วันที่ ๙ กันยายน พ.ศ. ๒๔๖๔ น

​บ้านปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๙ กันยายน ๒๔๖๔

กราบทูล กรมพระดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ได้ไปดูตู้ที่หอพระสมุดเมื่อวานนี้แล้ว เหนว่าคราวนี้จัดดีจิงแล้ว ในห้องตอนต้นทาง โผล่เฃ้าไปต้องตาลุกโพลงเมินไม่ได้ เพราะดีจิง ๆ ทุกใบ

ตู้ลายกำมลอใบที่รับสั่งเจาะจงให้ดูนั้น ปลาดแลดีเหลือเกิน ด้านฃ้างพื้นที่เปนฝีมือจีน รูปภาพที่เปนฝีมือไทยจิงอย่างรับสั่ง แต่ด้านน่าเปนฝีมือไทล้วน แลไม่ใช่ไทเหลว ๆ ด้วย เปนไทฝีมือดียิ่งยวด เฃาไม้ล้อทีจีน แต่ก็ยังคงเปนไท ฝ่าพระบาทจะสังเกตตระนักพระทัยได้ ว่าเฃาก็ดีไม้ก็ดี ทีเปนกนกทั้งนั้น ส่วนด้านฃ้างทีเปนประแจจีน ต่างกันมาก ประสานสีกับทองก็กลมกลืนกันดีกว่าด้านฃ้าง ส่วนรูปภาพนั้นเปนเอก หมดทั้งหอไม่มีถึง คือว่าเขียนมีกิริยาเปนคนมีชีวิตร ฝ่าพระบาททรงสังเกตตัวนั่งชิงช้าแลตัวไกวชิงช้า จะทรงรู้สึกตามที่กราบทูลนี้ทันที แต่อายุของฝีมือนี้เหนจะไม่เก่ากว่ารัชกาลที่ ๓ เรื่องที่เขียนตอนล่างเปนเรื่องชนกเรือแตก ถัดขึ้นไปที่โล้ชิงช้าเฃ้าใจว่าเรื่องลักษณวงษ ถ้าถูกเช่นนั้นก็ถูกที่คาดอายุฝีมือหมั้นขึ้นอีกด้วย แต่ตอนบนที่เปนคนกักขละมาฉุดนางในอกพระ กับขี่ม้าเหาะนั้นคิดไม่เหนว่าเรื่องอะไร แต่อย่างไรก็ดี ฝีมือนี้ไม่ใช่เปนแต่มีฝีมือดี มีความคิดดีด้วย ผิดกว่าที่เขียนกันมาหมดทั้งสิ้นที่เคยเหน คือที่เคยเหนนั้น จะเขียนเรื่องก็เรื่อง ลายก็ลาย ฤๅมิชนั้นเขียนเรื่องทับบนลาย นี่ไม่ใช่อย่างนั้น ทำลายให้เหนเปนเรื่อง เช่นว่าถ้าดูเผิน ๆ รูปภาพแลเขาไม้จะดูเปนดอกอยู่บนพื้นดำก็ได้ เมื่อเจาะดูให้ลเอียด ดอกนั้นจะเหนเปนคนเปนเขาเปนไม้ เปนน้ำเปนท่าไปได้ แต่ก็ยังคงเปนลายอยู่นั่นเอง เช่นกับคลื่นก็เปนกนกพันกันไป แต่ให้เหนเปนคลื่นได้ ท่านผู้เขียนนี้ เกล้ากระหม่อมจะต้องคม ถือว่าเปนครู

มีตู้รดน้ำใบหนึ่ง แรกเหนนึกว่าครูวัดเชิงหวาย แต่ครั้นพิจารณาไปหาใช่ไม่ แง่งอนทีไปล่ปลิวติดจะกระด้างไปหน่อย แต่ท่าทางทำอย่างเดียวกัน เหนจะเปนคนรุ่นเดียวกัน เคยทำหัวเราะมาด้วยกันเปนแน่ หวังว่าดูต่อไปคงจะได้พบฝีมืออีก

ตู้ลายหยาบที่ทรงสงสัยนั้น เปนลายฉลุทองปิดบนแบบกระดาษ อย่างเพดาลวัดทุกวันนี้ แต่เฃาทำอย่างประณีตเท่านั้น

​ตู้ใบที่มีบานอยู่บานเดียว เหนควรว่าให้ขุนประสิทธิถ่ายทำขึ้นใหม่อีกบานหนึ่ง เฃ้าคู่กัน แลเขียนหนังสือบอกไว้ว่าปฏิสังขรณ ของเก่าหาย เหนว่าจะดีกว่าถอดเอาบานที่เหลือไปไว้ที่อื่นให้พลัดพรายไป แลดีกว่าจะเปนบานเขียนบานหนึ่ง บานกระจกบานหนึ่ง

ถ้าขืนเขียนไปเหนจะถึงสิบน่ากระดาษ ขอประทานยุติเพียงเท่านี้ที

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรส