งามบริสุทธิ์ |
| ช้างศุภลักษณ์มงคล | ช้างในตระกูลอัคนิพงศ์ เป็นช้างลักษณะดี เป็นมงคล |
| ช้างอัฏฐคช | ช้าง ๘ หมู่ |
| ข้างอัฏฐคชาธาร | ช้างในตระกูลอิศวรพงศ์ ๘ ช้าง |
| ช้างอัฏฐิมงคล | ช้างอัฏฐมงคล ช้างในตระกูลพรหมพงศ์ ๘ ช้าง กำเนิดเป็นคชชาติประจำทิศทั้ง ๘ ได้นามว่าช้างอัฏฐทิศ |
| ช้างอำนวย | ช้างอำนวยพงศ์ ช้างที่กำเนิดจากการประสมระหว่างช้างอัฏฐทิศทั้ง ๘ ตระกูล กำหนดเป็นช้างอำนวยพงศ์ ๑๔ ตระกูล |
| ชานัน | ฉะนั้น ฉันนั้น เช่นนั้น |
| ชายเหลือง | ในที่นี้หมายถึง สีออกขาวอมเหลือง |
| ชำนั้น | ฉะนั้น อันนั้น เช่นนั้น |
| ชำระ | ทำให้หมดไป ทำให้สะอาด |
| เชือกเขาหัตถีลัดดา | เถาวัลย์ ชื่อ หัตถีลัดดา |
ซ
| ซื่อ | ตรง |
| ซื่อสะดวก | ตรงยิ่ง ตรงมาก |
ด
| ดุจฝนครำยวรเมฆ | เหมือนฝนย้อยลงมาจากเมฆ (ครำยวร น่าจะหมายถึง รำยวร แปลว่า ห้อย ย้อย) |
| ดุจสีโค | ในที่นี้หมายถึง เหมือนสีตัวของวัวเผือก |
| เดชมหิมมา | เดชมหึมา อำนาจมาก |
| เดโชชัย | ชนะด้วยอำนาจ |
ต
| ตกอำนวย | ตกลูก ให้ลูก ออกลูก |
| ตม | โคลน เลน |
| ต่อถ้วนถึง | ในที่นี้หมายถึง เพิ่มขึ้นถึง |
| ต่อถึง | ในที่นี้หมายถึง เพิ่มขึ้นถึง |
| ไตรจักร | ภพทั้ง ๓ คือ กามภพ รูปภพ อรูปภพ หรือ โลกสวรรค์ โลกมนุษย์ โลกบาดาล |
| ไตรยตรึงษดีราช | น่าจะเป็น ไตรตรึงษธิราช หมายถึง ผู้เป็นใหญ่ในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ คือพระอินทร์ |
ท
| ทรง | ดำรง รักษา สืบทอด ศึกษา |
| ทรงคชศาสตร์ | ในที่นี้หมายถึง ศึกษาวิชาว่าด้วยเรื่องช้าง |
| ทรหิม | ในที่นี้น่าจะหมายถึง เสียงกระหึ่ม เปล่งเสียง คำรามเสียง |
| ท่านพรัต | ในที่นี้น่าจะหมายถึง ทันตีปรัศว์ คือ สีข้างช้าง (ทันตี แปลว่า ช้าง ปรัศว์ แปลว่าสีข้าง) |
| ทิศทักษิณ | ทิศใต้ |
| ทิศบูรพา | ทิศตะวันออก |
| ทิศปัจจิม | ทิศตะวันตก |
| ทิศพายัพ | ทิศตะวันตกเฉียงเหนือ |
| ทิศหรดี | ทิศตะวันตกเฉียงใต้ |
| ทิศอาคเนย์ | ทิศตะวันออกเฉียงใต้ |
| ทิศอีสาน | ทิศตะวันออกเฉียงเหนือ |
| ทิศอุดร | ทิศเหนือ |
| เท้าและงวงงาหางลึงค์ทั้งเก้า | ในที่นี้หมายถึงเท้า ๔ งวง ๑ งา ๒ หาง ๑ ลึงค์ ๑ รวม ๙ |
ธ
