พระราชพิธีลบศักราช

​การลบศักราช คือ การยกเลิกหรือเปลี่ยนปีศักราชที่ใช้อยู่แต่เดิมแล้วกำหนดให้ใช้ศักราชที่ตั้งขึ้นใหม่ลักษณะดังกล่าวเป็นการประกาศพระบรมเดชานุภาพของพระมหากษัตริย์ผู้ทรงทำพิธีลบศักราชว่าทรงมีพระราชกฤษฎาภินิหารเหนือว่ากษัตริย์พระองค์อื่น

มูลเหตุของการลบศักราชในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าปราสาททองนั้น บอกไว้ในคำฉันท์สรรเสริญพระเกียรติฯ ว่า ทรงมีพระราชประสงค์จะให้พระเกียรติยศปรากฏอยู่ในโลก โดยแต่เดิมเมื่อครั้งกฤตยุคและทวาบรยุคนั้น สัตว์ทั้งหลายตั้งมั่นอยู่ในศีลธรรม ครั้นถึงกลียุค คือยุคปัจจุบัน ปราศจากพระอรหันต์ขีณาสพที่จะสืบทอดหลักธรรมของพระพุทธเจ้า บัดนี้ (จุล) ศักราชล่วงมาได้ถึง ๑๐๐๐ แล้ว

จะเห็นว่าข้อความนี้อ้างถึงทวาบรยุคอันเป็นยุคที่พระนารายณ์อวตารเป็นพระกฤษณะ นำความร่มเย็นเป็นสุขมาสู่มวลมนุษย์ตามที่กล่าวในคัมภีร์ปุราณะซึ่งเป็นที่มาของเรื่องพระอนิรุทธในอนิรุทธคำฉันท์ ​และการที่สมเด็จพระเจ้าปราสาททองทรงลบศักราชก็เพื่อแก้กลียุคให้กลับเป็นทวาบรยุคอีกครั้งหนึ่ง ประเด็นนี้จึงเป็นเหตุผลสนับสนุนว่า พระมหาราชครูแต่งเรื่องอนิรุทธคำฉันท์เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเจ้าปราสาททองมีน้ำหนักยิ่งขึ้น

หนังสือพงศาวดารโยนก ของพระยาประชากิจกรจักร์ (แช่ม บุนนาค) กล่าวถึงการลบศักราชในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าปราสาททองว่า

“...ในสมัยกรุงทวาราวดีศรีอยุธยา จุลศักราชครบ ๑๐๐๐ ในปีขาลเป็นสัมฤทธิศก สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวปราสาททองตั้งพระราชพิธีลบศักราชขาลสัมฤทธิศกเสีย เพราะปีขาลเป็นปีต้นของศักราชกาลียุคจึงเปลี่ยนเอาปีกุนเป็นสัมฤทธิศกคือถอยหลังขึ้นไปอีก ๒ ปี เอาปี ๙๙๘ เป็น ๑๐๐๐ ถ้วน เพื่อแก้กาลียุคให้เป็นทวาปรายุค...”

ศักราชกลียุค หรือที่ในพงศาวดารโยนกเรียกว่าศักราชกาลียุคนั้น ตั้งขึ้นก่อนพุทธกาล ๒๕๕๙ ปี ใช้สำหรับการคำนวณ วัน เดือน ปี และเวลาโดยถือเอาการโคจรของ ดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์ ดวงดาวต่างๆ และโลกเป็นเกณฑ์ ตามคัมภีร์พราหมณ์แบ่งยุคต่างๆ ออกเป็น ๔ ยุค คือ

๑. กฤตยุค ประกอบด้วยคุณความดี ๔ ส่วน

๒. ไตรดายุค ประกอบด้วยความดี ๓ ส่วน ความไม่ดี ๑ ส่วน

๓. ทวาบรยุค ประกอบด้วยความดีและความไม่ดีอย่างละ ๒ ส่วนเท่ากัน

๔. กลียุค ประกอบด้วยความดี ๑ ส่วน ความไม่ดี ๓ ส่วน

“...ถ้าจะรู้อายุกาลียุค ท่านให้ตั้ง ๗๒๐๐ ปีคือ องศา ๑ เอา ๖๐ คูณ เป็นอายุกลียุค ๔๓๒,๐๐๐ ปี...ในจำนวนปีแห่งยุค​มีเกณฑ์แบ่งเป็นปริวรรตละ ๕,๐๐๐ ปี เกณฑ์จักร ๕,๐๐๐ ปีนี้จึงเกี่ยวเอามาใช้เป็นกำหนดในพุทธศาสนายุกาล ๕,๐๐๐ พระวัสสา นับแต่ปีพุทธปรินิพพานเป็นต้นมา...”

คำฉันท์สรรเสริญพระเกียรติฯอ้างพุทธพยากรณ์ตามคัมภีร์ตรีบัญจก ว่า พระมหากษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยาจะเป็นผู้ประกอบพระราชพิธีลบศักราช เปลี่ยนปีขาลสัมฤทธิศกเป็นปีกุนเอกศก และวันเถลิงศกหรือวันขึ้นปีใหม่ เป็นวันจันทร์ขึ้น ๑ ค่ำเดือน ๕

ความในพระราชพงศาวดาร กล่าวว่า มีพระบรมราชโองการให้ตั้งมณฑลพระราชพิธีบริเวณสนามหน้าพระที่นั่งจักรวรรดิไพชยนต์ แต่ในคำฉันท์สรรเสริญพระเกียรติฯ ว่าให้ตั้งพระราชพิธีที่สนามหน้าพระที่นั่งศรียโศธรมหาพิมานบรรยงก์ และมีการเปลี่ยนนามพระที่นั่งเป็นจักรวรรดิไพชยนต์ ตามที่ทรงอ้างถึงพระสุบินและประกอบการพระราชพิธีอินทราภิเษกพร้อมกับพระราชพิธีลบศักราชพร้อมกันในคราวเดียว

เมื่อเปลี่ยนนามพระที่นั่งแล้วจึงประกอบพระราชพิธีลบศักราช ทำเป็นเขาพระสุเมรุ ประดิษฐานรูปพระอินทร์เป็นประธานมีเขาสัตตบริภัณฑ์ล้อมรอบ พร้อมด้วยรูปทวยเทพ อสูร ทานพ นักสิทธิ์วิทยาธร ครุฑ นาค ฯลฯ “...จึงเอาแผ่นสุวรรณชาติลิขิตด้วยชาดหรคุณเป็นศักราชใหม่บรรทัดหนึ่ง เป็นศักราชเดิมบรรทัดหนึ่ง ใส่พานทองจำหลักสรรพางค์ วางไว้หน้าสมเด็จอมรินทราธิราช ใต้พระมหาเศวตฉัตร ณ เขาพระสุเมรุราช ...พระองค์ก็ถวายอภิวาทพระบรมรัตนัตยาธิคุณ... แล้วยกพระกรขวาลบศักราชเดิมนั้นสิ้นเสร็จ...”