คำประพันธ์ที่ใช้

คำประพันธ์ที่ใช้ในคำฉันท์สรรเสริญพระเกียรติสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงปราสาททอง

​วสันตดิลก ฉันท์ ๑๔

หนังสือจินดามณีของพระโหราธิบดีกำหนด คณะ และคาถาประจำคณะไว้ดังนี้

ประกอบด้วยคณะ ต ภ ช ช และ ครุลอย ๒ อักษร

บทหนึ่ง ๑๔ อักษร

๒ กลอน เป็น บาทหนึ่ง

๒ บาท เป็น บทหนึ่ง

ตัวอย่าง

ฉบัง กาพย์ ๑๖

พระมหาราชครูใช้คำประพันธ์ชนิดนี้มากที่สุดในคำฉันท์สรรเสริญพระเกียรติฯ หนังสือจินดามณีเรียกคำประพันธ์ชนิดนี้อีกอย่างหนึ่งว่า โคลสิงฆฉันท์ มิได้กำหนด ครุ ลหุ แต่นิยมกลอนฟัด (สัมผัส) อย่างกาพย์

๑ บาท เป็น ๑ บท

๑ บท มี ๓ วรรค

วรรคต้น ๖ อักษร วรรครอง ๔ อักษร และวรรคปลาย ๖ อักษร

​ตัวอย่าง

อินทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑

หนังสือจินดามณีมีคาถาประจำคณะว่า

ประกอบด้วยคณะ ต ต ช และครุลอย ๒ อักษร (ลหุ ปลายบาทนับเป็น ครุ)

บาทหนึ่ง ๑๑ อักษร

๒ กลอน เป็น บาทหนึ่ง

๒ บาท เป็น บทหนึ่ง

ตัวอย่าง

สุรางคนางค์ กาพย์ ๒๘

คำประพันธ์ลักษณะนี้คัมภีร์กาพย์สารวิลาสินี มีตัวอย่างวิสาลวิก ฉันท์ ๒๘ มิได้กำหนด ครุ ลหุ กำหนดแต่กลอนพฟัด (สัมผัส) แต่คาถาประจำบทกำหนด ครุ ลหุ ด้วยคือ

หนังสือจินดามณีของพระโหราธิบดี มีตัวอย่างคำประพันธ์สุราคณา ปทุมฉันท์ กลอน ๔ บอกตัวอย่างคาถาประจำบท แต่มิได้อธิบายรายละเอียดใดๆ

พิจารณาจากคาถาประจำบทข้างบนนี้จะเห็นว่าแต่ละวรรคมีลักษณะของคำหนักเบา หรือ ครุ ลหุ อยู่ด้วยในทุกวรรค คือ ุ ั ุ ั อันเป็นกำหนดคณะของสุรางคนางค์ ฉันท์ ๒๘ คำฉันท์สรรเสริญพระเกียรติฯ มีคำประพันธ์ที่กำกับตัวเลขหน้าบทเป็น “๒๘” ไม่สามารถบอกได้ว่าเป็น วิสาลวิก ฉันท์ ๒๘ หรือ สุรางคณา ๒๘ ปทุมฉันท์ กลอน ๔ คำประพันธ์ลักษณะดังกล่าวเรียกกันในปัจจุบันว่า กาพย์สุรางคนางค์หรือสุรางคนางค์ กาพย์ ๒๘

ตัวอย่าง

โตฎก ฉันท์ ๑๒

หนังสือจินดามณีของพระโหราธิบดี และตำราฉันท์วรรณพฤติของกรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรส บอกคาถาประจำคณะไว้ดังนี้

ประกอบด้วยคณะ ส ส ส ส

บาทหนึ่ง ๑๒ อักษร

๒ กลอน เป็น บาทหนึ่ง

๒ บาท เป็น บทหนึ่ง

ในจินดามณีเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ปฐมํ ฉันท์ ๑๒ ชื่อโตฎกฉันท์ กลอน ๖

ตัวอย่าง

มาลินี ฉันท์ ๑๕

ฉันท์ชนิดนี้ในหนังสือจินดามณีเรียกชื่ออีกอย่างหนึ่งว่า ชินวรฉันท์ กำหนดคณะและคาถาประจำคณะไว้ดังนี้

ประกอบด้วยคณะ น น ม ย ย (ลหุปลายบาทนับเป็น ครุ)

บาทหนึ่ง ๑๕ อักษร

๓ กลอน เป็น บาทหนึ่ง

บาทหนึ่ง เป็น บทหนึ่ง

ตัวอย่าง

สัทธรา ฉันท์ ๒๑

หนังสือจินดามณีของพระโหราธิบดี กำหนดคณะและคาถาประจำคณะไว้ดังนี้

ประกอบด้วยคณะม ร ภ น ย ย ย

บาทหนึ่ง ๒๑ อักษร

๓ กลอน เป็น บาทหนึ่ง

บาทหนึ่ง เป็น บทหนึ่ง

ตัวอย่าง