| ธุรพาศ | ในที่นี้น่าจะหมายถึง ทุวพาห คือบ่าทั้งสองข้าง |
น
| นขา | นข แปลว่า เล็บ |
| นพภากาศ | นภากาศ ท้องฟ้า อากาศ |
| นาคบาศ | นาคที่ขดวนเป็นบาศ |
| นิมนต์ | อัญเชิญ |
บ
| บาศพันธ์ | เชือกบาศ เชือกที่ทำเป็นวงรูดได้ |
ป
| ปรบ | ในที่นี้หมายถึง อาการตบใบหูของช้าง |
| ประการ | อย่าง ชนิด |
| ประชันขวาน | ในที่นี้น่าจะหมายถึง กระชั้นครวญ คือ ตะโพกช้าง |
| ประเทือง | ในที่นี้หมายถึง ตั้งท้อง หรือตั้งครรภ์ |
| ประสม | รวมเข้า |
| ประสิทธิ์ | ความสำเร็จ ทำให้สำเร็จ |
| ปัทมราช | พลอยสีแดง ทับทิม |
| ป่าพระหิมพานต์ | ชื่อป่าหนาวแถบเหนือของอินเดีย หรือชมพูทวีป |
| เปือก | ฟองหรือสิ่งที่เกิดเป็นฝ้าขึ้นจากโคลนตม |
ผ
| ผนดท้อง | ขนดท้อง รอยขวางที่ท้องช้าง |
| แผ้ว | ทำให้เตียน |
ฝ
| ฝักบัว | เป็นคำเรียกเท้าช้างที่มีลักษณะเหมือนฝักบัว |
พ
| พญาเทพกรรม | เทพเจ้าผู้มีสิทธิอำนาจในเรื่องช้าง บางตำราเรียกว่า เทพกรรม หรือพระกรรมบดีก็มี จัดเป็นเทพเจ้าอันศักดิ์สิทธิ์รองลงมาจากพระพิฆเนศวรและพระโกญจนาเนศวร ทำเป็นรูปประติมากรรมอัญเชิญมาประดิษฐานเป็นประธานในพิธีคชกรรม โดยตั้งเครื่องบูชาต่างๆ แตกต่างกันไปตามกิจกรรมที่ประกอบพิธีขึ้น ในตำราคชลักษณ์พญาเทพกรรม มีรูปเป็นเทวดาอยู่ในท่านั่งสมาธิราบบนอาสนะมี ๖ กร แต่ละกรอยู่ในตำแหน่งต่างๆ กัน กรขวาบนถือศีรษะนาค กรล่างถือหางนาคซึ่งขดเป็นวงเหมือนบาศ กรตรงกลางยกขึ้นเสมอพระอุระ กรด้านซ้ายบนถือศีรษะนาค กรล่างถือหางนาคซึ่งขดเป็นวงเหมือนบาศกรที่เหลืออยู่บนพระเพลา พญาเทพกรรม มีฤษีเป็นบริวาร ๒ ตน คือ ฤาษีทรภาศเทพกรรม หรือธรรมเทพ และฤษีสิทธิพระกรรม |
| พรรณ | ชนิด สี ผิว ขนาด |
| พรหมพงศ์ | ชื่อตระกูลช้างที่กำเนิดจากเทวฤทธิ์ของพระพรหม ลักษณะเป็นช้างวรรณะพราหมณ์ |
| พระดำเริย | ช้าง (มาจากรูปศัพท์ ดำรี ภาษาเขมรออกเสียงว่า ดำเริย) |
| พระบดิวบุตร | น่าจะหมายถึง พระศิวบุตร |
| พระผู้เป็นเจ้า | ในที่นี้น่าจะหมายถึงพระศิวะ |
| พระพิฆเนศวรมหาวินาย | นามหนึ่งของพระพิฆเณศวร |
| พระมณเฑียร | เรือนหลวง ที่อยู่ของพระเจ้าแผ่นดิน |
| พระฤาษีทูลพาศ | พระฤาษีทรภาศเทพกรรม เป็นบริการเบื้องขวาของพญาเทพกรรม |
