วันที่ ๒๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๖๔ น

​บ้านปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๑ สิงหาคม ๒๔๖๔

กราบทูล กรมพระดำรงราชานุภาพ ทราบฝ่าพระบาท

ได้ไปดูตู้ที่ได้มาใหม่ในหอพระสมุด เมื่อวันเสารนี้แล้วเปนของดีทั้งนั้น ได้เหนลายกำมลอหลายใบเฃ้า ออกค่อยมีความรู้ขึ้นบ้าง ดั่งจะกราบทูลต่อไปนี้

ลายรดน้ำกับลายกำมลอเปนคนละประเภท ลายรดน้ำนั้นลงรักพื้นแล้ว ที่ไหนจะไม่ให้ทองติด เอาจุณดิน-หินเขียนห้ามเสีย แล้วเอารักใสเชดทั่วไปปิดทองทึบ แล้วเอาน้ำรด ตรงที่มีจุณดิน-หินรองอยู่ใต้ทองละลาย ทาทองหลุดออกมา จึ่งขึ้นเปนลายทอง มีลักษณลายกับพื้นราบเสมอกัน ส่วนลายกำมลอนั้น เมื่อลงรักพื้นแล้ว เอารักผสมสีรบายลงเปนพื้นลาย แล้วเอารักตัดเปนเส้น เอาทองผงโรย ทำอย่างเขียนลายน้ำยา มีลักษณลายโปนขึ้นสูงกว่าพื้น ลายรดน้ำนั้นแบบอย่างจะมาแต่ไหนก็ตาม แต่ไทเราทำกันมานานแล้ว จัดว่าเปนวิธีของไท ลายกำมลอนั้นเปนวิธีของจีน

ทีนี้จะสันนิฐานตำนานลายกำมลอ ทีแรกมีช่างจีนเฃ้ามาจากเมืองจีน มาเขียนของจีนในเมืองไท ไทบ้างคนเหนว่างามกว่าลายรดน้ำ เพราะมีสีต่าง ๆ ออกไปได้ จึ่งเอาของไทที่เคยเขียนลายรดน้ำไปให้เขียนลายกำมลอ เพราะฉนั้นลายกำมลอชั้นแรกคงเปนฝีมือจีนนอก ดุจตู้ที่เอามาจากวัดปากน้ำ ใบฃ้างใต้ครูวัดเชิงหวาย ต่อมาทีหลังก็จำเปนอยู่เองที่ครูจีนนอกจะต้องถ่ายวิชาให้แก่ลูกจีนในนี้ทำ เพื่อช่วยแรงตัว เหตุฉนั้นวิชาเขียนกำมลอก็มีขึ้นในพวกลูกจีนอีกด้วย พวกลูกจีนที่เกิดเมืองไท ย่อมมีตาติดรูปภาพแลลวดลายไทอยู่ ครั้นรับจ้างเขียนของไท ก็ทำเรื่องแลท่วงทีล้อไท เพื่อให้ไทชอบ แต่จะเหมือนฝีมือไททีเดียวนั้นหามิได้ เพราะไม่ได้หัดอย่างไท ดั่งฝ่าพระบาทจะทอดพระเนตรเหนได้ในตู้วัดพนมโยง หณุมานที่บุตรลบจับมัด ปรากฎอยู่ว่าเปนของเลียนไม่เหมือน เพราะฉนั้น ตู้วัดพนมโยงแลวัดปากน้ำใบฃ้างเหนือครูวัดเชิงหวาย ต้องจัดว่าเปนฝีมือลูกจีน เฃาไม้เปนจีน รูปภาพเปนไทอย่างโมโยโมเย ถัดนั้นลงมาอีกรุ่นหนึ่งพวกช่างไทยอยากทำบ้าง แต่เปนการยากที่ผสมสีด้วยรัก เพราะรักนั้นดำทำให้สีมัวเสียไปเสมอ ช่างจีนมีวิธีผสมใส่อไรบ้างปิดหนักหนา ช่างไทขโมยสืบมาได้บ้างบางอย่าง ประกอบกับเดาลองผสม ก็ได้บ้างแต่ไม่ดี ก็ทำไปพอหัวเราะกันเล่นเท่านั้น ฝีมือช่างไทเขียนกำมลอดูท่วงทีเปนไทแท้ แต่สีนั้น-ขอประทานโทษ-เหมือนขี้ไก่ ดุจตู้เรื่องมโหสถ ขอกราบทูลให้ทรงทราบ ว่าตู้ใบนั้นเขียนรัชกาลที่ ๓ ทีหลังวัดอรุณ เมื่อเปนดั่งนี้จะต้องจัดลายกำมลอเปน​สามรุ่น รุ่นที่ ๑ ฝีมือจีนนอก รุ่นที่ ๒ ฝีมือลูกจีน รุ่นที่ ๓ ฝีมือไท ทางสันนิฐานดังนี้ จะควรประการใดแล้วแต่จะโปรส

ตู้ใบเขียนเรื่องพระธุฎงคนั้น เคยถูกซ่อมมาคราวหนึ่งแล้ว เหนด้วยเกล้าว่าไม่ควรซ่อมอีก เอาไว้อย่างนั้นดีกว่า

ในที่สุดนี้ขอถวายความเหนว่า เวลานี้กำลังเขาเห่อเครื่องมุกด์ของเก่ากัน ตู้มุกด์ในหอพระสมุดฃายเสีย เอาเงินมาทำหอพระสมุดขยายให้กว้างออกไป จะเปนประโยชนอย่างยิ่ง

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรส ฯ