| พระศิพบุตรพิฆเนศวร | พระศิวบุตรพิฆเนศวร คือพระพิฆเนศวร ตามตำราสร้างโลก กล่าวถึงตำนานการกำเนิดช้างเผือกว่า พระพิฆเนศวรเกิดจากเปลวเพลิงที่พุ่งจากพระกรรณเบื้องขวาของพระอัคนี |
| พระศิวกรรม | ๑.พระศิวะ เทพเจ้าสูงสุดในศาสนาพราหมณ์ ๒.สิ่งที่พระศิวะทรงกระทำ |
| พระหัสบดี | น่าจะหมายถึง พระหัตถบดี คือ พระศิวะ |
| พราย | พร้อย ประไปทั่ว |
| พฤตฒิบาศ | หัวหน้าพราหมณ์ทำพิธีเกี่ยวกับการจับช้างและปัดเสนียดจัญไร รองลงมาเรียกว่า หมอเฒ่า และหมอช้างตามลำดับ |
| พิฆ | พิฆเนศวร ในที่นี้หมายถึง พระโกญจนาเนศวรศิวบุตร |
| พิไล | วิไล งาม |
| พิษณุพงศ์ | วิษณุพงศ์ ชื่อตระกูลช้างที่กำเนิดจากเทวฤทธิ์ของพระวิษณุ ลักษณะเป็นช้างวรรณะแพศย์ |
| เพลาสมา | เท่าจำนวนขา ในที่นี้หมายถึง สี่ขา |
| ไพรปาก | ขอบปาก |
ภ
| โภไคย | ทรัพย์สมบัติ |
ม
| มนตร์ | คำศักดิ์สิทธิ์ คำสำหรับสวด คำสำหรับเสกเป่า |
| มูตร | ปัสสาวะ |
| มูล | อุจจาระ |
ย
| ยถาสุข | ตามความสุข |
ร
| รังสี | สว่าง |
| รัถยา | ทางเดิน |
| รับพระราชทาน | ในที่นี้หมายถึง กิน |
| รู้ปากฤติ | น่าจะเป็น คำ รูปกฤติ แปลว่า รูปร่าง รูปทรง |
| โรมจาม | ในที่นี้น่าจะหมายถึงขนละเอียดดั่งขนจามรี (โรม แปลว่า ขน จามรี คือ สัตว์ ๔ เท้า ชนิดหนึ่งอยู่ในพวกโค มีขนละเอียด หางยาวเป็นพู่) |
ฤ
| ฤษีทรภาศเทพกรรม | บริวารเบื้องขวาของพญาเทพกรรม |
| ฤษีเทพกรรม | บริการเบื้องขวาของพระโกญจนาเนศวรศิวบุตร |
| ฤษีเทพบุตร | บริวารเบื้องซ้ายของพระโกญจนาเนศวรศิวบุตร |
| ฤษีสิทธิพระกรรม | บริวารเบื้องซ้ายของพญาเทพกรรม |
ล
| ลุ้ย | ในที่นี้หมายถึง สะดวก คล่องแคล่ว |
ว
| วันเสาร์ เดือน ๔ แรม ๑๑ ค่ำ จุลศักราช ๑๑๔๔ | ตรงกับวันที่ ๒๙ มีนาคม พุทธศักราช ๒๓๒๕ เลขบอกปักษ์ข้างแรมในที่นี้ น่าจะคลาดเคลื่อน เพราะตามปฏิทินเทียบปีสุริยคติของกรมวิชชาการ กระทรวงธรรมการ ฉบับพิมพ์ พ.ศ. ๒๔๗๐ เป็นแรม ๑๒ ค่ำ |
ศ
| ศุภลักษณ์ฉวีวรรณนพคุณ | ลักษณะดีเป็นมงคลมีผิวงามดั่งทองเนื้อเก้า |
ส
| สงสถาน | สัณฐาน ลักษณะ ทรวดทรง (ภาษาสันสกฤตใช้ สํสถาน) |
| สรรพสิทธิ์ | สำเร็จทั้งปวง |
| สรวม | เข้าแทนที่ ในที่นี้หมายถึง เทวดาที่ประจำอยู่ตามส่วนต่างๆ ของร่างกายช้าง |
| สหัส | หนึ่งพัน |
| สำไล่ | น่าจะเป็นซ้ำไล้ หมายถึง ทาทับ (ซ้ำ แปลว่า ซ้อน, ทับ ไล้ แปลว่า ฉาบ ทา) |
| สิทธิ | ความสำเร็จ |
| สิริผสม | รวม |
| สิลาบาทที่นั่ง | พระที่นั่งศิลาบาท ศิลาบาท หมายถึง แท่นหินมีเชิง |
| สีเงินยวง | สีเงินขณะหลอมละลาย |
| สีจักษุวิฬาร์ | สีเพชรตาแมว สีเหลืองนวล |
| สีตัวดั่งเขาไกรลาส | สีตัวขาวเหมือนสีเขาไกรลาส |
| สีตัวดั่งนิลาอังชัน | สีตัวม่วงแก่ ครามแก่เหมือนสีดอกนิลอัญชัน |
| สีตัวดั่งไม้กฤษณา | สีตัวดำเหมือนสีไม้กฤษณา |
| สีตัวดั่งสีปีกกา | สีตัวดำเหมือนสีปีกกา |
| สีตัวดั่งสีอุทกวารี | สีตัวเหมือนสีน้ำในแม่น้ำลำคลอง |
| สีตัวอังชัน | สีตัวม่วงเหมือนสีดอกอัญชัน |
| สีเถ้าไม้หลัว | สีขี้เถ้าของฟืนไม้ไผ่ (ไม้หลัว หมายถึง ไม้ไผ่) |
| สีสุวรรณมาศ | สีทอง |
| สีหงสบาท | สีแดงปนเหลือง หรือ สีแสด |
| สีหญ้าแพรก | สีเขียวอ่อน |
| เสียงเวสันปัด | เสียงเป่าเขาสัตว์ เวสัน ในที่นี้น่าจะหมายถึงวิษาณ แปลว่า เขาสัตว์ ปัด แปลว่า ปัดเป่า เป่า พัดไป |
ห
| หน | ทาง ทิศ |
| หัตถาจารย์ | หัศดาจารย์ อัศฎาจารย์ อัตถาจารย์ พราหมณ์ผู้ทำหน้าที่ฝึกหัดช้างและพิธีกรรมต่างๆ เกี่ยวกับช้าง รองลงมาเรียกว่า ครูหัดช้าง และครูช้างตามลำดับ |
| หางบังคลอง | หางบังทวาร (บัง แปลว่า ปิด คลอง แปลว่า ทาง ในที่นี้หมายถึง ปากทวาร) |
| หิมภา | หิมพานต์ |
| เหง้าบัว | ส่วนของโคนไหลบัวที่อยู่ในดิน |
| ใหญ่ดุจเมฆสนิท | ใหญ่เหมือนจะเท่าเทียมเมฆ |
อ
| อัคนิพงศ์ | ช้างที่พระอัคนีหรือพระเพลิงทรงสร้างด้วยเทวฤทธิ์ ลักษณะเป็นช้างวรรณะศูทร ประกอบด้วยช้างศุภลักษณ์ (ลักษณะดี) และช้างทุรลักษณ์ (ลักษณะร้าย) |
| อัณฑโกส | อวัยวะเพศผู้ของช้าง |
| อาทิสรรค์ | เนรมิตรขึ้นครั้งแรก แรกสร้าง (อาทิ แปลว่า ต้น แรก สรรค์ แปลว่า สร้าง เนรมิตร) |
| อิศวรพงศ์ | ชื่อตระกูลช้างที่กำเนิดจากเทวฤทธิ์ของพระอิศวร ลักษณะเป็นช้างวรรณะกษัตริย์ |
| ไอศุริย | ไอศุรย์ ไอศวรรย์ ความเป็นเจ้า เป็นใหญ่ อำนาจ ความเป็นเจ้าแผ่นดิน |
-
๑. นางสาวเอมอร เชาวน์สวน นักภาษาโบราณ ๕ ค้นคว้าและเรียบเรียง ↩
